Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministligi

Talqilawdan keyin 

-hár bir ideyani talqilaw; 

-eń tuwri ideyalardı qollap-quwatlaw 

 

Analiz bólimI 

Jaǵdaylı máseleler: 

1.   Tómendegi kompleks birikpede [Cu(NH

3

)

2

(OH)

2

]: 

 1) orayliq atom; 

 2) oraylıq atomniń oksidleniw dárejesi; 

 3) ligandlar; 

 4) kompleks ion zaryadın kórsetiń. 

2.   Qaysı jaǵdayda kórsetilgen zat eritpeleri arasında óz-ara tásir payda bolıwın 

anıqlań.                    

К [Ag(CN)

2

] + NH

3

0

 ; 

  К [Ag(NO

2

)

2

] + NH

3

0

 

3.  Tómendegi kompleks birikpege koordinatsion teoriyasına kóre tariyp beriń: 

[Со(NH

3

)

4

Сl

2

]С1 

3.  Tómendegi  kompleks  birikpege  koordinatsion  teoriyasına  kóre  tariyp 

beriń: К

2

 [Pt(Cl

4

)] 

 

Tıńlawshı ózbetinshe jumısı boyınsha tapsırmalar 

«Klaster» strukturalıq -logikalıq sızılma qurıw texnologiyası 

Mashqala  tuwrısında  ulıwma  kóz  qaraslar  alıw  imkaniyatın  beretuǵın 

logikalıq sorawlar shınjırı. 

 Sistemalı  pikirlew,  analiz  etiw,  kónlikpelerdi  rawajlantıradı  hám 

aktivlestiredi.  Teksheni  dúziw  processinde  sistemalı  sxemanıń  strukturalıq  bólegi 

hám  elementlerin  qózǵaw  múmkin  -  bul  ol  yamasa  bul  jaǵdaydı  qayta  pikirlew 

imkaniyatın  beredi.  Kirisiw  hám  anıqlaw  ushın  da  qandayda  bir  tiykarǵı  faktor 

átirapında ideyalardı jıynaw bolıp tabıladı.  

« Klaster » strukturalıq -logikalıq sızılmanı ótkeriw usılı : 

1.  Gruppa tıńlawshıları 3 gruppaġa bólinedi. 

2.   Teksheni dúziw qaǵıydaları menen tanıstırıladı. 

3.   Hár  bir  gruppachaga  jazıw  taxtası  yamasa  úlken  qaǵazdıń  ortasına 

«Tiykarǵı»  (giltli)  mashqalanı,  keyininen kishi  mashqalalardi, olardıń hár birinde 

bolsa  kishi  mashqalanı  tolıq  kórip  shıǵıw  ushın  kishi  shaxshalarni  shıǵaradılar. 

Soǵan tiykarınan hár bir ideyalar rawajlanıwın tolıq baqlaw múmkin. 

4.  Ajıratılǵan waqit (10 minut ) tamam bolgansha jazıw dawam ettiriledi. 

5.  Waqıt tawısıliwı menen gruppasha tıńlawshıları talqılaw ushın klasterlerdi 

tıńlawshına tapsıradı hám tıńlawshılarǵa tuwrı, tolıq juwaplar kórsetiledi. 

6.  Eń kóp «kishi juldizshalar» jazǵan gruppasha tıńlawshılarına maksimal 30 

ball beriledi. 

7. 

Qalǵan tıńlawshılarǵa, yaǵnıy 2-gruppasha tıńlawshılarına 25 ball, eń kem 

«kishi juldizhshalar» jazǵan gruppasha tıńlawshılarına 20 ball beriledi

. 

Qosimsha 1 

«Klaster» strukturalıq -logikalıq sızılma (soraw) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kompleks birikpeler 

 

 

Kompleks ion zariyadi 

Ligandtiń tábiyati 

Kationli 

Anionli 

 

Ammiakat 

 

 

 

Neytral 

 

Akvakomple

ks 

Gidroksok

ompleks 

 

 

 

Qosımsha 2 

 Blits - soraw sorawları 

Tálim beriwshi 

Tálim aliwshi 

1. Kompleks birikpe ne? 

 2. Qanday kompleksonlardi bilesiz? 

 3. Kóp yadroli kompleksler ne? 

 4. Kompleksonlardiń organizmdegi áhmiyeti? 

 5. EDTA ne? 

 6. Gemoglobin temirdiń kompleksi me? 

 7. Koordinatsion birikpelerdiń klassları ne menen bir-

birinen parıq etedi? 

 8. Oraylıq atomniń koordinatsion sanı neshege shekem 

bolıwı múmkin? 

 9.  Qanday  elementler  atomi  yamasa  ionları  kompleks 

dúziwshi bola aladı? 

 10.  Koordinatsion  teoriya  kim  tárepinen  hám  qashan 

jaratılǵan? 

Sorawlarǵa tez hám 

qısqa juwap beredi 

 

2 LEKSIYA BOYINSHA SITUACION MÁSELE 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bul  usıl  da  insan  pikirlew  qábiletin  rawajlandırıwda  zárúrli  rol  oynaydı. 

Olar rásmiy bolmaǵan pikir hám obrazlardi dizimnen ótkeriw hár tárepleme kórip 

shiqilmaġansha  yadta  saqlap  turıw  hám  olardı  jáne  de  anıqlawǵa  múmkinshilik 

beredi. 

 

 

 

Esse usili 

Esse  -  frantsuzcha  tájiriybe,  dáslepki  joybar,  shaxstıń  qandayda  bir 

temaǵa  tiyisli  jazba  túrde  kórsetilgen  dáslepki  óz  betinshe  erkin 

pikiri. Bunda tıńlawshı óziniń tema boyınsha túsinikleri, ideyası hám 

kóz  qarasların  erkin  tárizde  bayanlaydı.  Esse  jazıwda  oyimizġa 

kelgen  dáslepki  pikirlerdi  asıǵıslıq  menen  qaǵazǵa  túsiriw,  ılajı 

barınsha  ruchkani  qaǵazdan  uzmesten  -  toqtamasdan  jazıw, 

keyininen  tekstti  qayta  analiz  etip,  jetilistiriw  usınıs  etiledi.  Mine 

sondaǵana  jazılǵan  esseniń  haqiyqiy  bolıwı  tán  alınġan.  Esseni 

arnawlı  bir  tema,  tayanish  túsinik  yamasa  erkin  temaǵa  baǵıshlap 

jazıw  maqsetke  muwapıq.  Geyde,  ásirese  tárbiyalıq  saatlarda  tálim 

alıwshılarǵa  ózlerine  unaġan  tema  boyınsha  esse  jazdırıw  da  jaqsı 

nátiyje beredi. 

 

“SIZIŃ SALAMATLIĠIŃIZ ÁLIPBESI. CINK” TEMASINDAĠI 

SITUACION MÁSELE 

Cink - barlıq fermentler quramına kiretuǵın birden-bir metall bolıp, onıń ornın 

basqa  metall  basa  almaydı.  Rux  kóplegen  zat  almasiw  processlerinde  qatnasadı, 

denedegi barlıq kletkalardıń normal islewin támiyinleydi. 

 

Cinktiń  organ  hám  toqımalardaǵı  muǵdarı  sol  aǵzalardıń  iskerliginde 

qanshellilik áhmiyetke iye ekenligin ańlatadı. 

 

Cinkqa bay bolǵan aǵzalar : gipofiz, kóz tar perdesi, prostata bezi (150 

mg den aslam ), bawır, búyrek, bulshıq et, shash, suyek (100 mg den aslam ). 

 

Bas  miydegi  metallar  ishinde  cink  hám  temirdiń  muġdari  eń  kóp  bólegin 

quraydı,  cink-temir  indeksi  1  ge  teń,  basqa  aǵzalarda  bul  coefficient  bir  qansha 

tómen boladı. 

 Uglevodlar,  maylar,  beloklar  hám  nuklein  kislotalar  sintezi  hám  tarqaliwi 

organizmdi rux menen támiyinleniwine tikkeley baylanıslı. 

 Organizmdegi  cink  muġdariniń  20  procenti  suyek  toqımasında  jaylasqan 

boladı.Cinktiń  suyek  toqımasına  kiriw  tezligi  kalciyga  salıstırǵanda  joqarı  boladı 

hám suyek toqımasında bulshıq et toqımasına salıstırǵanda uzaq saqlanadı. 

 Anıqlanıwınsha,  cink  kalciy  hám  fosfor  sorıliwin  hám  de  almasıwın 

kúsheytedı,  sonıń  menen  birge,  kollagen  talshıqlar  sintezin  de  kúsheytedı.  Bul 

bolsa teri elastikligin asıradı hám suyek maydanıniń qáliplesiwin támiyinleydi. Sol 

sebepli cink jetispewshiligi osteoporoz rawajlanıwına alıp keliwi múmkin. 

 

Cinktiń bioligiyaliq tásirleri: 

Antioksidant; 

 • 

Belok, DNK, RNK sintezinde; 

 • 

Kletkanıń bóliniwi, ósiwi hám regeneratsiyasinda; 

 • 

Teri, tırnaq hám shashlardıń normada ósiwi; 

 • 

Jaralardıń pıtıwı hám epitelizatsiya procesin tezletedi; 

 • 

Dene hám skelet salmaǵın asırıwda ; 

 • 

Ósiw gormoni, gonadotropin hám kortikotropin sintezinde; 

 • 

Kalciy hám fosfor almasiwi hám soriliwinda; 

 • 

Teri elastikligin támiyinleytuǵın kollagen talshıqlar payda boliwinda; 

 • 

Buwin maydanın qáliplesiwinde; 

 

 • 

Sarı daq degeneratsiyasi hám kataraktani aldın aladı ; 

 • 

Immunitetti asıradı ; 

 • 

Óspelerge qarsı (antikancerogen) tásiri; 

 • 

Insulin sintezinde qatnasadı hám may-uglevod almasıwın basqarıwda ; 

 • 

Miydiń normal iskerligi hám eslep qalıw qábiletin kúsheytiw ushın ; 

 • 

Íshtey hám dám biliw sezimin normaǵa keltiredi; 

 • 

Qan islep shiġariwda qatnasadı hám az qanlılıqtı aldın aladı ; 

 • 

Er  adam  gormoni  -  testosteronni  islep  shiġariwda  hám  sperma  payda 

boliwinda; 

 • 

Alkogoldı organizmnen shıǵarıp taslawda ; 

 • 

Cink - kúshli tábiiy antioksidant. 

Cink  kúshli  tábiy  antioksidant  bolǵan  superoksidismutaza  fermentiniń  aktiv 

bólegine  kiredi.  Bul  ferment  organizmde  turaqlı  payda  bolıp  turatuǵın,  oǵada 

zıyanlı bolǵan superoksid erkin radikalin zıyansizlandiradi.  

Askorbin  kislota  cink  penen  birge  isletiliń  ende  antioksidant  tásiri  taǵı  da 

asadı.  Cink  hám  askorbin  kislotasınıń  antioksidant  qásiyeti  názerde  katarakta 

rawajlanıwı hám de sarı daq degeneratsiyasiniń aldın alıwda isletiledi. 

Cink  kózdiń  tor  perdesinde  jıynalıp,  A  vitamininiń  ózlestiriliwine  járdem 

beredi.  Kóz  tor  perdesindegi  retinol  baylawshi  belok  jumısi  iskerligi  de  cinkke 

tikkeley baylanıslı. 

Cinktiń belok sintezindegi wazıypası 

Cink  elementi  organizmde  zárúrli  biologiyalıq  processler  (belok,  DNK  hám 

RNK sintezi, kletkalardı bóliniwi, ósiwi hám regeneratsiyasi) de qatnasadı. Cinktiń 

bul  qásiyetleri  trofik  hám  basqa  jaralardıń  pıtıwı  hám  de  epitelizatsiyasinda  júdá 

zárúrli bolıp tabıladı. 

 Bunnan tısqarı, cinktiń regeneratsiya procesi ketib turǵan toqımada kollagen 

hám belok sintezin kúsheytiwi, ateroskleroz hám júrek ishemik keselliginde unamlı 

tásir kórsetedi. 

Cink  insulin  quramına  kirip,  onıń  islep  shıǵarıw  natiyjeligin  ańlatadı.  Qantli 

diabet keselligi bar kesellerge qandaǵı cink muǵdarı kem boladı hám cinktiń sidik 

penen  ajıralıwı  kúsheyip  ketedi.  Sol  sebepli  qandli  diabet  keselliginde  rux 

jetispewshiligi kóp gúzetiledi. 

Gormonlarġa tásiri 

 Gipofiz  bezinen  islep  shiǵarılatuǵın  somatotropin,  gonadotropin  hám 

kortikotropin  gormonlarini  sintez  intensivligin  hám  de  pútkil  organizmdegi 

gormonal statusi tikkeley cinktiń muǵdarı menen baylanıslı. 

 Hámledarlıqta  cink  jetispewshiligi  gúzetilgende,  tuwılajak  gódekte 

gidrotsefaliya, omırtqa qıysıqlıǵı hám tańlay nuqsanı bolıwı múmkin. 

 Tez ósip baratirġan balalarda mudami cink mikroelementinin jetispewshiligi 

gúzetiledi. 

