Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

«... Shólin ańsap óler arqar, 
Miy qátesin qol dúzetip, 
Bas jazasın moyın tartar»- 
Dep saqshınıń qos bawınan 
Qanjarın tez qa
ǵıp alıp, 
Jalt-jult shaqmaq sha
ǵılǵanday 
Tasladı ol ózin shalıp. 
Massagetlerdi hiyle-tásil menen jeńip bolmaslı
ǵın túsingen jaw patshası bir tutqın áskerdiń 
eki qula
ǵın zorlıq penen kesip, qol ayaǵın shandıp baylap, atına teris mingizip, urıs 
ashatu
ǵınlıǵın aytıp barıwdı tapsırıp Tumaristiń aldına jiberedi.Jaw patshası Ógiz suwdıń arǵı 
júzine
*
láshkerlerin tógip taslaydı.
Balasınıń ólimine sebepshi bol
ǵan urıstı usılayınsha eslegen Tumaris birden esine kelip, 
jáne qaytadan jawıngerlik keyipke kirip, qátquda keńesgóyleri menen sárkardalarınıń aldında 
altın árebegin julıp taslap, átashtan
ǵa taslaydı. Bul onıń jawǵa qarsı «ya ólim, ya ómir!» dep 
sheshiwshi sawashqa atlanıw
ǵa bel baylaǵanınıń belgisi edi. Bul dástúrdi jaqsı túsingen 
sárkardalar dala
ǵa juwırıp shıǵıp, dárhal urıs ánjamına kirisedi.
Poemanıń watan azatlı
ǵı, ǵárezsizlik ushın gúres ideyası, mine, usı epizodlarda ashiq-aydın 
tús aladı. Bul ideyanı Tumaristiń massagetler qudayı Kún perzenti Átashqa tabınıp, ant etedi. 
Solay etip, Tumaris bas bol
ǵan massaget áskerleri aydarlı tuwın teńseltip, Káyhısrawǵa qarsı 
Watan topıra
ǵın qorǵaw ushın sawashqa atlanadı. Poemada bul qaharmanlıq atlanıs folklorlıq 
epikalıq dástúrlerden puxta paydalan
ǵan halda oǵada tásirsheń etip súwretlenedi: 
Túlki jortpas túneylerden 
Túnde ketip barar olar, 
Qarasaq jortpas qalıńlardan 
Qal
ǵıp ketip barar olar, 
Úsh kún júrip, úrker bata 
Jetti Ógiz ótkeline (275-b.). 
Mine, usı atlanıs epizodın súwretlew barısında shayir jáne bir lirikalıq sheginis jasap, 
Tumaristiń, ulıwma hayallar patshalı
ǵınıń tariyxına az ǵana oy juwırtadı. Shayir bul «tariyxtı» 
ápsanalıq súwretlew formasında jır etedi. Bul ápsananıń mazmunına qara
ǵanda, ertede 
erkeklerdiń zulımlı
ǵınan janınan toyınıp ketken hayallar olarǵa qarsı shıǵıp, birotala erkek 
atawlısınan bezip, óz aldına patshalıq tax qurıp aladı. Bul patshalıq taxqa Tumaristiń anası 
otıradı. Biraq, bara-bara hayallar «oshaq-otsız, qus-qanatsız» jasay almaytu
ǵınınday yarsız, 
muhabbatsız ómir-ómir emesligin túsine baslaydı. Patsha hayal da bunı u
ǵadı. Bir saparı ol 
*Ҳәзирги Әмиўдәрьяның арғы жүзи мәнисинде - O.К. 

