Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Ádebiyatlar
1. Nishanova Z.T, Alimbaeva Sh.T, Sulaymanov M.V. ―Psixologik xizmat‖T.: 2014 yil. 
2. Karimova V.M, Akramova F.A. Psixologiya. Máruzalar matni. T.: 2000 yil. 
3. Ibodullaev Z. ―Tibbiyot psixologiyasi‖ T.: 2008 yil. 
ERTEKLER ARQALÍ BALALARDÍŃ SOCIAL-SEZIMTALLÍǴÍN 
RAWAJLANDÍRÍW 
G.X.Jumasheva – NMPI, MSHT kafedrası baslıǵı p.i.k., doc 
Z.G.Ajimova – NMPI, 1- kurs magistr
Mektepke shekemgi jasdaǵı balalardıń social-sezimtallıǵı rawajlanıwı balanıń jámiyet 
qádiriyatları, úrp-ádetleri hám mádeniyatın, sonday-aq jámiyette qolay ómir súretuǵın shaxstıń 
social ózgesheliklerin ózlestiredi. Bala rawajlanıwında tiykarınan onıń fizikalıq rawajlanıwın 
baqlap barıw balanıń sotcial sezimtallıq rawajlanıwına salıstırǵanda bir qansha ańsatıraq. 
Sebebi sotcial-sezimtallıq óz-ózin ańlaw sıyaqlı bir qansha ishki sezimlerdi óz ishine aladı. 
Balanıń sotcial sezimtallıq kónlikpelerin sırtqı kórinisinen bir qansha ańlaw qıyınshılıq 
tuwdıradı.
Erte hám mektepke shekemgi jastaǵı balanıń rawajlanıwına qoyılatuǵın mámleket 
talapları bala rawajlanıwın bes baǵdar boyınsha belgilep beredi. Bul baǵdarlardan biri balanıń 
sotcial-sezimtallıǵın rawajlandırıw. Sotcial sezimtallıq tarawı óz náwbetinde kishi tarawlar 
menen kórsetiledi: ―Men konsepsiyası‖, sezimler hám olardı basqarıw, sociallasiw, úlkenler 
hám teńlesleri menen qatnas. 
3 jastan 7 jasqa shekemgi balalardıń ―Men konsepsiyası‖ kishi tarawında mámleketlik 
talap tómendegishe: Bala ózin ózine say ózgeshelikleri menen, unamlı shaxs sıpatında qabıl 
etedi, óz betinshe hám óz is-háreketlerine juwap beredi. 
―Sezimler hám olardı basqarıw‖ kishi tarawında mámleketlik talap tómendegishe: Bala 
óziniń hám ózgelerdiń sezimlerin ańlaydı hám óziniń sezimlerin maslastıra aladı. 
―Sociallasıw, úlkenler hám teńqurları menen qarın-qatnas‖ kishi tarawında mámleketlik 
talap: Bala teńqurları hám úlkenler menen qarım-qatnas tájriybelerin rawajlandıra aladı. Demek 
balanıń rawajlanıwına qoyılatuǵın mámleket talapları boyınsha balanıń rawajlanıwı ushın tálim-
tárbiyalıq shart-sharayatlar jaratıwımız lazım.
Abdulla Avloniy bala tarbiyasına óz aldına itibar berip: ―Tárbiya ya ómir, ya ólim, ya 
járdem, ya apat, ya baxıt, ya páleket maselesidir‖ [1;17], degen edi. Azel-azelden insan 
tarbiyasına tiyisli bolǵan pikirler xalıq awızeki dóretpelerinde: naqıl-maqallarda, apsanalarda, 
dastanlarda, erteklerde óz kórinisin tapqan. 
Balalardıń social-sezimtallıǵın rawajlandırıwda xalıq awızeki dóretpeleriniń bir janrı 
bolǵan erteklerden paydalanıw maqsetke erisiwimizge joqarı nátiyjeli járdem beredi. Balalarǵa 
jaslıǵınan baslap ertekler oqıp berw, sóylep beriw keyin ala ózleri oqıwı kólikpesin 
rawajlandırıw kerek . Bul arqalı balalardıń oy-órisi ósedi, pikirlew qábileti rawajlanadı, dógerek 
átirapqa dúniya qarası keńeyedi, yadda saqlawı rawajlanadı. Sonıń menen birge balalarda ádep-
ikramlılıq pazıyletleri artadı, esitkenlerinen ibrat alıp, jaqsı adamlarǵa eliklewge umtıladı. 
Balalardıń social sezimtallıǵın rawajlandırıwda balalarǵa erte jas dáwirlerinen baslap tárbiyalıq 
áhmiyeti kúshli bolǵan, ádep-ikramlılıqa shaqırıwshı xalıq erteklerinen paydalanıw maqsetke 
muwapıq esaplanadı.
Qaraqalpaq xalıq erteklerinen balalar jas hám jeke ózgesheliklerin esapqa alǵan halda 
tańlaw hám balalar tálim-tárbiyasında orınlı paydalanıw, olardıń hár tárepleme jetik shaxs bolıp 
qáliplesiwinine járdem beredi. 

