Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

birinshi jandasıw J.Klerman hám M.Vaysmannıń shaxslar aralıq terapiyası sanaladı. Bul 
jandasıwdıń tiykarında depressiyanıń psixologiyalıq kelip shıǵıwı kóbinese shaxslar aralıq 
múnásebetlerdegi qolaysızlıqlar menen baylanıslı dep pikir jatadı. Bul jandasıwda óspirim 
depressiyasınıń psixoprofilaktikası hám emlew ádette óspirimdi ata-anasınan azat etiw, 
avtonomiya, bir shańaraqtaǵı múnásebetler hám joǵaltıwlardı jeńiw, teńlesleri menen 
múnásebetler, qarama-qarsı jıns wákilleri menen múnásebetlerin qáliplestiriw hám basqalar 
názerde tutıladı.
2006-jıl J.Yang tárepinen islep shıǵılǵan dástúr 12-16 jastaǵı ruwxıy túskinlik 
kórsetkishleri kóterilgen óspirimlerge qaratılǵan. Bul dástúr eki individual sabaq hóm háptesine 
bir mártelik toparlıq (4-7 adam) sabaqlardı óz ishine aladı. Jumıs tiykarınan óspirimlertdiń 
psixologiyalıq tárbiyası hám olardıń kommunikatıv kónlikpelerin rawajlandırıwǵa qaratılǵan. 
Bul dástúr dawamında óspirimler depressiya haqqında ilimiy maǵlıwmat aladı hám depressiya 
jaǵdaylarınıń shaxslar aralıq múnásebetler menen baylanısın dodalaydı. Trening qatnasıwshıları 
óz ara múnásebetlerin jaqsılawǵa qaratılǵan baylanıs texnikasın hám strategiyaların ózlestiredi. 
Bunıń nátiyjeliligi altı ayǵa shekem bolǵan dáwirde kózge taslanadı. 
Kognitiv –minez-qulıq psixoterapiyası – bul depressiyanı psixologiyalıq aldın alıw 
boyınsha dástúrlerdi islep shıǵıwǵa sezilerli tásir kórsetken ekinshi universal hám tereń 
jandasıw esaplanadı.
Depressiyanı emlew hám aldın alıwǵa bolǵan bunday jandasıwdıń tiykarı depressiyaǵa 
shalıınǵanlardıń qabıl etiw hám pikirlew ózgeshelikleri tek sáwleleniwinde emes, bálki sonıń 
menen birge ideaları olardıń buzılıwına sebepshi boladı.
Kognitiv minez-qulıq terapiyası tiykarında islep shıǵılǵan depressiya profilaktikası dástúri 
arasında Pensilvaniya profilaktika dástúri (Reivich, Gilham, Chaplin, Seligman, 2005) hám 
óspirimler ushın depressiyanı jeńiw tiykarında islep shıǵılǵan bir neshe dástúrleri (Lewinsohn, 
Clarke, Hops, Andrews, 1900) itibarǵa ılayıqlı sanaladı. Bunday dástúrlerdiń dáslepki 
mısallarınan biri 1900-jılda ruwxıy túskinlikti jeńiw kursı bolıp, 1900-jılda P.Levinson, G.Klark 
hám basqalar tárepinen usınıs etilgen, ol 12-18 jastaǵı depressiyaǵa ushıraǵan óspirimlerdi 
psixoterapiya ushın mólsherlengen. Bul dástúr tiykarınan, profilaktika maqsetinde emes, bálkim 
terapiyaǵa qaratılǵan, ol qáwip astında bolǵan óspirimlerge qaratılǵan bir qatar 
psixoprofilaktikalıq dástúrler ushın tiykar bolıp xizmet etedi.
Pensilvaniya profilaktika dástúri 90-jıllarda baslanǵan. Ótken ásirdegi bir topar 
psixologlar tárepinen M.Seligman (unamlı psixologiya tiykarshılarınan biri) basshılıǵında jas 
óspirimlerde (10-14 jas) depressiv hám táshwishli keselliklerdiń aldın alıw ushın islep 
shıǵılǵan. Dástúr 12 sabaqtan ibarat bolıp, hár bir sabaq 90 minuttan ibarat. Dástúr quramında 
eki tiykarǵı quramlıq bólim: birinshisi kognitiv (logikaǵa qayshı pikirler hám isenimlerge qarsı 
gúresiw kónlikpeleri, usılların ańlaw hám ózgertiriw qábiletleri) hám ekinshisi kommunikativ ( 
real qarım-qatnas kónlikpeleri, baylanıs mashqalaları) bolıp tabıladı.
Al biziń Ózbekstan Respublikamızda tálim sistemasında óspirimler menen islesiw, 
olardaǵı stress, depressiya hám óz janına qastıyanlıq etiw sıyaqlı unamsız jaǵdaylardıń aldın 
alıw boyınsha birqansha is-ilajlar ámelge asırılmaqta. Solardıń qatarınan sońǵı 2019-2020-oqıw 
jılında Ózbekstan Respublikası Xalıq Tálim Wázirligi tárepinen usınıs etilgen ―Tatıw shańaraq-
Baxıtlı mektep‖, ―Unamlı psixologiya hám stressti basqarıw‖ dástúrleri Respublika kóleminde 
ótkerildi. ―Tatıw shańaraq-Baxıtlı mektep‖ dástúri stress jaǵdaylarınıń aldın alw ushın shańaraq 
penen islesiwge qaratılǵan bolıp úsh sessiyada alıp barıladı. Sessiya dawamında balanıń ata-
anası menen qarım-qatnası jaqsılanadı. 
Bul dástúrler ósmir hám óspirimler menen toparlıq tárizde islesiwde jaqsı nátiyjelerge alıp 
keldi. 

---

174