%збекстан республикасы жо№ары

Өндирис-техникалық лексика 
 
Халықтың материаллық ҳәм мәдений турмысында жүз берген ҳәр қандай өзгерис тилдиң 
сөзлик қурамында өз көринисине ийе болады. 
Пүткил елимизде халық хожалығының раўажланыўы, өндирис тараўларының, мийнет 
етиўдиң кәсиплик түрлериниң кеңейиўи, өндириске илим ҳәм техника жетискенликлериниң 
өндирилиўи сәйкес өндирислик-техникалық түсиниклерди аңлататуғын атамаларды пайда етти. 

---

Бул қубылыс әдебий тилде қурамы жағынан оғада бай өндирислик-техникалық лексиканың 
қәлиплесиўин ҳәм оның бурынғыдан бетер раўажланыўын тәмийин етти. 
Октябрьге шекемги дәўирде қарапалпақлар тийкарынан алғанда дийханшылық, 
шарўашылық, балықшылық, майда өнрементлик ҳәм т.б. ислер менен шуғылланып келгенлиги 
белгили. Усыған байланыслы, кп тилиниң сөзлик қурамында жоқарыда аталған турмыс 
тараўларына тән кәсиплик белгиге ийе лексикалық бирликлер белгили орын алып келди. Мысалы:
а) дийханшылыққа байланыслы: жазлық, гүзлик, ақ егис, көкелбетликлер егис, гүз сүриў, 
тап, тап салыў, мала басыў, себиў, жасырыў, ала кесек атыз, қыйтақ, ушық, сүт болыў, қара көз, ақ 
буўдай, қызыл буўдай, бөртиў, қызыл тары, урқан, урқан атыў, еки қулақ, масақ, масақлаў, 
бәҳәрги суў, гүзги суў, ийнелик болыў, сары тал болыў гүрбек, гүлабы, жийде жапырақ, азғын 
алаке, гүрбек, шубар болыў, қошқар болыў, көк, пашалаў, буўаз болыў, қамыр болыў, жүз жуўыў, 
торлаў, пәлек жайыў, әскек, найша, найшалаў, ақ салы, қызыл салы, домбық, шанақ, бас салма 
нуқыл ерик, келин бармақ, еркек гешир, тышқан қуйрық, ныш пыяз, сәлле асқабақ, май шопақ, 
кемпир бет, секерпара, торнабет т.б. ¹ос, гүнде, мойындырық, пазна, мала, шығыр, кериз, наўа, 
азна, алқын орақ, кескирт, кетпен, атқос, өгиз, қос, ешек ҳәм т.б. 
б) балықшылыққа байланыслы: бекире, сыла, ала буға, торта, шабақ, тыран шабақ, бөрте, 
сүўен, қара көз, жайын, ылақа, ылапыш, ийт балық, аў, қайық, кеме, аў кеме, азна, қара қус, 
ийнелик, ийнелик салыў, жер қараў, майлаў, нәрте, шабақ аў, сүўен аў, торта аў, қашыў, ескек, 
қыйратпа, шана, желқом, қалыйма, төккиш, асай-масай, шанышқы, төслик, билезиклик, өт қақпаў, 
уўылдырық, қанаў, жылым, салдаў, салдаў тартыў т.б. 
в) майда өнерментшилик ислерине байланыслы: көрик, төс балға, қысқыш жоңғы, нәл 
балқытыў, суўғарыў, шыңлаў, кепсерлеў, дүкан, темир дүкан, өре, таға, тағалаў, гүлал, писириў, 
өриў, пилте, пилтелеў, сырыў, қозақ, мәки, шарық, гүлле, сазғап, табан ағаш, қылыш, арқаў, ийик, 
шығыршық, уршық, ийлеў, қәлип, биз, созан, ултарыў, баслық, баслық салыў, жетим ултан, 
пәтимек, сири, сирилеў, зергер, қас, қас қойыў т.б. 
г) шарўашылыққа байланыслы: жазлаў, қыслаў, үйир, пада, дөнен, ғунан, қырықпа, туўша, 
қашар, буўаз, жайлаў, уўыз болыў, түлеў, отар, отарға шығыў, жанлық, саўлық, қара мал, исек, 
серке, тартылған, туў байтал, шаңлақ, мелле, ақ төс, ақ қасқа санаў, соқа, мәлши, қырқыў ҳәм т.б. 
Булар тийкарғы өндирис тараўларына, кәсипке байланыслы дөреген арнаўлы лексикалық 
бирликлерден ибарат. Олар кәсиплик техникалық түсиниклердиң атамалары сыпатында Октябрьге 
шекемги қарапалпақ тилинде арнаўлы лексиканы қурайтуғын еди. 
Белгили кәсип тараўы бойынша жоқарыдағы атамалар аңлатқан затлардың, қубылыслардың 
турмыслық жеделлиги, кең қолланылыўы, сондай-ақ олардың узақ жыллар даўамында халық 
талғаўында болыўына қарай, көпшилик әдеттеги сөзлердей болып кеткен. Мәселен, алма, алмурт, 
жийде, жазлық, гүзлик, қос, гүнде, пазна, суўғарыў, бөрге, ылақа, шабақ, саўлық туўша, жорға 
ҳәм тағы басқалар. Булар кәсипке байланыслы арнаўлы бирликлер сыпатында дөреди ҳәм 
қарапалпақ тилиниң раўажланыўының белгили дәўирлеринде кәсиплик терминлер хызметин 
атқарып келди. Ҳәзир олардың басым көпшилигиниң терминлик мәниси сезилмейди. 
Қарақалпақстанда халық хожалығының раўажланыўы менен аўыл хожалығы тараўында да, 
санаат тараўында да үлкен өзгерислер пайда болды, өндирис тараўлары кеңейди, мийнет етиўде, 
өндиристи шөлкемлестириўдиң жаңа усыллары пайда болды. Мийнет өнимдарлығын арттырыўға 
бағдарланған илмий-техникалық жетискенликлер турмысқа кеңнен ендирилди. 
Усыған сәйкес функциональлық жақтан белгили кәсип тараўлары бойынша жаңа 
терминлердиң топары көбейип барды. Мәселен, Қарақалпақстан елимиздиң пахта жетистириўши 
районларының бирине айналды. Бул жағдай тилдиң сөзлик қурамында пахташылық бойынша 
толып атырған жаңа кәсиплик атамалардың дөреўине себепши болды: коллектор, шигит егиси,