Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Адабиѐтлар 
1. Қайырбаев Ж. Ҳәриплик. Баслаўыш мектептиң алты жасарлар оқыйтуғын 
биринши класы ушын сабақлық. – Нӛкис: Билим, 1991. -22 б. 
2. Қайырбаев Ж. Тәрбия ҳаққында ойлар. Мақалалар топламы. – Нӛкис: Билим, 
1991. -24 б.
3. Қайырбаев Ж., Доспанов О., Ернашова Р. Кӛрнекли устазлар. – Нӛкис: Билим, 
1994. – 68 б.

---

139 
MAKTABGACHA PEDAGOGIK AKMEOLOGIYANING HOZIRGI KUNDAGI 
RIVOJLANISHI 
Sh.Z.Taylanova - Sam.DU. p.f.d. 
Mamlakatda yuzaga kelgan ushbu keskin ijtimoiy-psixologik vaziyat akmeologiya va 
uning amaliy sohalarini rivojlantirish uchun shaxsning ahamiyati, uning oʻzini takomillashtirish 
va kasbiy faoliyati va ijtimoiy rolini yuqori darajada bajarish qobiliyati, toʻliq hayot kechirish 
uchun ilm sifatida oʻziga xos ijtimoiy buyurtma boʻldi. Rivojlanayotgan shaxsni oʻrganishga 
qayd etilgan yondoshuv akmeologiyada ilmiy paradigma ustuvorligiga olib keldi. Shu sababli, 
akmeologiyaning realizm va istiqbol kabi xususiyatlari koʻp jihatdan uning ilmiy yoʻnalishini 
va inson bilimlari tizimidagi mavqeini aniqladi. 
Akmeologiyaning ilmiy yoʻnalishlari insonning qadriyati, uning ma‘naviy dunyosi, ijodiy 
oʻzini oʻzi rivojlantirish va oʻzini takomillashtirish qobiliyati haqidagi gʻoyalar toʻplamiga 
asoslanadi (A.A.Bodalev, A.A.Derkach, N.V.Kuzmina). Akmeologiyaning mafkuraviy 
asoschilaridan biri sifatida, taniqli rus olimi V.M.Bexterev taʻkidlaganidek, ―... odamlar 
taraqqiyoti, ularning sivilizatsiyasi va madaniyati, avvalambor, shaxsning rivojlanish darajasiga 
bogʻliq ...‖. 
Bu nazariy akmeologik tadqiqotlarning aniq zaminini tashkil etadigan taniqli shaxslarning 
hayot yoʻllari, shaxsiy, ijodiy va kasbiy yutuqlari. Yuqorida aytib oʻtilganlar ilmiy 
yoʻnalishning oʻziga xosligini va akmeologiyaning maqomini belgilaydi. 
Akmeologiyaning ilmiy yoʻnalishlarini oʻrganish va tavsiflashda, ular asosan ontologik, 
epistemologik, aksiologik va uslubiy rejalarda yoki jihatlarda namoyon boʻlishini yodda tutish 
kerak. 
Ontologik reja akmeologiyaning ob‘ekt maydonini tavsiflaydi. Ilm sifatida u boshqa 
haqiqatlar tomonidan chuqur koʻrib chiqilmagan inson haqiqatining (birinchi navbatda 
professionallik va uning rivojlanishi) sohasini qamrab oladi, shuning uchun akmeologiya bilan 
bogʻliq fanlardan bilimlarni ―oddiy topshirish‖, tushuntirish va birlashtirish bilan tavsiflab 
boʻlmaydi. 
Epistemologik reja tadqiqot faoliyatining mustaqilligi bilan tavsiflanadi, u asosan ushbu 
fanga xos usullar bilan inson voqeligining aslida akmeologik tomoni bilan shugʻullanadi. 
Amaliy faoliyatda akmeologiya oʻz-oʻzini rivojlantirish va oʻzini takomillashtirishning oʻziga 
xos texnologiyalari va usullaridan foydalanadi. 
Aksiologik reja shaxsning asosiy qadriyatlarini ifoda etadi. Akmeologik nuqtai nazardan, 
zamonaviy industriyadan keyingi va axborotlashgan jamiyatda inson hayotining maqsadlaridan 
biri uning shaxsiy va kasbiy rivojlanishidagi choʻqqilarga erishish, ushbu taraqqiyotni 
insoniylashtirishdir. 
Uslubiy reja akmeologiyaning yangi mustaqil fan sifatida integratsiyalashgan va fanlararo, 
shakllangan va tizimli ravishda bilimlarni tashkil etish yoʻlidagi holatini aks ettiradi. 
Akmeologiyaning boshqa jihatlari orasida madaniy, axloqiy, gerontologik, estetik, 
sinergistik deb atash kerak. 
Metodik muammolarni echishga qaratilgan akmeologik tadqiqotlarda akmeologiyada 
kamida uchta ilmiy va uslubiy yoʻnalish mavjudligi isbotlandi: 
tabiiy fanlar; 
ijtimoiy va gumanitar; 
texnologik. 
Tabiatshunoslik yoʻnalishi empirik akmeologik faktlar va munosabatlar klassik tabiiy 
fanlarga xos intizom me‘yorlarida tasvirlangan va izohlanganligi bilan izohlanadi, chunki 
akmeologiya oʻziga xos psixologiya kabi oʻziga xos obʻektlar bilan oʻzaro munosabatda 
boʻladi. 

---

140 
Akmeologiyada ijtimoiy-gumanitar yoʻnalish yanada xilma-xil koʻrinishda namoyon 
boʻladi. Turli xil ontologik aniqliklarga ega, ammo asosiysi shaxsning progressiv rivojlanishi 
bilan shaxsiy va jamoat manfaatlarini uygʻunlashtirish bilan bogʻliq. 
Texnologik yoʻnalish tizim muhandisligi, axborot nazariyasi va praxeologiya bilan 
bogʻliq, shuningdek amaliy yoʻnaltirilgan amaliy bilimlarning texnologik standartlari orqali 
namoyon boʻladi. 
Akmeologiya inson bilimlari majmuasi sifatida fanning akmeologik muammolarni 
echishda va akmeologik qonunlarni aniqlashda yordam beradigan boshqa fanlar bilan turli xil 
fanlararo aloqalariga ega. Akmeologiyaning ichki tarmogʻidagi ulanishlari mavzuning mazmuni 
va yoʻnalishi, tabiati va kengligi, qiymat yoʻnalishlari, obʻektning ontologik holati, ilmiy va 
amaliy vazifalari, rivojlanish mavzusi maqsadlarining balandligi va ahamiyati bilan ajralib 
turadi. 
Akmeologiya inson bilimlari majmuasini tashkil etadigan fanlar bilan uzviy bogʻliqdir. U 
erda akmeologiya taniqli joyga tegishli. 
Ushbu hisob boʻyicha turli xil fikrlar mavjud. Shunday qilib, B. G. Ananiev oʻzining 
―Odam bilimning ob‘ekti‖ kitobida akmeologiyaning gumanitar fanlar tizimidagi oʻrnini 
koʻrsatib, uni ―pedagogika - akmeologiya – gerontologiya‖ qatoriga qoʻydi. Oʻsha yillarda bu 
uning ilmiy maqomiga mos keldi. Vaqt oʻtdi, akmeologiya oʻz fan doirasini kengaytirdi, ilmiy 
tadqiqotlar murakkab murakkab muammolarni hal qilishda oʻz imkoniyatlarini namoyish etdi, 
bu esa uning fanlararo aloqalarini kengaytirishga olib keldi. Uning gumanitar fanlar tizimidagi 
oʻrni haqidagi qarashlar ham oʻzgargan. Keling, ular toʻgʻrisida toʻxtalib oʻtamiz. 
Hozirgi kunda akmeologiya uchun umumiy fan psixologiya hisoblanadi. Bu, albatta, 
toʻgʻri. Koʻpgina ilohiyot nazariyotchilarining psixologiyasi (B. M. Kedrov va boshqalar) 
insonni oʻrganadigan zamonaviy fanlar tizimida koʻpincha markaziy intizom sifatida qabul 
qilinadi, shuning uchun psixologik bilimlar akmeologik tadqiqotlarda doimo qoʻllaniladi. Bu, 
ayniqsa, psixologiya shaxsiyat psixologiyasi, differentsial va irsiy psixologiya, rivojlanish 
psixologiyasi, mehnat va kasblar psixologiyasi, ijtimoiy va rivojlanish psixologiyasi, ijod 
psixologiyasi, shuningdek psixologiyaning maxsus boʻlimlari uchun toʻgʻri keladi. Bundan 
tashqari, uzoq vaqt davomida akmeologiyada faqat psixologik tadqiqot vositalari, eng avvalo 
psixodiagnostik usullar va rivojlanayotgan psixotexnologiyalar qoʻllanilgan. Ular hozirda 
qoʻllanilmoqda, ammo yangi sifatda va amaldagi akmeologik usullar bilan birgalikda. Ammo 
akmeologiya ayniqsa rivojlanish psixologiyasi bilan uzviy bogʻliqdir, u yanada kengroq 
obʻektga ega - har qanday yosh oraligʻida rivojlanayotgan shaxs (esga oling, akmeologiya, oʻz 
mavzusiga koʻra, uning rivojlanishida choʻqqiga chiqqanda, asta-sekin rivojlanayotgan etuk 
shaxsni oʻrganadi).