---

34 
«dástúr atlap, oda
ǵaylap» júrip abaysızda antın buzıp, qońsı patshadan hámledar bolıp qaladı. 
Kóp uzamay kóz jaradı. Taw
ǵa ketip, hesh kimge bildirmey jasırınıp tuwǵan qızın ol buwaz 
kiyik penen birge úńgirge qaldırıp ketedi. Aradan jeti jıl ótedi. Bir kúni qızlar kiyik atıp júrip 
kiyiklerdiń arasında juwırıp baratır
ǵan qızdı kórip uslap alıp, patshasına alıp keledi. Patsha 
óziniń qızı ekenligin sezse de sır bermey, qızlar
ǵa raxmet aytıp, kiyik qızdı tárbiyalawǵa alıp 
qaladı. Qız erjetkenshe dúzdi ańsap, talay ret kiyiklerge qashıp ketip turadı.
Usınday kiyik penen quwalasıp júrgen kóp kúnlerdiń birinde qız kiyik ańlıp jatır
ǵan bir ash 
jolbarısqa tap boladı. Óltirmekshi bolıp ústine 
ǵarǵıp minip, nayzasın shanshadı. Usı waqıtları 
jolbarısqa sarı jaydan oq atıladı. Jolbarıs jan tapsıradı. Hayran bolıp ján-ja
ǵına qarasa, kúlimsirep 
tur
ǵan bir jigitti kórip, qanday da bir sezim qushaǵında biyhush boladı. Biraq, Tumaristiń bul 
tabısqan jigiti júdá jawız bolıp shı
ǵadı. «Qızlar patshalıǵın qıyrataman, joq etemen!» dep urıs 
ashıp, hayallar patshalı
ǵınıń taxtın qulatıp, patsha hayaldıń basın kesip aladı. Usınday jol menen 
onıń qızı Tumaristi hayallıqqa aladı. Hayallar bul jigittiń zulımlı
ǵına shıday almay, oǵan qarsı 
gúreske shı
ǵadı. Sóytip, onı qulatıp, altın taxqa Tumaristi otırǵızadı.
Poema sońı usı sawashta massaget áskerleriniń úlken qaharmanlıqlar kórsetip, jawız, 
qanxor Qáyhısraw patsha ústinen jeńiske erisiw waqıyasın kórsetiw menen juwmaqlanadı. Solay 
etip, Tumaris massagetler táńiri Kún perzenti-átash aldında tabınıp bergen antına sadıq turıp, 
hesh qashan toyınıwdı bilmegen qanxor, jawız Qáyhısrawdıń lashınan juda bol
ǵan basın qan tolı 
qara meske tı
ǵıp, kózin qanǵa toyǵızadı.
Poemada keltirilgen ápsanawıy-erteklik motivler shayir kórkem qıyalınan dóregen, bolıwı 
múmkin bol
ǵan turmıs haqıyqatlıǵı. Shıǵarma usı motivler sintezinen jaralǵan haqıyqıy kórkem 
sóz quyılması bolıp tabıladı. Poemada
ǵı bul sıpatlı belgiler, birinshiden, onda súwretlengen 
waqıyalardıń tariyxıy shınlıqqa sáykesligin kórsetip tursa, ekinshiden, onıń kórkem shı
ǵarma 
sıpatında
ǵı ózgesheliklerinen de derek beredi.
Poemada shayirdıń aytajaq oyı ayqın. Bunı biz shayirdıń massagetler patshası Tumaris 
penen parsı shahı Kir obrazına bergen sıpatlamalarınan anıq seziwimizge boladı. Tumaristiń 
asqan sulıwlı
ǵı menen batırlıq ǵaybar kúshi, el arı ushın islegen erlikleri qısqa, ıqsham, kórkem 
obrazlı etip kórsetip berilse, Kir patshanıń alıp bar
ǵan basıp alıwshılıq urısları menen qanxor, 
jawız, mákkar kelbeti hám onıń ómiri qısqa saltanatı ayawsız áshkara etiledi: 
Poema syujeti quramalıday bolıp sezilgeni menen, onıń keskin dramatik situatsiyalar 
menen tásirsheń lirikalıq oy-tol
ǵanıslardan turatuǵın waqıyalar aǵımı oqıwshını birden ózine 
tartadı hám aqırına shekem bir dem menen oqıp bolıw
ǵa asıqtıradı. Máselen, poema basında 
oqıwshı perzentiniń azasınan júrek-bawırı kábap bolıp, basın iyip sarsıl
ǵan ananıń qayǵı-
uwayımları menen sherikles bolıp, birge qabır
ǵası qayıssa, bunnan keyingi jawıngerlik ruwxtaǵı 
súwretlewlerden oqıwshı da basın tik kóterip, jaw
ǵa degen jek kóriwshilik ǵázep otı qaynap, 
o
ǵan qarsı gúresiwge ant iship atırǵanday ǵujırlanadı.
Poema juwma
ǵındaǵı Kir patshanıń qılısh kesken gellesi qan tolı meske tıǵıp jiberilgen 
epizodta
ǵı Tumaristiń oy-tolǵanıslarınıń beriliwi tiykarǵı ideyanı ele de aydınlastırıw ushın 
qollanıl
ǵan, sátli shiqqan obrazlı kórkem súwretlewler dewge boladı. 
Ulıwma, bul poemada shayirdıń «xalıq ańız tariyxınan realistlik juwmaq shı
ǵarıwı - onıń 
kórkemlik oylawınıń zaman ruwxı menen sáykesliginen derek beredi
1
». 
Shayirdıń tariyxıy temanı sáwlelendirip beriwdegi jáne bir tabısı - 60-jıllarda jazıl
ǵan 
«Qaraqalpaq haqqında sóz» poeması boldı. Poema publitsistikalıq sıpatları basım epikalıq 
dóretpe. Biraq, onda lirikalıq súwretlewler menen lirikalıq qaharman-avtorlıq tol
ǵanıslar tiykarǵı 
dıqqat itibarda turadı. Xalqımızdıń súyikli perzenti, XX ásirdegi belgili mámleketlik 
ǵayratker 
Allayar Dosnazarov haqqında
ǵı avtorlıq tolǵanıs poemanıń tiykarǵı syujetlik ózegin quraydı. 
Poemada qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy tá
ǵdirindegi usı úlken waqıya - dáryanıń eki boyındaǵı 
qaraqalpaqlardıń birigip, óz aldına otaw tigiwiniń tariyxıy áhmiyetin kórsetiw ideyası bul 
jóneliste bir-birine qap-qollasıp, doslıq járdem qolların soz
ǵan el azamatları Allayar hám 
1
Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы, 337-б. 