 

Tómende ayirim keselliklerde cinktiń tásir mexanizmi haqqında 

maǵlıwmatlardı keltirip ótemiz: 

 1.  Tımaw  hám  gripp  -  askorbin  kislota  hám  cink  immunitetti  asırıwshı  eń 

kerekli  strukturalıq  bólim.  Cink  interferon  (viruslarǵa  qarshi  gúresiwshi 

 

organizmde bar zat ) hám antitela (mikrobǵa qarsı gúresiwshi zat ) islep shıǵarıw 

ushın  kerek.  Cink  -  bul  tábiiy  immunomodulyator  (immun  sistemanı 

kúsheytiriwshi)  bolıp  tabıladı.  Cink  jergilikli  immunitetke  juwap  beretuǵın 

makrofaglardiń  iskerligin  asıradı.  Sonıń  esabınan  bala  tez  dúzeledi  hám  kesellik 

qaytalanbaydi. Cink immun sistemanı barlıq zvenolarina kerek boladı. Sol sebepli 

OITS keselliginde de isletiledi. 

 2.  Diareya  -  Pútkil  dunya  den  sawlıqtı  saqlaw  shólkemi  usınısına  kóre 

diareyada  14 kún dawamında  10  mg  den  cink  preparatlari berilgende  diareya  tez 

dúzeledi  hám  qaytalanbaydi.  Tásiri:  tikkeley  mikroblardı  óltiredi,  ishek 

diywalındaǵı mikrovorsinkalar (soriġishlar) tikleniwin tezletedi. 

 3. Bawır keselliklerinde (gepatit hám cirrozda )  - tsink bawırdaǵı fermentler 

quramına  kiredi.  Olardı  normada  islewi  ushın  cink  zatı  kerek.  Bul  bawırdiń 

detoksikaciya  (uwlı  zattan  tazalaw)  iskerligin  jaqsılaydı.  Bunnan  tısqarı, 

immunitetti asırıwı esabına virusqa qarsı gúresiwine járdem beredi. 

 4. Íshteyin asırıwı - askorbin kislotası hám cink ıshteyin asıradı hám as qazan 

ishek  iskerligin  jaqsılaydı.  Cink  tildegi  dám  biliw  hám  murındaǵı  iyis  biliw 

receptorların (sezuvchi nerv aqırları ) iskerligin kúsheyedi. 

 5.  Túrli  qan  ketiwler  (jatır,  murın,  ókpe)  -  askorbin  kislotası  qan-tamır 

diywalinı bekkemleydi hám qan jibisiw procesin kúsheytedi. 

 6.  Prostata  bezi  kesellikleri  -  prostatit  —  prostata  beziniń  isiwi,  prostata 

adenomasi — prostata beziniń qawipsiz óspesi (úlkenlesiwi). Tsink organizmde 5 

alfa  reduktaza  fermentin  aktivligin  páseytiredi.  Bul  ferment  er  adam  gormonin 

(testosterondi) 

qáwipli 

formaǵa 

(degidrotestosteron) 

aylandıradı. 

Degidrotestosteron  prostata  bezinde  adenomani  rawajlandıradı.  Sonday  eken  cink 

adenomani  patogenezine  (kesellik  rawajlanıw  mexanizmi)  tásir  etedi  hám 

adenomani aldın alıwda hám emlewde isletiledi. Cink jergilikli immunitetke juwap 

beretuǵın  makrofaglardiń  iskerligin  asıradı  hám  prostatittiń  aldın  alıwǵa  hám 

emlewge járdem beredi. 

 7.  Biypushlıq  -  cink  jınıslıq  gormonlariniń  hám  er  adamlıq  urıwın 

(spermatozoid)  shiyki  ónimi  esaplanadı.  Cink  jetispese  jınıslıq  jası  tolıwǵa  jetiw 

artta  qaladı,  er  adam  jınıslıq  quwatı  páseyedi  (impotentsiya),  biypushlıqqa  alıp 

keledi. 

 8.  Qantli  diabet  -  cink  asqazan  astı  bezi  lań  ergans  kletkalarında  insulinniń 

sintezi (islep shıǵarılıwı ), toplanıwı hám ajralıp shıǵıwında zárúrli áhmiyetke iye. 

Qantli diabet keselliginde cink zatı sidik penen normadagiġa salıstırǵanda 2—3 ese 

kóp shıǵadı. Sol sebepli  kesel adam turaqlı tsink preparatin qabıllawı kerek. Kóz 

gáwharında kataraktaniń aldın aladı. 

 9.  Jınıslıq  rawajlanıwdaǵı  patologiyalar  (PMS,  kriptorxizm,  gipogonadizm, 

máyeklik  gipotrofiyasi)  -  er  adam  hám  hayallıq  gormonlariniń  iskerligin 

normallastıradi. 

 10.  Akusherlik  hám  genekologiya  -  Cink  hayal  organizmindegi  jınıslıq 

gormonlarin  normalastırıwtiradi  hám  bala  kóriwdi,  máyek  kletka  (follikula) 

jetilisiwin normallastıradı. 

 

 

 

 

SPEKTROFOTOMETRIK ANALIZ USILLARIN ÚYRENIWDE 

 

BLIC-SORAW TEXNOLOGIYASI 

Blic- pedagogikada operativ, bir minutta (tez) mánisinde isletiledi. 

Bul texnologiyada tińlawshi-oqıwshılarǵa úyrenilgen pútkil tema yamasa onıń 

belgili bóleginiń tiykarǵı túsinikleri hám tayansh sóz dizbegileri boyınsha dúzilgen 

sorawlarǵa  juwap  (awızsha,  jazba,  qandayda  bir  keste  yamasa  diagramma 

kórinisinde) beriwleri usınıs etiledi. Mısalı, ximiya páninen ótilgen «Optikalıq hám 

elektrokimyoviy  sensorlardıń  dúzilisi»  temasınıń  aqırında  tómendegi  sorawlar 

boyınsha blic-soraw ótkeriw múmkin: 

 1. Sensordıń qanday áhmiyeti bar? 

 2. Sensordıń forması hám ólshemi qanday bolıwı múmkin? 

 3. Optikalıq sensor islew principi? 

 4. Elektroximiyaliq sensor jáne onıń islew principi? 

 5. Sensorlardıń wazıypaları nelerden ibarat? 

 

Aqiliy hújimniń maqseti hám qaǵıydaları 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 2.

 

Oqıw tapsırmaların orınlaw boyınsha wazıypalar 

Aqiliy hújimdi ótkiziwden maqset

: 

- 

mashqalani sheshiw ushın ideyalardı tabıw ; 

- 

ideyalardi olardıń áhmiyetligine qaray tártiplew; 

- 

aktiv pikirlew mamanlıǵın qáliplestiriw; 

- 

kutilmegen ideyalardıń payda bolıw procesin kórsetiw; 

- 

tabilġan ideyalardan paydalanıw kónlikpesin qáliplestiriw. 

