Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

Jılqıshınıń qurı
ǵınday, 
Úmit qal
ǵan aydalada, 
Muhabbattıń urı
ǵınday, 
Ósti bir túp akatsiya. 
Gúzde kóship ketti shayir, 
Bosqa qaldı qum dógeregi, 
Jol kórsetip jal
ǵız batır, 
Turdı dúzde shól teregi 
34q
. 
I.Yusupov 50-jıllarda jaz
ǵan poemalarında bas dıqqattı usılayınsha qaharmanlardıń 
realistlik obrazın jasaw
ǵa, dáwirdiń tariyxıy shınlıǵın adam ómiri menen tıǵız baylanısta 
súwretlewge awdarıp, poemashılıqtı ideyalıq-kórkemlik jaqtan da, tematika hám formalıq jaqtan 
da hár tárepleme bayıttı, onıń poemashılıqta epikalıq poemalardan baslan
ǵan dáslepki qádemleri 
óz tábiy
ǵıy jolı menen áste-aqırınlıqta basqa jańa sıpatlı belgilerge ósip ótip, liro-epikalıq, liro-
dramalıq poemalardıń payda bolıwın keltirip shı
ǵaradı. Máselen, onıń 1960-jılı basılıp shiqqan 
«Oylar» toplamına kirgizilgen poemalalarınıń biri «Aktrisanıń ı
ǵbalı» (1956-1958) liro-dramalıq 
poema bolsa, «Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq» (1955-1959) poeması liro-epikalıq poema 
bolıp tabıladı.
Shayirdıń «Aktrisanıń ı
ǵbalı» poemasında izleniwshilik, poetikalıq tolǵanıslar, lirizm hám 
dramatizm ayqın kózge taslanıp turadı. Durıs, poema epikalıq shı
ǵarmalarǵa tán keń hám bay 
mazmunlı syujetke de, usı syujetke say keń kólemli kompozitsiyalıq qurılısqa da, waqıyalardı 
súwretlewdiń keń qamtımlı, kóp jobalı usıllarına da iye. Lekin, poemada bul epikalıq sıpatlar 
lirikalıq sezimler menen júyi bilinbestey dárejede biriktirilip berilgen. Poema súwretlengen 
hádiyselerdiń ssenalıq formada, aytıs, dialoglar úlgisinde saxnada
ǵı personajlardıń sóylesiw 
tilindegidey etip beriliwi usa
ǵan dramalıq sıpatlarǵa iye, ayrıqsha onda lirikalıq, dramalıq 
sıpatlar epikalıq belgilerge qara
ǵanda da basımıraq ekenligi menen kózge taslanadı. S.Axmetov 
poemada usı sıpatlardıń basımlı
ǵın, yaǵnıy qaharmanlardıń kewil keshirmeleriniń lirikalıq 
boyawlar menen beriliwin hám onıń qurılıs úlgisiniń ssenalıq úlgide ekenligin esapqa alıp, 
«Aktrisanıń ı
ǵbalı»n liro-dramalıq poema dep ataydı
35w
. Ulıwma, bul poemada qaraqalpaq 
poeziyası maydanında burınnan qáliplespegen dramalıq sıpattı burınnan ómir súrip kiyatır
ǵan 
lirikalıq hám epikalıq belgiler menen bekkem sintezleydi
36q
. 
Poemanıń tiykar
ǵı ideyası jeke adamnıń jańa milliy ǵárezsiz dáwirde jasawı ushın 
erkinlikke erisiw jollarında kórkem ónerdiń tiygizgen tásirin kórsetiwden ibarat. Poemada 
súwretleniwinshe, Arıwxan qońıratlı ápiwayı qaraqalpaq qızı. On tórt jasında anasınan jetim 
qal
ǵan qız, bay adamǵa toqal bolıp turmısqa shıǵıwǵa májbúr boladı. Biraq, erkinlikti, óz teńin 
kúsegen qız bul turmısqa kóngisi kelmeydi, azat, párawan, biy
ǵárez turmısqa erisiwdiń jolların 
oylaydı, sol ushın gúresedi. Aqırında óz óneri arqalı erkinlikke erisedi.
Shayir poemada Arıwxandı erkinlikke eristirgen bul ónerdiń qudiretin tómendegishe 
táriypleydi: 
Tań nurı jańa ómir jırshısı boldı, 
Kópke járdemlesti kóriwge joldı... 
Bul nur túpkirlerge shashıp sáwlesin, 
Quwatlap xalıqtıń ádil gúresin, 
Insandı úyretip iygilik oy
ǵa, 
Jańa ómir kórkin sińdirer boy
ǵa. 
33.
Қарақалпақ совет әдебияты. -307-б. 
34.
Юсупов.И. «Тумарис» ҳәм басқа да поэмалар.-Нөкис:«Қарақалпақстан», 1974. -201-234-б. 
35.
Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. -313-б. 
36.
Мәмбетов Қ. И.Юсуповтың поэмалары. -32-б. 

---

28 
Haqıyqatında da, avtor shı
ǵarma qurılısında kórkem ónerdiń eń joqarı shıńı bolǵan teatrdıń 
payda bolıw hám qáliplesiw tariyxın, onı qáliplestiriwshiler bol
ǵan dáslepki kórkem óner 
ǵayratkerleri obrazın dramalıq janr nızamlılıqlarına say ashıp beriwdi názerde tutqan. Sebebi, 
poemada iskusstvo adamı - bas qaharman Arıwxan obrazı onıń kásibine say bol
ǵan ortalıqtı 
súwretlew arqalı ashıp beriledi. Avtor bul ortalıqtıń tımsalı sıpatında teatrdı, saxna turmısın 
tańlap al
ǵan. Poemada bul ortalıqtıń, teatrdıń shólkemlestiriwshisi Ábdiraman obrazı Arıwxan 
obrazı menen tı
ǵız baylanısta ashıp beredi. Bul eki obraz pútkil poema dawamında birin-biri 
tolıqtırıp otıradı.
Degen menen, poemada
ǵı tiykarǵı epikalıq waqıya Arıwxan átirapında bolıp ótedi. 
Avtordıń Arıwxan obrazın bas qaharman etip kórsetiwi shı
ǵarmanıń ideyalıq mazmunın 
tereńirek etip ashıp beriwge, syujetlik órisin keńirek etip támiyinlewge keń imkaniyat bergen. 
Sebebi, XX ásirdiń 20-30-jıllarında hayal-qızlardıń erkinlikke umtılıp, saxna ónerin iyelewi, 
solay etip, 
ǵárezsizlikke erisiwi tek ǵana tań qalarlıq hádiyse bolıp qoymastan, gúres hám 
qarama-qarsılıqlar
ǵa tolı úlken tariyxıy waqıya da edi. Poemada Arıwxan, Ábdiraman 
obrazlarınan tısqarı Begjan, Begdiyar, Jumagúl, Arıwxannıń ákesi, molla, Áyten geshshe, hayal, 
diyxan sıyaqlı personajlar da orın al
ǵan. Ulıwma, bul poema saxna óneri iyeleriniń obrazı 
jasalıwı ja
ǵınan da 50-jıllar qaraqalpaq poemashılıǵınıń eń iri tabıslarınıń biri boldı.
I.Yusupovtıń «Eski fontan ertegi» (1957) poemasınıń epigrafında A.S.Pushkinnen 
keltirilgen qosıq qatarlarında atap ótilgenindey, erteklik syujetke (bir qırım hikayatına) qurıl
ǵan, 
muhabbat haqqında
ǵı realistlik shıǵarma. Shıǵarma syujetiniń usı ózgesheligine, yaǵnıy ondaǵı 
erteklik motivtiń realistlik jobada beriliwine qarap, bul poemanı ertek-poema dep atasaq ta 
boladı. Sebebi, shayir shı
ǵarmada bul ertektiń ápiwayı bayanlawshısı emes, onıń mazmunındaǵı 
waqıyalar jónelisine óz kúyinish, súyinishlerin, óz kóz-qarasın bildirip barıwshı, usılardan belgili 
bir juwmaqlar keltirip shı
ǵarıwshı lirikalıq qaharman sıpatında kózge taslanadı. Mısalı, 
poemanıń baslamasında shayir bul muhabbat haqqında muńlı ráwiyattı «bir ájayıp ot»qa teńese, 
waqıyalar bayanı belgili bir kulminatsiyalıq sheklerge, sharıqlaw shıńına shiqqan waqtında jáne 
ózine náwbet berip, bar ıqlası menen tas qashawlap, «xan qılwasın áwladlar
ǵa bayanlap» nálet 
tam
ǵasın basıp atırǵan jas ustaday ǵujırlanıp, ózi obrazın jaratıp atırǵan «sabaǵınan jawız qol 
úzgen», «arıwlıq tutqını qamalı»nıń qurbanı bol
ǵan jas gruzin gózzalı Dilara qábirine qarap 
oylar
ǵa taladı, onıń táǵdirine janı ashıp, tilekleslik sezimlerin bildirip otıradı: