Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

 
Ádebiyatlar
1. Avloniy A.Turkiy Guliston exud axloq. Toshkent 1996 
2. Erte hám nektepke shekemgi jastaǵı balalardıń rawajlanıwına qoyılatuǵın mamleketlik 
talaplar 2018- j 
3. Ilk qadem mektepke shekemgi talim mekemesinin dasturi 2018-j 
4. Qodirova F.SH.Toshpo‘latova, N.Kayumova, M.A‘zamova Maktabgacha pedagogika
Toshkent 2019 
5. Ayimbetov Q.Xaliq danaligi Nokis ―Qaraqalpaqstan‖ 2020 
 

---

176 
MÁSPATSHA DÁSTANINDA FRAZEOLOGIZMLERDIŃ STILLIK QOLLANILIWI 
E.E.Allanazarov – NMPI, f.i.k.
G.M.Jarilka
ǵanova – NMPI, Túrkiy tiller fakulteti 
qaraqalpaq tili hám ádebiyatı tálim baǵdarı 2- kurs studenti
Tilimizde bir neshe ásirlerden berli dástanlar tilinde qollanılıp kiyatırǵan frazeologizm- 
grek tilinen phrasis-sóylew, -ilim degen eki sózdiń tiykarında kelip shıqqan. Sózlerdiń tásiri 
arqalı shıǵarmanıń kórkemlik ózgesheliginde óziniń salmaqlı ornına iye bul sóz dizbekleri 
idiomalar yamasa turaqlı sóz dizbekleri dep te qollanıladı. ―Hár qanday frazeologizmde jay 
sózlerge, yamasa sóz dizbeklerine salıstırǵanda emocional-ekspressivlik máni, obrazlılıq kúshli 
boladı. Sonıń menen birge olardıń birazlarında hár xaliqtıń milliy koloriti de sáwlelenedi. 
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kórkem ádebiyatta, publisistikalıq stilde sóylew tilinde keńnen 
qollanılıp, hár qıylı emocional-ekspressivlik belgilerge iye boladı.‖,-dep kórsetedi ilimpazlar [1; 
39]. 
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bárlıq tillerde de qollanılıwına qaramastan ele tolıǵı menen 
izertlenbegen. Solayda bul taraw boyınsha izertlew alıp bar
ǵan ilimpazlardıń pikirleri áhmiyetli 
esaplanadı. Atap aytqanda N.A. Baskakov, A.I. Efimov, D.N. Ushakov, V.Vinogradov, 
I.Keńesbaev, Ǵ.Musabaev, K.Axanov, Sh.Raxmattullaev hám basqa da bir qansha shet ellli 
ilimpazlardıń, sonday-aq, jergilikli ilimpazlardan E. Berdimuratov, A. Bekbergenov, J. 
Eshbaev, A. Pirniyazova, B. Yusupova hám t.b.lardıń miynetleri salmaqlı orındı iyeleydi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ―Máspátsha‖ dástanında da stillik sheberlik penen qollanilǵanin 
kóremiz: 
Názer saldi ulli patsha 
Aytqan sózler saǵan jaqsa, 
Qoliń jeter hár tarepke, 
Jetiseseń sen muratqa. 
Sózi sınsa ataniń 
Tilegi qabıl bolmaydı. 
Az
ǵana bir armanım bar, 
Qula
ǵıń sal suwpı iyshan. 
Bul mısalda jerde názer saldi- qaradı; qolıń jeter-qila aliw, qolińnan keledi, sózi sınsa-
aytqanı bolmaw; qulaǵıń sal- esit degen mánilerde qollanǵan. Bunda sózler awıspalı mánige 
ótiw arqalı tásirliligi kúsheygen. Oqıwshıǵa jáne de túsinikli etip berilgen. Misallarda 
keltirilgen frazeologizmler jay sóz dizbeklerine uqsaydı biraq ilimpaz A.I. Efimov 
frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jay sóz dizbeklerinen ayırılatuǵın tiykarǵı belgilerinen biri- 
onıń 
mánilik 
formasınıń 
turaqlılıǵında 
dep 
esaplaydı.
A.A. Reformackiy frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jay sóz dizbeklerinen ayirmashılıǵı, 
birinshiden, jay sóz dizbekleriniń sintaksislik jaqtan qaralıwında bolsa, ekinshiden, 
frazeologiyalıq dizbekleriniń leksikalıq jaqtan qaralıwında dep,- kórsetedi.
Durısında da, sırtqı formasına qaraǵanda frazeologiyalıq sóz dizbeklerin jay sóz dizbeklerinen 
ayirmashılıǵı joqtay kórinedi. Sebebi, ol qanday sóz dizbegi bolmasın (meyli jay sóz dizbegi 
me, meyli turaqlı sóz dizbegi me) eki sózden kem bolmaǵan, grammatikalıq jaqtan baylanısqan 
bir neshe sózlerdiń birikpesinen ibarat boladı. Degen menen bul eki dizbekti bir dep qarawǵa 
bolmaydı [2 ;4]. 
Kózime issiq kórindiń, 