Aqiliy hújim qaġiydalari

: 

- 

ideyalardiń ilgeri jılısıwı basqıshında sın pikir qadaǵan etiledi; 

- 

original hátte fantastikaliq ideyalar xoshametlendiriledi; 

- 

barliq ideyalar jazıp barıladı yamasa belgilenip bariladi; 

- 

eger maqul tapsa avtordıń ózi de jazıp baradı ; 

- 

aqiliy hújim metodında  oyin qatnasıwshısılar bir-biri menen yuridikalıq 

hám basqarıw tárepten baylanısta bolmawi zárúr; 

- 

analiz  qiliwshilar  toparı  salıstırmali  nátiyjeli  ideyalardı  analiz  etedi, 

sintez etedi, bahalaydı hám tańlaydı ; 

- 

usi    ilajdı  ótkeriwde  Keynstiń    «ekonomistler  adassada  olardıń  ideyası 

keleshek ushın xızmet etedi” degen qaǵıydasına ámel qılıw.

 

Nátiyje: 

- 

talabalar tárepinen arnawlı bir teoriyalıq bilimlerdi puqta ózlestiriwge erisiledi; 

- 

vaqt ajratıladı; 

- 

har bir tińlawshi aktivlikke umtıladı ; 

- 

olarda erkin pikirlew uqıbı qáliplesedi. 

 

Ámeliyat  sabaǵında  gruppa  3  kishi  gruppalarǵa  bólinedi  hám  hár  bir  gruppa 

ushın 5 sorawdan tarqatpa material retinde tarqatıladı. 

Túsindirme: Qaysı gruppa tolıq anıq juwaptı birinshi bolıp tapsa gruppanı  har 

bir aǵzasına 1.0 balldan baha qóyıladı. Egerde gruppadan 1 yamasa 2 tińlawshi tuwrı 

juwap tapsa onda olarǵa 1.0 balldan xoshametlew beriledi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Maǵlıwmat ushın materiallar 

Gruppada islew qaǵıydaları 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tema boyınsha 1-gruppaǵa sorawlar:

 

1.  Optikalıq  sensor  járdeminde  zattı  analiz  ótkeriwdiń  metodikaliq 

tiykarları. 

2.  Optikalıq sensorlar járdeminde zattı analiz ótkeriwdiń tiykarǵı sxeması. 

3.  Alınǵan nátiyjelerdi qayta islew usılları. 

4.  Sensorlardıń tiykarǵı blok -sxemasınıń dúzilisi. 

5.  Optikalıq sensorlardıń dúzilisi. 

Tema boyınsha 2-gruppaǵa sorawlar:

 

1. Elektroximiyaliq sensordıń jaratılıwı. 

 2. Elektroximiyaliq sensordıń blok -sxemasınıń dúzilisi. 

 3. Elektroximiyaliq sensordıń islew principlerii. 

 4. Elektroximiyaliq sensordıń járdeminde zattıń analizin ótkeriwdiń 

tiykarǵı sxeması. 

 5. Elektroximiyaliq sensordıń optikalıq sensordan ayırmashılıǵı. 

 

Tema boyınsha 3-gruppaǵa sorawlar:

 

1.  Sensorlardıń tiykarǵı blok -sxemaları. 

2.  Sensorlardıń túrleri. 

3.  Sensorlar járdeminde aljasıqlardı anıqlaw usılları. 

4.  Sensorlardı uqsawı hám parqları. 

5.  Sensorlardı isletiw tarawları. 

-   

sózlesiwge kirise biliw; 

-   

kollektiv penen sheriklikte isley alıw ; 

-   

o'z-ózin kámal taptırıw ; 

-   

ekonomikalıq texnologiyalardı biliw; 

-   

óz aldina qararlar qabıl ete alıw ; 

-   

maslasiwshańliq; 

-   

iniciativa hám dóretiwshilik; 

-   

chet tillerdi biliw; 

-   

kritikaliq munasábette bolıw, oy-pikir júrgize alıw ; 

-   

moralliq hám tárbiyalanġanliq; 

-   

stresslarga turaqlılıq ; 

-   

o'z-ózin basqara biliw; 

-   

jumis procesin joybarlaw hám shólkemlestire biliw qábileti; 

-   

maqsetke umtiliwshiliq; 

-   

tártip-qaǵıydalarǵa qatań ámel qılıw hám basqalar. 

 

III. TEORIYALIQ MAĠLIWMATLAR 

 

1-tema: ANORGANIKALIQ XIMIYANIŃ ZAMANAGÓY JAĠDAYI. 

ARNAWLI FUNKCIYALI PERSPEKTIVALI ANORGANIKALIQ 

MATERIALLAR. 

 

 

REJE: 

1.1. Anorganikalıq birikpelerdiń ayırım klassları. 

1.2. Koordinacion birikpeler hám olar tuwralı ulıwma maǵlıwmatlar. 

1.3. Arnawlı funkciyalı perspektivalı anorganikaliq materiallar 

 

 

 

 

Tayansh  sózler:  koordinatsion  birikpe,  metall,  ligand,  kompleks  ion, 

molekula, 

koordinatsion 

san, 

ambidentat 

ligand, 

oktaedrik 

maydan, 

spektroximiyalıq  qatar,  kúshli  maydan,  kúshsiz  maydan,  klasterler,  metal  metall 

baylanisi,  metallklasterlar,  uglerodlı  klasterler,  júdá  joqari  ótkizgishlik,  magnit 

maydan, kritikaliq temperatura, kritikaliq magnit maydan, kritikaliq tok kúshi 

 

1.1. Anorganikalıq birikpelerdiń ayırım klassları. 

 

Ximiya  páni  bizlerdi  orap  alǵan  pútkil  álemdi,  olardıń  hár  qıylı  formaların 

hám álemde bolıp atırǵan túrli-túrli hádiyselerdi tekseriwshi tábiyat pánleriniń biri.  

Ximiyalıq  kóz-qarastan  jer  sharı-bul  jerdiń  payda  bolǵan  waqtınan  baslap 

háreketlenip  atırǵan  ximiyalıq  kombinat  bolıp  esaplanadı.  Bul  dún'ya  kóbirek 

ximiyalıq  zatlar    hám  olardıń  aylanıw  dún'yası  yaǵnıy  biziń  átirapımızda  orap 

alǵan  dún'yada  ámelge  asıp  atırǵan  processlerdiń  kópshiligi  ximiyalıq  process 

bolıp esaplanadı. 

Tábiyat, pútkil álem  insan sanasınan tısqarıda hám insan sanasına baylanıslı 

bolmaǵan  halda  bar  boladı.  Álem  materiyadan  turadı.  Materiya  (latınsha  –

materrerum-nárseler  anası  degen  mánisti  bildiredi)  bul-  ob'ektiv  reallıqtı 

kórsetetuǵın filosofiyalıq kategoriya bolıp tabıladı.  

Materiyanıń  strukturalıq  dárejeleri:  elementar  bóleksheler  (proton,  neytron, 

pozitron,  elektron,  …)  hám  maydanlar  (elektr,  magnit,  gravitacion),  atomlar, 

molekulalar,  hár  qıylı  ólshemdegi  makroskopik  deneler,  geologik  sistemalar, 

planetalar,  juldızlar,  Gallaktikanıń  ishki  sistemaları,  Galaktika,  gallaktikalar;  tiri 

janzatlar,  jámiyet  h.  basqalar  kiredi.  Materiya  –zatlar  hám  maydan  kórinisinde 

boladı.  Zatlar  júdá  kóp  hár  túrli-túrli  boladı.  Házirgi  waqıtta  600  mıńnan  aslam 

anorganikalıq hám 10  millionnan aslam organikalıq zatlar belgili. Tábiyatta barlıq 

deneler  zatlardan  turadı.  Ximiyalıq  kóz-qarastan  zat  degenimiz  bir  yamasa  bir 

neshe  ximiyalıq  elementlerden  turatuǵın,  qattı,  suyıq  hám  gaz  jaǵdaylarında  bola 

alatuǵın, óziniń málim bir qaynaw hám balqıw temperaturasına, tıǵızlıqqa, reńge, 

 

formaǵa hám awırlıq massasına iye bolatuǵın materiyanıń bir túri.   

Zatlardı  úyreniw  menen  hár  qıylı  tábiyat  pánleri  shuǵıllanadı,  olar  arasında 

ximiya eń áhmiyetli orınǵa iye.  

Ximiya  zatlardıń  quramın,  qurılısın,  qásiyetlerin  hám  bir-birine  aylanıwına 

alıp keletuǵın ximiyalıq reakciyalardı úyrenedi.  

Zatlardı  tereń  biliw  hám  odan  insan  turmısı  ushın  paydalanıw  ximiyanıń 

tiykarǵı máseleleriniń biri. Ximiya dún'yanı qorshap turǵan elementlerdi hám sol 

elementlerden  payda  bolıp  atırǵan  har  qıylı  ápiwayı  hám  quramalı  zatlardı  hám 

olardıń biri-birine aylanıwı nızamlılıqların da úyrenedi. Házirgi ximiya zatlar hám 

olardıń  ózgerisi  tuwralı  toplanǵan  bilimler  tarawın  óz  ishine  alatuǵın  ximiyalıq 

pánler  túrlerine  bólinedi:  jansız  tábiyattıń  sostav  bólekleriniń  aylanıwların 

úyrenetuǵın ximiyanıń bólimi anorganik ximiya, hayўanat hám ósimlikler dún'yası 

sostav tiykarların úyrenetuǵın bólim -  organikalıq ximiya bolıp tabıladı.  

Ximiya óziniń wazıypaları hám islew usılları menen parq qılatuǵın, biraq óz-

ara tıǵız baylanısqan bir qansha bólimlerige bólinedi. Bular: anorganikalıq ximiya, 

organikalıq  ximiya,  analitikalıq  ximiya,  fizikalıq  ximiya,  kvant  ximiya, 

elektroximiya,  kolloid  ximiya,  dispers  sistemalar  ximiyası,  tábiyǵıy  birikpeler 

ximiyası, joqarı molekulalı birikpeler ximiyası, polimerler ximiyası, koordinacion 

birikpeler  ximiyası,  bioximiya,  biorganik  ximiya,  bioanorganik  ximiya,  topıraq 

ximiyası, geoximiya, radiacion ximiya, termoximiya hám basqalar. 

Ximiya  pániniń  aldında  turǵan  wazıypaları  ilimiy-texnika  rawajlanıwı  hám 

jámiyetimizdiń  tınımsız  ósip  baratırǵan  mútájin  tolıq    qandırıw,  zatlar  tuwralı 

toplaǵan bilimlerin hám jetiskenliklerin insanlar turmısın jaqsılawǵa usınıw menen 

úzliksiz baylanıslı. Bularǵa: 

•  kúndelik  ámeliy  turmısımızda  keń  paydalanıp  atırǵan  zatlar  hám 

materiallardı  tábiyǵıy  shiyki  zatlardan  alıw  ushın  shıǵındısız  hám  ekologik 

zıyansız  texnologiya  jaratıw  (metallar,  quymalar,  janılǵılar,  tóginler)  hám  onı 

qollanıwdı en jaydırıw; 

• qásiyetleri aldınan málim bolǵan jasalma zatlardı alıw (plastmassalar, dárilik 

preparatlar); 

•  ximiyalıq  processler  energiyalarınan  paydalanıw  (uzaq  múddetli  tok 

dereklerin jaratıw).  

Demek,  ximiyanıń  wazıypası  adamzat  ushın  kerekli  materiallardı  tábiyǵıy 

shiyki  zatlardan  alıw  ushın  zárúr  -    metallar,  keramika,  farfor,  shiyshe,  tóginler, 

farmacevtik materiallar, kauchuk, plastmassa, jasalma talshıq, janılǵılar, boyawlar, 

qurılıs materialları, parfyumer zatlar, azıq-awqat ónimleri hám basqa materiallardı 

alıwǵa qaratılǵan.  

Anorganik birikpelerdiń klasslarǵa bóliniwi ximiyalıq elementler klasslarına, 

olardıń  qásiyetlerine  hám  olar  payda  etken  birikpelerdiń  quramı,  qásiyetleri  hám 

formalarına baylanıslı. 

Birinshi  kóz  qarastan  anorganik  birikpelerdi  bir  elementli  birikpeler  (mısalı, 

kislorod O

2

, ozon O

3

, kúkirt S

8

, aq fosfor P

4

), eki elementli (binar) birikpeler (H

2

O, 

CO

2

,  HCI),  kóp  elementli  birikpeler  (H

2

SO

4

,  CaCO

3

,  KH

2

PO4)  bolıp  bóliw 

múmkin.  

Bir  elementli  birikpeler  gaz  tárizli,  suyıq  hám  qattı  jaǵdaylarda  bolıwı 

 

múmkin;  mısalı,  metall  emeslerdiń  bir  elementli  birikpeleri  kópshilik  jaǵdayda 

qattı boladı (mısalı, karbin, almaz, grafit, kúkirt, fosfor t.b.).  

Eki  elementli  birikpelerge  oksidler,  gidridler,  sul'fidler,  selenidler,  boridler, 

nitridler,  fosfidler,  arsenidler,  galogenidler,  karbid  hám  silicidler  kiredi.    Olar  

kópshilik jaǵdayda qattı hám gaz tárizli boladı. 

Kóp  elementli  birikpeler  quramında  bir  neshe  elementler  boladı  hám  olar 

qattı,  suyıq  hám  gaz  tárizli  bolıwı  múmkin:  mısalı,  siltiler,  kislorodlı  kislotalar, 

kópshilik duzlar, koordinacion birikpeler h.t.b. 

Anorganikalıq 

birikpelerdiń  bul  klassifikaciyasınan  tısqarı  ekinshi 

klassifikaciyası  da  bar;  bul  klassifikaciyalawda  birikpelerdiń  ózine  tán  ulıwma 

qásiyetlerine itibar beriledi, mısalı, birikpeler kislota-tiykar, eritiwshi, shóktiriwshi, 

oksidlewshi,  qálpine-keltiriwshi,  koordinacion  birikpeler  payda  etiwshiler, 

ligandlar sıyaqlı funkcional qásiyetine iye bolǵan túrlerge ajıratıladı.  

Bul klassifikaciyalawda  zat  molekulalarınıń  ximiyalıq  reakciyalarda hár túrli 

qásiyetler  kórsetiwine,  sol  birikpeniń  ózine  elektronlar  qabıl    etip  akceptor 

wazıypasın  yamasa  elektronların  berip  jiberip  donor  wazıypasın  atqarıwı  sıyaqlı 

qásiyetlerine  itibar  beriledi  yamasa  birikpelerdiń  oksidlewshilik  hám  qalpine-

keltiriwshilik, kislota-tiykarlıq qasiyetleri tiykar etip alınadı. 

Úshinshi  klassifikaciyada  birikpelerdi  ózgermes  hám  ózgeriwsheń  quramlı 

zatlar  dep  eki  gruppaǵa  bóliwge  boladı.  Molekulyar  dúziliske  iye  bolǵan  gaz 

tárizli,  suyıq  hám  qattı  zatlar  ózgermes  quramǵa  iye  boladı,  sebebi  olardıń 

molekulaların ózgermes sandaǵı atomlar quraydı. 

Atomlı,  metallıq  hám  ionlı  kristall  torǵa  iye  zatlar  málim  shegarada 

ózgeriwsheń  quramǵa  iye  boladı.  Mısalı,  titan  oksid  molekulası  quramı  TiO

0,6-1,3

 

aralıǵındaǵı formulalar menen belgilenedi. Bul gomogenlik oblast' dep ataladı. Eń 

úlken  gomogenlik  oblast  metall  quymalarında  ushıraydı.  Kópshilik  d,  f 

elementlerdiń  oksidleri,  sul'fidleri,  karbidleri,  nitridleri  ózgeriwsheń  quramǵa  iye 

boladı.   

Sonday-aq, anorganikalıq birikpeler shınjırlı, xalqalı hám ketek formasındaǵı 

birikpeler bolıp ta bólinedi.      

Shınjırlı  anorganikalıq  birikpeler  katenler  dep  ataladı.Oǵan  kremniydiń 

birikpeleri,  silanlar,  oksokislotalar  kiredi.  Xalqalı  anorganikalıq  birikpelerge 

borazinler, fosfazenler mısal bola aladı. Ketek kórinisine iye bolǵan anorganikalıq 

birikpeler  úshge  bólinedi:  klozo  (jabıq  birikpeler),  nido  (yarım  ashıq,  qus  uyası 

sıyaqlı birikpeler), araxno (órmeshek torı sıyaqlı birikpeler). 

 

1,2-dikarboklozododekaboran-12

 

 

Araxno-dekaborat B

10

H

16

 

 

 

 

Nido-dekaborat (B

10

H

14

)

 

 

Gifo-dekaborat (B

10

H

18

)

 

 

Anorganikalıq  ximiyanıń  eń  iri  klasslarınıń  biri  kompleks  birikpeler  bolıp 

tabıladı.  

1.2. Koordinacion birikpeler hám olar tuwralı ulıwma maǵlıwmatlar. 

Koordinacion  birikpe  degenimiz-  oraylıq  atomnan  hám  onıń  átirapında 

jaylasqan  neytral'  molekula  yamasa  anion  bolıp  tabılǵan  ligandlardan  turatuǵın, 

ishki  hám  sırtqı    sferaǵa  iye  bolǵan  quramalı  birikpe.  Mısalı,  K

3

[Fe(CN)

6

],  

[Cr(H

2

O)

3

Cl

3

],, [Co(NH

3

)

4

Cl

2

]Cl. 

Kompleks  birikpelerde  oraylıq  atom  hám  onıń  átirapında  jaylasqan  neytral' 

molekula  yamasa  kislota  qaldıǵı  ligandlar  dep  ataladı.  Ayırım  waqıtları ligandlar 

(”ligand”-baylanısqan  degendi  bildiredi)  túsinigi  ornına  addend  (birikken)  sózi 

qollanıladı. 

Oraylıq  atomdı  qorshap  turǵan  ligandlar  sanı  koordinacion  san  dep  ataladı. 

Mısalı, CrCI

3

ˑ4NH

3

 (k.s.= 4), CuCI

2

ˑ4NH

3

(k.s.= 4), Co(NO

2

)

3

ˑ3NH

3

 (k.s.=6).  

Oraylıq  atom  átirapında  ligandlardıń  iyelegen  ornı  koordinacion  sıyımlılıq 

yamasa  dentantlıq  dep  ataladı.  Eger  ligand  oraylıq  atom  átirapında  bir  orındı 

iyelese  monodentantlı  ligandlar  dep  ataladı.  Mısalı,  NH

3

,  H

2

O,  CN

-

,  CI

-

,  Br

-

,  I

-

, 

NO

3

-

, NO

2

-

 t.b. kóplegen molekulalar yamasa ionlar. Mısalı,  

 

 

[Co(NH

3

)

6

]CI

3 

 

Fe(CO)

5 

 

Geksa  ammin  kobalt(III)  xloridi  kompleksin  birinshi  bolip  Tasser  1798  jili 

ashqan  hám  ol  irinshilerden  bolip  kompleks  birikpeni  sintezlegen  alim  bolip 

tabiladi. 

Eger  ligand  oraylıq  atom  átirapinda  eki  orindi  iyelese  bidendant 

(kaliytrioksalatoferrat(III)),  4  hám  odan  artiq  orindi  iyelese  polidentant 

(etilendiamintetraacetat) ligand dep ataladi.  

 

 

 

K

3

[Fe(C

2

O

4

)

3

]

 

 

Koordinacion teoriyanıń tiykarın salıwshı  shved ximigi Alfred Verner bolıp 

tabıladı.

1

 

Ol kompleks birikpelerdegi oraylıq atom (kompleks dúziwshi), koordinacion 

san,  komplekstiń  ishki  hám  sırtqı  sferası,  kompleks  birikpelerdegi  izomeriya 

qubılıslarınıń  mánisin  ashıp  berdi.  Biraq,  A.Verner  kompleks  birikpelerdegi 

ximiyalıq baylanıs tábiyatın túsindirip bere almadı.  