---

175 
Mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemesinde balalarǵa tálim- tárbiya beriwde 
erteklerdi shınıǵıw waqtında, kórkem ádebiyat hám túski uyqı aldınan paydalansaq boladı. 
Ertekler mazmunı balalar jasına say tańlanǵan bolsa bala ertek qaharmanlarınıń ishki sezimlerin 
túsinedi, olarǵa dártkesh, qıyınshılıq jaǵdaylarınan shıǵıw jolların izlep tabıwǵa háreket etedi. 
Unamlı qaharmanlardıń ornına ózin qoyıp, hár qıylı sezimlerdi bastan keshiredi. Bunda balanıń 
social-sezimtallıǵı menen birge jaqsılıqqa umtılıw, kúshsizlerge járdem beriw, barqulla tek jaqsı 
islerdi islew kerekligin yaǵınıy ulıwma insaniy paziyletler tiykarında tárbiyalanadı. Qaraqalpaq 
xalıq erteklerinen balalar ushın arnalǵan erteklerden ―Dúniyanıń zorı‖, ―Aqıllı bala‖, 
Tóppelegish tórtew‖, ―Dáw menen bala‖, ―Qoy hám pıshıq‖, ―Sumlıqlı shaǵal‖ ertekleri 
balalardı oylanıwǵa, ertek qaharmanlarınıń is-hareketin durıs yaki nadurıslıǵın bahalawǵa 
májbúrleydi. Erteklerdiń qaysı bir túri bolmasın balalar jasına say tańlanıwı zárúr boladı. 
Qıyalıy ertekler arqalı balalar tálim-tárbiya alıwı menen birge balalardıń oylap tabıwshılıq, 
qıyal etiw pazıyletleri rawajlanadı, keleshek arzıw –nietleri oyanadı, aldına maqset qoyıw 
kónlikpesi qáliplesedi. 
Haywanatlar haqqındaǵı ertekler arqalı balalar haywanlardıń adamlarday sóylewi arqalı 
olardıń jaǵdayları, is –hareketleri, sezimleri menen tanısadı. Olardı túsinip adamǵa dos, 
járdemshi ekenligin, al jırtqısh haywanlar obrazı arqalı adamǵa dushpan ekenligin bilip aladı. 
Turmıslıq ertekler balalarda miynetti súyiw, úlkenlerdi húrmet etiw, ázzilerge járdem 
beriw, oqıp bilim alıw, jaqsılıqtıńda, jamanlıqtıńda qaytatuǵınlıǵın bilip aladı. 
Ertekler balalardıń súyip tıńlaytuǵın shıǵarması hám olardı keleshekte basqalarǵa paydası 
tiyetuǵın shaxs sıpatında tárbiyalaytuǵın xalıq dóretpeleriniń biri. Ertekler hár dayım jaqsılıq 
penen juwmaqlanıwı balalardı tek ǵana jaqsılıq is qılıw zárúrligine tárbiyalaydı. Olarda 
quwanısh, qayǵırıw sıyaqlı sezimlerin oyatadı. Óz pikirlerin, sezimlerin bayan etiw kónlikpesi 
rawajlanadı. Sharaǵında shańaraq aǵzalarına hám baqshada toparında teńleslerine, tárbiyashı 
apalarına shın kewilden qarım-qatnasta bolıp, qaǵıydalardı ıqlas penen orınlaydı. Qıyın 
jaǵdaylarda ámeliy sheshim tabıwǵa háreket etedi.
Demek xalıq dóretpesi ertekler bala tárbiyasında jetekshi orındı iyeleytuǵın kórkem 
ádebiyat bolıp tabıladı. Ata-analar shańaraǵında perzentleri ushın ertek kitaplaınan ibarat 
kitapxana shólkemlestirse, mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemesinde hár bir jas 
toparında kórkem ádebiyat múyeshi ertek kitaplar menen bezetilse balalar ushın tálim-tárbiya 
oshaǵı bolar edi. Sonday-aq bul perzentlerimizge tálim-tárbiya beriw menen birge olarǵa 
itibarımızdı, mehrimizdi kórsetiwshi dáliyil bolıp xızmet etedi. Erteklerdi tálim-tárbiya 
processinde tárbiyashılar óz pedagogikalıq sheberligi tiykarında qollana aladı. Hár túrli tálim 
metodları arqalı ertekler mazmunın balalarǵa jetkerip beredi. Ata-analar uyqı aldınan balalarına 
ertekler oqıp beriwi balalarǵa bilim hám tárbiya beriwi menen birge olar arasındaǵı jaqınlıqtı, 
mehrdi seziniwine járdem beredi. Demek ertekler tek ǵana tárbiya quralı bolıp ǵana qoymay 
olar ata-analar hám perzentlerdi, tárbiyshı hám balalardı ruwxıy jaqınlastırıwshı qural hám bolıp 
tabıladı.