---

35 
Babajanlardıń obrazın jasaw arqalı epikalıq jobada ashıp beriledi. Usı mámleketshilik dúziw 
ushın alıp barıl
ǵan gúresler menen qarama-qarsılıqlardı súwretlew poemaǵa epikalıq sıpat 
engizip tursa, lirikalıq qaharmannıń waqıya
ǵa tikkeley aralasıp, óz oqıwshıları menen sırlasqan 
shayirlıq tol
ǵanısları shıǵarmadaǵı lirikalıq sıpattı da támiyinleydi.
I.Yusupov óziniń XX ásirdiń soń
ǵı on jıllıqlarında dóregen epikalıq shıǵarmalarında 
(«Máńgi bulaq», «Poseydonnıń 
ǵázebi», «Búlbil uyası» hám t.b. poemalarında) tiykarǵı dıqqattı 
tariyx penen búgingi kúnniń hám keleshektiń o
ǵada áhmiyetli mashqalaların sáwlelendiriwge 
qarattı. Onıń bul shı
ǵarmalarında xalqımızdıń ótken ótmishimizdegi tariyxıy táǵdirleri menen 
keshegi alasatlı dáwirlerde basınan keshırgen ruxıy-ekologiyalıq da
ǵdarısları hár qıylı 
formalarda tereń oylılıq hám kórkemlilik penen keń túrde sáwleleniwin tawıp, joqarı 
adamgershilik, paraxatshılıq, sap muhabbat, Ana Watan, ádep-ikram tazalı
ǵı, tábiyat hám insan, 
jer-suw, ekologiya, Aral tá
ǵdiri, mashqalaları ortaǵa qoyıladı. Máselen, onıń 80-jıllarda jazılıp, 
1992-jılı shayirdıń eki tomlı
ǵında tolıqtırılıp basılıp shiqqan «Máńgi bulaq» poemasında Watan 
ıshqı, patriotizm ideyaları al
ǵa súrilgen. Poemadaǵı patsha menen Árastudıń sóylesigine bir 
názer taslayıq:
Patsha: