%збекстан республикасы жо№ары

Ádebiy dástúr hám jańashıllıq. Ádebiy dástúr uzaq waqıtlar dawamında qáliplesedi, shıǵarmalardıń tematikalarında, ideyalarında, tilinde syujetlik qurılısında turaqlı dástúrler payda boladı. Mısalı, orta ásirlik Shıǵıs ádebiyatında “Хamsa” jazıw dástúri bar edi. Tayar syujetke “Хamsa” jazıwshı óziniń kishigirim jańalıǵın kirgizip jazatuǵın edi. Bul dástúrdi buzbaytuǵın edi.
Qaraqalpaq jırawları uzaq ásirler dawamında jır ónerin rawajlandırıp keldi. Bul bekkem dástúr boldı. Biraq XIX ásirde qaraqalpaqlardıń rawajlanǵan feodallıq bazar qatnasıqlarına aralasa baslawı hám Shıǵıs ádebiyatı úlgilerin ózlestiriwi kórkem sóz ónerindegi eski dástúrlerdi buzıp jańalap jiberdi. Óz aldına ǵárezsiz kishi kólemli lirikalıq qosıqlar payda boldı. Shıǵıs ádebiyatınan muxammes, muashshaq, ǵázzel, murabba usaǵan janrlar kirgizilip, ádebiyat jańalandı. Hátteki, dástanlar da burınǵı batırlıq jırlar úlgisinde emes, al tórt qatarlı bántlerden turatuǵın, belgili bir uyqas, buwın tártibine túsken shıǵarmalar túrine kiredi. Mısalı, “Aqmaq patsha”, “Shejire” dástanları usı tártipte jazılǵan.
Hárqanday ádebiyat basqa ádebiyatlardıń tásirine ushıraydı, kúshli rawajlanǵan ádebiyatlardan úlgi aladı, onıń dástúrlerin ózine beyimlestiredi, qáliplestiredi. Mısalı, XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı ózinen aldınǵı rawajlanǵan Shıǵıs ádebiyatınıń úlgilerin paydalandı. Aytayıq, qıssalar, ashıqlıq dástanlar, hár qıylı lirikalıq formalar Shıǵıs ádebiyatınıń tásirinde qaraqalpaq ádebiyatına da endi. Al, ХХ ásirde rus hám Evropa ádebiyatınıń tásiri menen roman, povest, gúrriń, ocherk janrları payda boldı hám rawajlandı.
Ádebiy baylanıslar ádebiyattıń túrleniwine, jańalanıwına, kúshli rawajlanıwına sharayat jasaydı.
Ádebiy baylanıslar kópshilik jaǵdayda jazıwshılardıń óz-ara qatnasıǵı, ádebiyat háptelikleri, dekadaları hám ádebiy awdarmalar arqalı iske asadı. Ádebiy baylanıslar, ásirese, XX ásirde kúsheydi. Dúnya xalıqları hám mámleketleriniń óz- ara jaqınlasıwı, tıǵız qatnasıwı, ruwxıy, mádeniy, turmıslıq jaqlardan baylanısıwı adebiy baylanıslardıń kúsheyiwine alip keledi. Jazıwshılardıń qatnasıwında ótkeriletuǵın kóplegen xalıqaralıq ushırasıwlar, simpoziumlar, konferenciyalar ádebiy processti rawajlandırıwǵa úlken úles qosadı.
Kórkem ádebiyattıń rawjlanıwı kórkem awdarmaǵa kóp baylanıslı. Birde bir milliy ádebiyat tek ǵana óziniń shıǵarmaları menen sheklenip qalmaydı. Al, qońsılas xalıqlar ádebiyatınan, sonday-aq dúnya ádebiyatınan nusqalar awdarıp bayıtıp baradı. Kórkem awdarma ádebiyattı tematikalıq, ideyalıq, syujetlik tamanlardan, sonday-aq janrlar boyınsha, kórkemlew quralları boyınsha rawajlandıradı, bayıtadı. Kórkem awdarmanıń evolyuciyalıq jolı uzaq. Máselen, áyyemgi yamasa orta ásirlik awdarmalar házirgi awdarmadan ózgeshelenip turadı. Olarda túp nusqanıń originallıǵın saqlaw onshama qatal uslanbaǵan, awdarmashı tekstke erkin qatnas jasaǵan. Hátteki, ózinen qosımshalar kirgizgen. Bul dáwirdegi awdarmalardıń baslı maqseti – ádebiyattıń basqa tildegi jaqsı úlgileri menen jergilikli oqıwshını tanıstırıw, xabardar etiw. Mısalı, turkmen shayırı Maqtımqulınıń kóp ǵana qosıqları Ájiniyaz h.b. shayırlar tárepinen qaraqalpaqshaǵa yamasa ózbekshege erkin túrde awdarılǵan, qosımsha qatarlar kirgizilgen, onıń ideyasın rawajlandırǵan.
Awdarma jańa dáwirde ózgeshe tús aladı. Shıǵarmanıń túp nusqası (originallıǵı) awdarıwdıń barısında jaqsı saqlanıwı kerek. Túp nusqa avtorınıń ideyalıq niyeti, kórkemlik sheberligi awdarmada beriliwi kerek. Mısalı, Pushkinniń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan N.Dáwqaraev, Q.Áwezov, J.Aymurzaev, I.Yusupov, M.Seytniyazov, T.Jumamuratov h.t.b. túp nusqanı saqlawǵa háreket etken. Pushkinniń ideyalıq tereńligi, súwretlew quralların paydalanıw sheberligi awdarmalarda belgili dárejede kórinedi.
Kórkem ádebiyattıń rawajlanıwında ǵalaba xabarlandırıw qurallarınıń ornı ayrıqsha. Gazetalarda, jurnallarda, kitaplarda, toplamlarda kórkem shıǵarmalar basılıp jámiyetshilikke usınıladı, televizorda yamasa radioda oqıladı. Ádebiy kritika olarǵa óz bahasın berip baradı. Kritika ulıwma kitap oqıwshılardıń, jámiyettiń sociallıq talaplarınan, estetikalıq talǵamlarınan kelip shıǵıp shıǵarmalarǵa pikir aytadı, baha beredi. Bul process ǵalaba xabarlandırıw quralları arqalı iske asırıladı. Solay etip, ǵalaba xabarlandırıw qurallarınıń ádebiyattı rawajlandırıwda ornı ayrıqsha. Házirgi waqıtta itibarlı jańa shıǵarmalardı