Verner teoriyasınıń tiykarǵı jaǵdayları : 

 1)  Kópshilik  elementler  ózleriniń  tiykarǵı  valentliklaridan  tısqarı  qosımsha 

valentliklar da kórsetedi; 

 2)  Hár  qaysı  element  óziniń  tiykarǵı  hám  qosımsha  valentliklerin 

toyindiriwġa umtıladı ; 

 3)  Oraylıq  atomniń  qosımsha  valentlikleri  keńislikte  belgili  jóneliske  iye 

boladı.  

Qosımsha  valentliklar  házirgi  waqıttaǵı  oraylıq  atomnin  koordinacion  sanı 

túsinigine  tuwrı  keledi  hám  oǵan  teń  boladı.  Tiykarǵı  valentlik  túsinigi  bolsa 

oraylıq atomniń oksidleniw dárejesine teń. 

Kristall  maydan  teoriyası  (KMT)  fizik  alimlar  Bete  hám  Van-Flek  1930  j. 

usınıs  etken  bolsada,  tek  1951  jıldan  baslap  ximiyada  qollanildi.  KMT  oraylıq 

iondıń d-orbitallarına ligandlar tásirin esapqa aladı. 

 Erkin  atom  yamasa  erkin  ionnıń  d-orbitaldaǵı  5  jaǵday  bir-birinen  energiya 

tárepinen  hesh  parq  etpeydi,  tek  olar  basqa  -basqa  táreplerge  jónelgen  boladı. 

Oraylıq  ionǵa  ligandlar  jaqınlashuvi  menen  d-orbital  daǵı  elektronlardıń 

energetikalıq  jaǵdayları  ózgeredi,  oraylıq  iondıń  d-elektron  bultları  menen  keri 

ligandlar  arasında  óz-ara  elektrostatik  qarsılıq  kúshi  payda  boladı.  Bul  kúsh  d-

elektronlardıń energiyasın asıradı, yaǵnıy d-orbital qo'zg'aladi. Lekin kompleksde 

hámme ligandlar ionda birdey uzaqlıqta jaylasqan emes. Oktaedrik komplekslerde 

d(x

2

-y

2

)  hám  d(z

2

)-orbitallardıń  bultları  ligandlar  tárep  jónelgen  boladı  hám 

ligandlarga  jaqınlaw  jaylasadı  ;  d(x

u

),  d(z

y

),  d(x

z

)-  orbitallardıń  bultları  bolsa  - 

ligandlararo  fazoga  jónelgen  boladı.  Usınıń  sebepinen,  ligandlar  bul  orbitallarǵa 

kemrek  tásir  kórsetedi.  Nátiyjede  d-orbitallardıń  anaǵurlım  qo'zg'alagan  eki  jańa 

energetikalıq jaǵdayǵa ajralıp ketedi. Joqarı energetikalıq jaǵdayǵa kóterilgen d(x

2

-

y

2

  hám  d(z

2

)-orbitallardı  e

g

,  tómen  energetikalıq  jaǵdaydaǵı  d(x

u

),  d(z

y

),  d(x

z

)-

                                                           

1

 

D.F.Shriver and P.W.Atkins'. Inorganic Chemistry. Oxford university press. UK, 2010, 199-

бет.

 

 

orbitallardı t

2g

 menen belgilenedi

2

  

Solay  etip,  КМT  boyinsha  d-elektron  buliti  ligandlar  iyelegen  orinlardi 

iyelemewge umtiladi. Oktaedrik maydandaġi t

2g

 hám e

g

 orbitallariniń energiyalari 

arasindaġi ayirma 



 (yamasa 10Dq) menen belgilenedi. 

 

 



  shamasi  oraylıq  atom  ham  ligandlar  tabiyatina  baylanisli.  Kúshli  maydan 

payda  etetuġin  ligandlar  úlken 



  beredi. 



  shamasina  qarap  ligandlar  tómendegi 

qatarda (R.Cusida spektroskopik qatari) jaylasadi:  

 

Ligandlardiń    bul  qatarda  jaylasıwı  oraylıq  atomlar  hám  olardıń  oksidleniw 

dárejesi ózgeriwi menen ózgeriwi múmkin. 

 Kúshli  maydan  payda  etetuǵın  ligandlar  tásirinde  jalǵız  elektronlar  juplasip 

qaladı.  Bunda  tómen  spinli  kompleksler  payda  boladı  (P<



).  Eger  juplasiw 

energiyası R 



 den úlken bolsa (P>



) elektronlar jalǵız halda orbitallarda jaylasadı 

(Xund qaǵıydasına tiyisli); bunday jaǵdayda joqarı spinli kompleks payda boladı.

3

 

           

 

 

                                                           

2

 D.F.Shriver and P.W.Atkins'. Inorganic Chemistry. Oxford university press. UK, 2010., 474-бет. 

3

 D.F.Shriver and P.W.Atkins'. Inorganic Chemistry. Oxford university press. UK, 2010., 476-бет. 

CO, CN

-

>NO

2

 >

 

  



-donorlar,  



-    akceptorlar 

   en>NH

3

>SCN

-

> 



- donorlar 

H

2

O>OH

-

>F

-

 Cl

-

> Br

-

>I

- 



,



- donorlar ; 



,



- donorlar ,

 

kuchsiz 



-akceptor 

Kushli maydan 

Ortasha kushli maydan 

Kushsiz maydan 

 

Tetraedrik  hám  tegis  kvadratlı  komplekslerde  orbitallardıń  energetikalıq 

jaǵdayda tarqaliwi basqa jóneliste boladı. 

 

 

 

 KMT  komplekslerdiń  turaqlılıǵındı  ligandlarniń  kristall  maydan  tásirin 

esabına  tıykarlanıp  túsindiredi.  Oktaedrik  komplekslerde  t

2g

-orbitaldıń  energiyası 

qo'zg'algan d-orbitallar energiyasınan 0, 4Δ shekem kem; eg-orbitaldıń energiyası 

bolsa  qo'zg'algan  d-orbitallar  energiyasına  qaraǵanda  0,6Δ  shekem  artıq  bolıp 

tabıladı. KMT muwapıq t

2g

 jaǵdayda turǵan elektronlar komplekstiń turaqlılıǵındı 

asıradı, yaǵnıy hár bir elektron 0,4 Δ shekem energiyanı azaytadı. Bunıń esabına 

komplekstiń  turaqlılanıwı  d-elektronlı  komplekstiń  kristall  maydan  tásirinde 

turaqlılanıw energiyasına baylanıslı boladı. 

