Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Ádebiyatlar 
1. Umumiy o‗rta ta‘limning davlat ta‘lim standarti. 2017-yil 6-aprel 187-son. 
2. Matchonov S. va b. Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarini ilg‘or pedagogik texnologiyalar 
asosida tashkil etish. –T., Yangiyo‘l poligraf serfis, 2008. 
3. https://kun.uz/60638009?q=%2F60638009 
O‗QIB TUSHUNISH MALAKASINI SHAKLLANTIRISHNING PSIXOLOGIK 
OMILLARI 
 
N.Xakimova - Alisher Navoiy nomidagi ToshDO„TAU 
 1-bosqich magistranti 
Ilmiy rahbar: ped.f.d. (PhD)  Klaraxon Mavlonova
 
Bugungi zamon, davr taraqqiyoti ko‗p jihatdan jamiyatdagi shaxslarning o‗qish 
savodxonligi qay darajada rivojlanganligi bilan bog‗liq. Shaxsning ehtiyojlari uchun mos 
keladigan axborotlarning ko‗pligi, ularning ko‗rinishi, ifoda shakllarining turli xilligi 
insonlardan ularni o‗qib tushunish, tahlil qilish, ularga baho berish jarayonida o‗qish 
qobiliyatidan samarali foydalana olishdek muhim kompetensiyani shakllantirishni talab qiladi.
O‗qish savodxonligi esa kichik maktab yoshidan boshlab shakllantirilib, rivojlantirilib 
boriladi. Shu sababli, bugungi kunda zamonaviy psixologiyada shaxsning o‗qib tushunish 
malakasini shakllantirishning bir qancha psixologik omillar bilan bog‗liqligi borasida juda ko‗p 
tadqiqotlar olib borilmoqda. 
Jumladan, L.A.Mosunova o‗z tadqiqotida o‗qish mahorati o‗quvchining o‗zini shaxs 
sifatida rivojlantirishning bir vositasi deya e‘tirof etgan. Shu fikri bilan bog‗liq holatda u matnni 
o‗qib tushunishning quyidagi sifatlarini ajratib ko‗rsatgan: ijodiy va yaratuvchanlik bilan 
bog‗liq tasavvurlarni faollashtirish, motivatsion ta‘lim resurslarini boyitib borish, o‗quv 
jarayoni va ijodiy qobiliyatni bosqichma-bosqich rivojlantirish. Tadqiqotchi o‗qish 
qobiliyatining yaxshi rivojlanganligi birinchi navbatda kitobxonning shaxs sifatida 
shakllanishida juda muhim ekanligini ta‘kidlab o‗tgan [1;29-b].
Shuningdek, o‗qib tushunish jarayoniga oid bo‗lgan tadqiqotlarda kichik yoshdagi 
o‗quvchilarning o‗qish savodxonligini shakllantirish muammolari o‗rganilgan bo‗lib, unda 
o‗qish savodxonligi nutqiy-kommunikativ qobiliyat ekanligi, uni shakllantirish jarayonida 
o‗qilayotgan matnni qabul qilish, tushunish, qayta ishlash va yuzaga chiqarish kabi sifatlarning 
shakllanib borishi haqida ahamiyatli fikrlar keltirilgan [2;46].
Psixologik omillarning ahamiyatli tomoni Malayziya universitetining bir qancha olimlari 
tomonidan ham maxsus tajriba-sinov yordamida tadqiq etilgan [3]. Ular o‗quvchining idroki, 
hissiyoti va motivatsiyasi o‗qish jarayoniga sezilarli ta‘sir ko‗rsatishini o‘z tadqiqotlari 
yordamida asoslab berganlar. Ularning fikricha, o‗qish jarayoniga pozitiv tayyorgarlik, o‗z-
o‗zini anglash va o‗qishga nisbatan kuchli ishtiyoq bilan yondashish nafaqat o‗qib tushunish 
jarayonining samarali tashkil etilishiga, balki o‗qish jarayonidagi qiyinchiliklarni yengishga, 
o‗qishdan ko‗zlangan maqsadga yetishish, o‗qish yordamida hal qilinishi kerak bo‗lgan 
topshiriq va muammolarga javob topishga juda katta yordam beradi. 
O‗qish eng murakkab psixofiziologik jarayonlardan biri sanaladi. Ushbu qobiliyatni 
shakllantirish ko‗rish, qabul qilish, fikrlashda ishtirok etadigan analizatorlar faoliyatining qay 
darajada samarali ishlashi bilan bog‗liqdir. Ya‘ni, nutqni hosil qilish (gapirish, yozish) hamda 
nutqni qabul qilish (tinglash va o‗qish) bir nechta psixologik jarayonlar: xotira, tafakkur, diqqat, 

