Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

 
Ádebiyatlar
1. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis. Qaraqalpaqstan. 1990. 
2. Eshbaev J. Qaraqalpaqstan tiliniń qısqasha frazeologiyaliq sózligi Nókis 
Qaraqalpaqstan 1985. 
3. Raxmatullaev Sh. Ózbek tiliniń izohli frazeologik lu
ǵati Óqituvchi Toshkent.1978. 
4. Yusupova B.T. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. Taffakkur boʻstoni. Tashkent. 2020.
 
TÁRBIYADA SHAŃARAQTIŃ TÁSIRI 
M.A.Embergenova – f.i.k., docent 
 
 
Ózbekstan Respublikası Pezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoevtiń ―Kitap ónimlerin 
baspadan shıǵarıw hám sistemasın rawajlandırıw, kitap oqıw hám kitap qumarlıq mádeniyatın 
arttırıw haqqındaǵı‖ biyligin turmısqa endiriw maqsetinde bilim alıp atırǵan barlıq jaslarımızǵa 
belgili bir baǵdar menen sheklenip qalmastan basqa da baǵdarlardaǵı kitaplardı oqıp ózińiz 
dúnyaǵa degen kóz-qarasın keńeytip barıwı kerek. Sebebi kitap penen dos bolǵan adam – eń 
bay adam. Onıń dosları kóp, óytkeni ol kitap oqıw arqalı kóp insanlar menen doslasadı, 

---

178 
sóylesedi, pikirlesedi hám oylasadı. Sonlıqtanda, házirgi zamamn insanları kitaplar menen 
dáwirge say ómir súredi. Ósip kiyatırǵan áwlattıń sálemlesiwinen baslap ata-ananıń xızmeti 
úlken. Shańaraqta ruwhıy mádeniyattı rawajlandırırıw arqalı balada basqanı tanıw hám húrmat 
etiwseziledi.
Xalqımızda tariyxtan belgili, mısalı: 
Bilimniń kópligi joq.
Ónerdiń artıǵı joq, - dep bala tárbiyasında onıń hár biriniń bilimge hám ónerge bar itibarın 
qaratqan. Sonlıqtan ―Jigitke qırıq óner az‖ degen gápler biykarǵa aytılmaǵan. 
Elimizde egerde qız bala tuwılsa, qızımız Gúlayımday batır yamasa Gúlparshınday iybeli, 
bilimli hám ónerli bolsın dep niyet etken hám elede usılay dawam etip kiyatır. 
Ata-ananıń ásirler dawamında áke úyi dep atalıwında tereń máni bar, sebebi ákeniń bala 
tárbiyalawda áhimiyeti ullı. Biraq ákelik baxıt óz-ózinen kelmeydi. Bunda francuz filosofı hám 
pedagogı J.J.Russonıń ―Balanı dúnyaǵa keltiriw hám onı baǵıwı menen óz wazıypasınıń tek 
úshten birin ǵanan orınlaǵan bolıp esaplanadı‖,-dep kórsetken.
Til xalıqtıń tawsılmas baylıǵı bolsa, kitap oqıp oydı tolıqtırıp turmasań, onıń ortalanıp, 
burınǵı bilgenińnen de ayrılıp qalıwıń tájip emes. Sonıń ushında ―kóp oqıǵan alım emes, 
oqıǵanın keregine jaratqan alım‖ delingen .
Demek hár bir shańaraqta úlkenlerde, balalarda tárbiyalanadı, onda ásirese ósip 
kiyatırǵan áwladqa tásiri úlken áhimiyetke iye. Sonlıqtan shańaraqta tárbiyalanıwshınıń xızmeti 
úsh aspektke iye boladı.
Birinshiden – balanıń óz ana tilinde taza, anıq sóylewin, uqıbın, qızıǵıwshılıǵın 
rawajlandırıw, úlkenler tárepinen jámiyette toplanǵan sociyallıq tájriybeni jetkeriw, ilimiy kóz-
qarastı payda etiw, miynetke bolǵan súyispenshilikti arttırıw, olarda ortalıq sezimin payda etiw, 
ulıwma densawlıǵın bekkemlewge hám sanitariyalıq-gigienalıq kónlikpelerdi payda etiwge 
járdem etedi. Ekinshi aspekt- óziniń hár bir aǵzasına pútkil ómiri dawamında shańaraqlıq 
jámáátlik birlespeniń tárbiyalıq tásir etiwi boladı. Úshinshi aspekt- balalrdıń ata-analarǵa hám 
basqalarǵa degen ózin-ózi tárbiyalaw menen háreketsheńlikke májbúrlewin turaqlı tásir 
kórsetiwi bolıp tabıladı. Bulardıń tabıslı orınlanıwı shańaraqtaǵı tárbiyanıń rawajlanǵanın hám 
ondaǵı aǵzalardıń múnásibetlerin birlestiredi. Balaǵa ata-ananıń órnek kórsetiwi menen 
dástúrler úlken áhimiyetke iye.
Hár bir shańaraq pedagogikalıq mádeniyatı dárejesin, olardıń tárbiyalıq wazıypaların 
bólistiriwin, ata-ana, oqıtıwshı hám jámáát penen óz ara baylanısların esapqa alıwı kerek.
Atap aytqanda K.A.Suxomlinskiy òziniñ ―Haqiyqiy adamdi qalay tárbiyalaw kerek ?‖ atli 
miynetinde oqìwshilar menen alíp barilģan ís tàjriybelerin juwmaqlay kelip hàm 
ruxlandiriwshiliq penen bilay jazadi: 
"Muǵallim miynetin hesh nárse menen teñlestirip, hesh nárse menen salistirip bolmaydı. 
Tiginshi bir saattan keyin aq óz miynetiniñ jemísin koredi. Al, temirshi bir neshe saatlardan 
keyin aq materiallardıń otli atımına qarap quwanadı. Muǵallim bolsa , òziniń miynetiniñ 
jemisin kòriw ushın bir neshe jıllar miynet islewge tuwra keledi. Bul shínínda da baslawísh 
tàlim muģallimleru ele hesh nàrse jazilmaģan misli aq qaģazlarģa dus kelemiz. 
Oní bilim menen jùreklerin mehir - muhabbat, watanǵa, ata-anaģa bolģan muhabbat 
penen toltiriw, dùnyaģa kòz qaraslarin òsiriw muģallimlerdiñ qolinda. Sonlíqtan hàr bir 
sabaqtiñ òtiw barisinda kòzde tutiladi. Oqítíwshílar bilim beriw menen birge oqíwshilarģa àdep-
ikramliliqqa qaģiydalarin da ùyretip bariw lazim. Bunnan tísqari baslawísh klasslarda balalarģa 
jàmiyetlik orinlarda ,shañaraqta, kòshede òzin tutiw qanday tutiw kerekligi, àdep- íkramliliq 
qaģiydalari, ùlkenlerge hùrmette, kishige izzette boliwi kerekligi aytilip òtiledi. Oqíwshi 
adamiyliq qàsiyetler hàr bir adam ushin jùdà zàrùr ekenligin tùsiniw kerek. Sebebi adam saw 
salamat, bilimli hàm alim boliwi mùmkin, biraq onda adamgershilik qàsiyeti joģalmasa ol naģiz 

---

179 
insan bolip esaplanadi. Sebebi, xalqímizda " Alím boliw añsat, adam bolíw qiyin" dep biykarģa 
aytpaģan. Oqíwshí tàrbiyali shañaraqtan shiqqan bolsa, ata- anasina racmet keltiredi. "Ataña 
raxmet" degen bir awiz sòzge miyassar bolíw bul baxitli keleshektíñ altin hàr bir betin bezew 
ushin qadap qoyilģan hasil hàripler bolip esaplanadi.Eger usí hàripler qansha bolsa el 
arasíndaģi hùrmeti sonsha asatuģinlíģin ùyretip bariw hàr bir oqítiwshíníñ waziypasi. Sonlíqtan 
«Bilimlendiriwdi tàrbiyadan, tàrbiyani bilimlendiriwden àjiratip bolmaydi» delingen. 
Shańaraqta túrli jastaǵı, qız benen balalardı túrli kásiplik qızıǵıwshılıqqa iye adamlardı 
birlestiredi. Al, bul tárbiya alıwshılarǵa óz emocional hám intellektual múmkinshiliklerin 
tolıǵıraq júege shıǵarıwına járdem beredi. Ulıwma ósip kiyetırǵan áwlattıń sociyallasıwınıń 
áhimiyetli institutı ata-analar shańaraǵı bolıp esaplanadı. Nátiyjede insan xarakterin, onıń 
miynetke múnásibetin, morallıq hám hám mádeniy qádiriyatlarǵa múnásibeti qáliplesedi. 
Demek balanıń qáliplesiwiniń áhimiyetli ortalıǵı psixologiyalıq járdem menen tárbiyanıń tiykarı 
bolǵan, hám bolıp qala beredi.