 

1.3. Arnawlı funkciyalı perspektivalı anorganikalıq materiallar 

 

Keramika  (yun.  keramos  —  topıraq  )  —  topıraq  (saz,  kaolin)  yamasa 

anorganik  zatlardı  joqarı  t-ralarda  pısırıw  jolı  menen  alınatuǵın  nometall 

materiallar  hám  buyımlar.  Barlıq  tarawlarda  :  úy-ruwzıgerde  (ıdıs  -tabaqlar  ), 

qurılısda  (gerbish,  cherepica,  trubalar,  kafeller,  diywallardı  bezew  buyımları  ), 

texnikada (radiotexnika, elektrotexnika, kosmonavtika), t. y. de, suw hám hawa 

transportında,  músinshilik  hám  ámeliy  kórkem  ónerde  keramika  keń  tarqalǵan. 

Dúzilisine  kóre,  turpayı  (tegis  emes  tarqalǵan  iri  zarralardan  shólkemlesken, 

gewekligi  5  —  30%)  hám  nafis  (tegis  tarqalǵan  mayda  zarralardan 

shólkemlesken, gewekligi 5% ge shekem ) túrlerge bólinedi. Dag'al keramikaga 

ko'pchilik qurılıs materialları, mas, gerbish hám kafel, názik keramikaga ılaydan 

isleńen  ıdıs,  shını,  fayans,  pyezo  hám  segnetokeramika,  ferritlar,  kermetlar, 

birpara  órtbardosh  materiallar,  yarım  shını  hám  mayolika  kiredi.  Ximiyalıq 

quramına  kóre, keramika  oksid, karbid, nitrid, silicid, optikalıq  hám  b.  túrlerge 

bólinedi. 

Keramik  buyımlar  tayarlaw  ushın  aldın  topıraq,  kaolin,  qum,  dala  shpati, 

metallurgiya  hám  ayirim  sanaat  shıǵındıları  sharli  digirmanda  untaq  halina 

keltiriledi,  suw  qosıp  aralastırıladı;  alınǵan  aġiwshan  jagdaydagi  qarıspa 

aralastırgishli  suw  saqlaǵıshlarga  quyıladı;  qáliplew  usılına  qaray  onı  filtr-

presslar  yamasa  arnawlı  búrkiw  apparatlarında  belgili  muǵdarǵa  shekem 

suwsızlantiriladi.  Keyininen  ızǵarlıǵı  6  —  12%  bolǵan  untaq  jaǵdayındaǵı 

 

qarıspalardan  presslar  járdeminde,  15—25%  li  qarıspalardan  jayıw,  basıw 

yamasa gúlallıq charxit forma beriw jolı menen buyımlar tayarlanadı. Quramında 

25—45%  suwı  bolǵan  qarıspalar  bolsa  gips,  gewek  plastmassa  hám  metall 

qáliplerge quyılıw jolı menen qáliplenedi. Qálipleńen buyımlar quritilib arnawlı 

pechlarda  900°  den  (qurılıs  K.  si  ushın  )  2000°  ge  shekem  qizdirib  pisiriledi. 

Keramikanıń  ayirim  túrlerine pısırılgennen  keyin  qosımsha  mexaniq islew hám 

bezew beriledi. Ílaydan isleńen ıdıs, shınnı, fayans hám nafis keramikanıń basqa 

túrlerinen isleńen buyımlarǵa suw hám gaz ótkermeytuǵın shıyshesimon qatlam 

payda etetuǵın sır qoplanib, 1000 — 1400° de qayta pisiriledi. Íssılıqtı saqlawshı 

gewek  materiallar  tayarlawda  ilay  joqarı  temperaturada  janıp  ketetuǵın  janǵısh 

qosımshalar  (kómir,  qawız,  organikalıq  zatlar  )  qosıladı,  qo'shimchalar  janıp 

ketgenen keyin, ornında qalǵan gewekler geweklikti payda etedi. 

Búgin dúnya jańa texnika hám texnologiya rawajlanıwına qádem qoydı. Pán 

texnikanı  rawajlanıwı  nátiyjesinde  metallurgiyada  da  úlken  ózgerisler  bolıp  atır. 

Metal  ornına  jańa  túrdegi  ónimler  islep  shıǵarılıp  atır.  Mısalı  :  eń  jaqsı  polat 

yamasa  alyuminiy  eritpeleri  menen  teńlesе  alatuǵın  material  -  bul  kompozit 

yamasa kompozicion materiallar bolıp tabıladı 

 

1-suwret.Kompozicion materiallardiń strukturasi. 

  

Ensiklopediyalıq materiallarǵa kóre  kompozittin` mánisin tómendegishe berilgen: 

Berilgen  baǵdarı  boyınsha  bekkemlewshisi  bolǵan  metall  yamasa  metallmas 

materiallar.  

Keramik kompozicion materiallar tiykarǵı túrleri  

Keramik  kompozicion  materiallar  bul  matrica  keramikadan  ibarat  bolǵan 

materiallar,  hám  armatura  metall  yamasa  metal  emes  bolǵan,  talshıqlı  toltiriwshi 

zatlardan  ibarat.  Órtqa  shıdamlı  metall  bolmaǵan  bo`leksheler  hám  metalldı 

biriktiruvchi  zatlardı  óz  ishine  alǵan  armaturlań`an  untaq  matricalariga 

tiykarlanǵan talshıq menen bekkemleńen materiallar KKM dep ataladı. 

 Bular to`mendegishe bo`linedi. 

 

 1. Shiyki zat túrine qaray:  

 a)  Oksidli  (texnikalıq  )  keramika;  metall  oksidleri  tiykarında  :  Al

2

O

3

;  ZrO

2

; 

CaO; MgO;  BeO; UO

2

. 

 b)  Oksidsiz,  tiykarǵı  kislorodsız  birikpeler:  karbid  MeC;  borid  MeB

n

;  nitrid 

MeN; silicid MeSi

n

. 

 2. Struktura belgilerine qaray KKM lar 5 toparg`a bo`linedi: 

 a) Dispersli;  

 b)  Polikrsitallik  bag`itlanbag`an  (tártipsiz)  talshıqlari  jip  siyaqli  kristallar 

hám sımlar menen  sırıqlanǵan ;  

 v)  Bag`itlań`an  (tártipli)  talshıqlar  menen  (usınıń  menen  birge  evtektika 

menen) sırıqlanǵan ;  

 g) Qabatma -qabat -qatlama;  

 d) Dana -qabatlı. 

Íssıġa shıdamli hám ıssıdan saqlaytuǵın materiallardı k. m. di islep shıǵarıw 

texnologiyası tez ósip baratir. Bulardıń talshıqları keramikadan. keramik talshıqlar 

ushın shiyki ónim retinde Al

2

O

3

;  Al

2

O

3

  Cr

2

O

3

;  SiO

2

  talshıqları  isletiledi.  Házirde 

Al

2

O

3

  ;  SiC;  AlN;  TiO

2

  tiykarındaǵı  jip  siyaqli  kristallar  toltiriwshilar  retinde 

kóbirek qollanilmaqda.