%збекстан республикасы жо№ары

Илимий-услуб лексикасы 
 
Әдебий тилдиң раўажланыўында көркем сөз шеберлери менен бир қатарда илим ҳәм 
мәденият майданында әжайып хызмет көрсеткен илимпазлардың, олар дөреткен илимий 
әдебиятлардың әҳмийети уллы. Усы көз-қарастан профессор Ефимов А.И. Әдебий тил ҳаққында 
сөз еткенде, поэзия менен проза услубты раўажландырыўда жазыўшылар оғада үлкен роль 
ойнайды, бирақ әдебий тилди, дөретиўшилер тек жазыўшылар ғана емес, мәселен, илимий 
услубты пайда етиўде ҳәм қәлиплестириўде илимпазлардың, илимий әдебиятлардың орны гиреўли 
деп жүдә дурыс көрсетеди. 
Соңғы жылларда әлем илимий ойларына байланыслы гейпара мийнетлер қарапалпақ 
тилине аўдарылды. Олар тәбият ҳәм жәмийеттиң илимлерине сәйкес мағлыўматлар бериўге 
себепши болды. 
Бул жағдай қарапалпақ тилинде илимий услубтың, соған сәйкес илимий лексикалық 
қатламның дөреўинде белгили орын ийеледи. Әсиресе халық билимлендириў ислериниң, 
қарапалпақ илиминиң дәўир талапларына сәйкес кем-кем раўажланып барыўда бул процесске 
унамлы тәсир жасады. 
Қарақалпақ илимпазларының мийнетлери үлкен-үлкен монографиялық шығармалар, 
топламлар, китапшалар, мақалалар, баянатлар түринде кп тилинқарапалпақ басып шығарылып, 
илимий әдебиятлар қорына қосылды. 
Бул қарапалпақ әдебий тилинде илимий услубтың белгили функциональлық услублардың 
бири дәрежесине ерисиўин, онда илимий терминологиялық лексиканың қәлиплесип ҳәм 
раўажланыўын тәмийинленеди. 
Нәтийжеде түрли илим тараўлары бойынша терминологиялық бирликлер қатламы дөреди: 
1. 
Философиялық терминлер: диалектика, сана, сапа, идея, шынлық, теория, ревизионизм, 
догма, догматизм, философия, билиў теориясы, жәмийетлик сана, идеализм, критизм, абстрактлы 
сәўле, зәрүрлик, диалектикалық көз-қарас, жәмийетлик қатнас, болмыс ҳәм т.б. 
2. 
Физикалық терминлер: жыллылық, күш, тартыў күши, тербелис, қозғалыс, басым, 
электрон, нейтрон, ядро, акустика, механика, рулетка, көлем, салмақ, салыстырма салмақ, дене, 
суйықлық, аўырлық күши, катет, сериппелилик, ўақыт, тереңлик, инерция, механикалық қозғалыс, 
тең өлшеўли қозғалыс, кинетикалық энергия, жыллылық энергия, ватта, температура, кеңейтиў 
өткишгиши, нур, ериў, ериў нүктеси, қатыў, муғдар, колория, қайнаў, қайнаў нүктеси, эквивалент 
ҳәм т.б. 
3. 
Биологиялық терминлер: крахмал, белок, углевод, сабыў, шаңландырыў, аталық, аналық, 
эволюция, орган, клетка, протоплазма. Дарвинизм, түр, вегетация, нәсил, дивергенция, 
конвергенция, жасыл өсимликлер, гүлли өсимликлер, тикен жапырақлылар, дөңгелек 
жапырақлылар, сабақлы жапырақлар, параллель тамыр, энтодерма, эктодерма, мезодерма, 

---

хромосом, амитоз, жыныссыз көбейиў, веготатив көбейиў, жыртқышлар, рефлекс, шәртли 
рефлекс, биология, зоология, ботаника, физиология, улыўма биология ҳәм т.б. 
4. 
Географиялық терминлер: география, картография, экономикалық география, физикалық 
география, бағыт, бассейн, географиялық орналасыў, пояс, экватор, меридиан, горизонт, кеңислик, 
тығызлық, компас, карта, жазықлық, массив, ойпат, тәбийғый өсиў, миграция, ишки миграция, 
географиялық орын, шегара, ҳаўа райы, қурғақ климат, ығаллы климат, тропикалық, 
субтропикалық, қолтық, буғаз, атаў, ярым атаў, поляр шеңбери, рельеф, далалық, таўлы рельеф, 
материк, пояс, таў поясы ҳәм т.б. 
5. 
Химиялық терминлер: химия, химиялық элемент, периодлық нызам, атом, атомлық 
салмақ, кислород, азот, окись, озон, аллотропия, валентлилик, водород, кислота, реакция, 
химиялық реакция, алмасыў реакциясы, тийкар, силти, еритпе, тойынған еритпе, гидроокись, 
бирикпе, органикалық бирикпе, органикалық емес бирикпе, периодлық система ҳәм т.б. 
6. 
Медициналық терминлер: хирургия, терапия, онкология, гинекология, хирург, терапевт, 
онколог, гинеколог, окулист, операция, венерология, фтизиатор, дифтерия, диспансер, 
амбулатория, инфаркт, инфильтрат, инъекция, минингит, санитария, гигиена ҳәм т.б. 
7. 
Лингвистикалық терминлер: лексика, лексикология, семантика, семасиология, фонетика, 
фонология, вокализм, сингармонизм, буўын, буўын үнлеслиги, сес, сес үнлеслиги, үнлеслик 
нызамы, орфография, услубият, турақлы сөз дизбеги, фразеологиялық, синекдоха, экфемизм, гәп 
ағзалары, баслаўыш, баянлаўыш, айқынлаўыш, айырымланған ағза, келисиў, басқарыў, 
жупкерлесиў, жай гәп, қоспа гәп, атлық, алмасық, санлық, келбетлик, фейил, ноқат, үтир, т.б. 
8. 
Әдебият таныў илимине байланыслы: гүрриң, очерк, повесть, роман, новелла, қосық, 
поэма, дәстан, поэзия, лирика, сатира, образ, мазмун, көркемлик, көркемлеў қураллары, 
композиция, идея, қаҳарман, унамлы образ, реализм, романтизм рифма, ритм, қосық қурылысы, 
уйқас, эпитет, теңеў, антитеза, комедия, драма, ритм, қосық қурылысы, уйқас, эпитет, теңеў, 
антитеза, комедия, драма, трагедия, фольклор, аўыз әдебияты, батырлар жыры т.б. 
9. 
Педагогикалық терминлер: сабақ, тәрбия, ақыл тәрбиясы, мийнет тәрбиясы, физикалық 
тәрбия, әдеп-икрам, политехникалық тәрбия, интернационаллық тәрбия, эстетикалық тәрбия, 
көрсетпели қурал, методика, өзин-өзи тәрбиялаў т.б. 
Қарақалпақ әдебий тилиниң сөзлик қурамында илимниң буннан басқа да тараўлары 
бойынша терминлерди келтириўге болады. 
Илим ҳәм мәденияттың раўажланыўы тийкарынан илимий-терминологиялық қатлам оғада 
бай лексикалық қатламлардың бирине айналды. 
Илимий-терминологиялық лексика да өзиниң раўажланыў дәўиринде оның қәлиплесиўине 
бағдарланған үлкен тарийхый жолды өтти. Олардың көпшиликти қолланыў жағдайында халық 
жалғаўынан өтип барды, кем-кем қәлиплесип, турақлы формаға ийе илимий терминлер сыпатында 
қәлиплесип кетти. Мәселен, белгили бир дәўирлерде тән тәрбиясы, дене тәрбиясы, дене тәрбия 
түринде қолланылып келген илимий термин ҳәзирги физкультура түринде, ергиш гәп түриндеги 
лингвистикалық термин ҳәзир бағыныўшы гәп түринде қәлиплесип отыр. Бундай мысалларды 
жүдә көп санда келтириўге болады: тири жаратылыс-тири тәбият-жанлы тәбият, көрсетип оқытыў 
әсбаплары көрсетпе әсбапларлы, көрсетпели қураллар, кележек мәҳәл-келер мәҳәл, есап-
арифметика т.б. 
Бундай жетилисиўлер әдебий тилди объектив талаплары тийкарында иске асып барды. 
Нәтийжеде, улыўма халықлық, қурамы жағынан бай илимий-терминологиялық лексика камалға 
келди. Онда илимий-терминологиялық лексиканың өзгеше бир топарын қурайтуғын өндирислик-
техникалық лексика белгили орынды ийелейди.