---

414 
idrok kabilarning o‗zaro uyg‗un holatdagi faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Ushbu 
psixologik qobiliyatlarning ishlash darajasi esa turli vaziyatlarda turlicha bo‗lib, o‗quvchida 
o‗qishdan ko‗zlangan asosiy maqsad va undan kelib chiqiladigan vazifalar bilan bog‗liq bo‗ladi. 
O‗quvchi o‗qish jarayonini bir nechta maqsadlarda amalga oshirishi, ma‘lumot olish uchun 
o‗qishi, biror nimani o‗rganish uchun o‗qishi hamda estetik zavq olish uchun o‗qishi mumkin. 
Bu esa o‗qish faoliyatining har birida ma‘lumotni tushunish, eslab qolish, mulohaza yuritish, 
boshqalarga yetkazishda diqqat, xotira, idrok va tafakkur kabi psixologik aspektlarning har 
birining o‗ziga yarasha faolligini talab etadi.
Muayyan bir axborotni o‘zlashtirish uchun ta‘lim jarayonida o‗quvchidan o‗rganilayotgan 
obyektga hamda o‗qituvchi nutqiga diqqat qilish so‗raladi. Aynan diqqat orqali o‗quvchida 
o‗rganilayotgan obyekt bilan bog‗liq ma‘lumotlar ongda saqlanishiga, ya‘ni xotira bilan bog‗liq 
faoliyatning boshlanishiga turtki bo‗ladi. Xotira esa uzoq muddatli va qisqa muddatli bo‗lib, 
bunda o‗qishdan kelib chiqadigan maqsadning o‗rni ahamiyatlidir. Chunki o‗quvchi o‗zi uchun 
kerak bo‗ladigan va muhim deb hisoblaydigan axborotni esda saqlab qolishga ko‗proq kuch 
sarflaydi, irodasini ishga soladi.
Yuqoridagi fikrlarning dalili sifatida quyidagi fikrlarni keltirish mumkin: ―Psixologik 
nuqtayi nazar bilan qaraganda o‗qish jarayoni bu o‗qish texnikasi va matnni tushunish kabi 
psixologik jarayonlarning uyg‗un holatda sodir etilishidan hosil bo‗ladi. O‗qish jarayonidagi 
anglash – bu matnni qabul qilish vaqtida uning elementlari orasidagi o‗zaro aloqani o‗rnatish, 
shaxsning psixologik qobiliyatlarini yuzaga chiqarishning shakli sifatida ta‘riflanadi. O‗qish 
vaqtida o‗quvchi nafaqat tayyor axborotlarni qabul qiladi, balki mavzu doirasidagi fikrlarni va 
matn tuzilishini o‗zida mavjud bo‗lgan bilim va tajribalari bilan qiyoslaydi‖[4].
O‗qib tushunish ko‗nikmasini shakllantirishning psixologik jihatlari to‗g‗risida fikr 
bildirar ekanmiz, mavzu bilan aloqador yana bir tadqiqotda [5] o‗qish va matnni tushunish 
ko‗nikmalarini rivojlantirishning nazariy modeli ishlab chiqilgan bo‗lib, unda metodologik asos 
sifatida o‗quvchilarda o‗qish va matnni tushunish ko‗nikmalarini rivojlantirishning bir qancha 
tamoyillari qatorida yosh va psixologik xususiyatlarni hisobga olish, o‗quvchi shaxsida o‗qish 
va matnni tushunishni qaror toptirish, o‗quvchi shaxsida o‗qish va matnni tushunishni 
takomillashtirishga individual yondashuv kabi tamoyillar sanab o‘tilgan.
Ko‗rib turganingizdek, ta‘lim jarayonida o‗qish ko‘nikmasini shakllantirish va 
rivojlantirish pedagogik omillar qatorida bir qancha psixologik omillarga ham bog‗liq jarayon 
ekan. Bu jarayonda o‗qituvchining o‗qish jarayonini psixologik jihatdan samarali tashkil 
etilishida quyidagi jihatlarga e‘tibor qaratish juda muhimdir: 
- o‗quvchini o‗qish jarayoniga psixologik jihatdan tayyorlash; 
- o‗quvchi o‗qish jarayoniga o‗z xohishi asosida kirishishiga erishish; 
- o‗qish savodxonligini shakllantirish jarayoniga umumiy tamoyillar bilan birga individual 
tamoyillar asosida yondashish; 
- O‗qish uchun tanlangan materiallarning o‗quvchining yosh va psixologik xususiyatlariga 
asoslangan holda tanlanishi; 
- o‗quvchi ongida o‗qib tushunish jarayonida diqqatni jamlash, idrok qilish va xotirada 
saqlab qolish kabi jarayonlarni samarali kechishiga yordam berish; 
6. o‗quvchi ongida o‗qiganlarini tahlil qilish jarayonida tafakkur va tasavvur qilish, his 
qilish, ijodkorlik, motivatsiyaning uyg‗onishi kabi jarayonlarning samarali kechishiga yordam 
berish; 
- o‗qiganlari asosida qabul qilgan axborotlarini nutqiy analizatorlar yordamida yangi nutq 
orqali boshqalarga tushunarli, ifodali va ta‘sirchan shaklda yetkazib bera olishiga erishish.
Bugungi kunda matn bilan ishlashda yuqorida sanab o‗tilgan har bir tamoyilga mos 
keladigan alohida mashq va topshiriqlarni ishlab chiqish ona tili ta‘limi oldida turgan eng 

---

415 
muhim vazifalardan biriga aylanmoqda. O‗qituvchi ta‘lim jarayonida yuqoridagi tamoyillarning 
har birini shakllantirish va rivojlantirishga turtki bo‗la oladigan mashq va topshiriqlarni ishlab 
chiqa olsa, borlaridan unumli foydalana olsagina o‗quvchilarining jamiyatda yetakchi, o‗z 
maqsadiga erisha oladigan va faol fuqarolar bo‗lib yetishishiga o‗z hissasini qo‗shgan 
hisoblanadi.