---

177 
Qaysı jurttansań nashar. 
Qanı qashıp zirildep, 
Nan bawirday gúrkirep. 
Tilimdi alsań Tama eline barıń, 
Basıńdı qos tawip alıp sárdarın. 
Ańlap sóyle aǵa senıń awziń bos, 
Kúyew degen waqtında bir kewil xosh. 
Irkildim dep qay
ǵı jeme, 
Shu
ǵıldıń sózine erme. 
Aysharshanı kútip, jan- jaqqa kózlerin taslap tura berdi. 
Shappa jelmey mayrılǵan. 
Bul misallarda
ǵı kózime ıssıq kórindiń-tanis kórindiń, qanı qashıp zirildep- qorqıp, tilimdi 
alsań-sózim tıńlasań, awzıń bos-ishinde gáp turmaw, qayǵı jeme- uwayimlama, kózlerin taslap-
qarap degen mánislerdi bildirip kelgen. Joqarıdaǵıdaǵı mısaldaǵıday kórkem tildegi 
frazeologizmler arqalı obrazlı súwretlewler aqıbetinde ayırım sózlerdiń mánisi ekinshi 
awıspalılıqqa ótip, sóz dizbeklerininń mánilik jámlesiwi arqalı jańasha frazeologiyalıq máni 
ańlasıladı [3;6]. 
N.M.Shanskiy ―Frazeologiyalıq toplam – bul óziniń mánisi, quramı hám qurılısı boyınsha 
turaqlasqan, sózlik sıpatqa iye eki yamasa onnan da kóp pátli komponentlerden turatuǵın, tayar 
túrinde aytılatuǵın til birligi‖- dep jazadı [4;6]. Bul jerde frazeologizmniń tiykarǵı belgileri 
usılay kórsetilse, ekinshi bir ilimpaz onıń basqa da táreplerine tiykarǵı dıqqattı qaratadı. Qaysı 
tárepinen alıp qaralsa da, olardıń qandayda bir ózgesheligi, belsisi, sıpatı yamasa qásiyeti 
esapqa alınadı.
Juwmaqlap aytqanda, hár qanday shıǵarmanı yaki awizsha sóylew prosesinde sóz 
dizbeklerlerin awıspalı mániste qollanıw arqalı emocional-ekspressivlikti arttırıw kórkemligin 
asiriw
ǵa erisiw múmkin. Bul taraw ele de izertleniwdi talap etedi. Frazeologizmniń 
múmkinshilikleri, qásiyeti haqqında ele de izleniw kerek. Turaqlı sóz dizbeklerin tilde kóp 
qollaniw arqalı sózdiń ótkirliligine qunlılıǵına iye bolamız.