Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

waqıtta  0

0

  to’men,  suwdın’  joqarg’ı  qatlamında  ha’m  teren’liktede.  Jazı  qısqa  ha’m  qısı  uzaq 

dawam  etetug’ın  sharayatında  bul  oblasttın’  akvatoriyası muz pantsiri menen qaplang’an. Jazda 

ko’plegen  muzlar  suwdın’  u’stinde  ju’zip  ju’redi.  Suwdın’  duzlılıg’ı  du’nya  ju’zi  okeanının’ 

ortasha duzlılıg’ınan to’men. 

 

Jazda  erip  atırg’an  muzdın’  shetlerinde  fitoplanktonnın’,  keyin  ala  zooplanktonnın’ 

massalıq  jıynalg’an  oblastları  payda  boladı.  Sonın’  ushında  bul  oblasttın’  suwları  ha’r  qıylı  tiri 

organizmlerge  bay,  olardan:  ayaqqanatlı  molyuskalar  limatsiy,  narval  ha’m  beluxa,  chaykalar 

ha’m  chistikler  quslardan.  Chaykalardan  endemik  aq  chayka,  al  chistiklerden  kyurik  xarakterli. 

Tyulenlerden  bul  oblast  ushın  ten’iz  qoyanı,  norka,  xoxlach,  ha’m  morj  xarakterli.  Arktikalıq 

suwda  burınları  ju’da’  ko’p  ushırasqan  grenlandiya  kiti  ha’zirgi  waqıtları  derlik  joq etilgen. Aq 

ayıw jıl boyı muzlıqlardın’ u’stinde o’mir su’rip, tyulenlerdi uslap awqatlanadı. Shag’alalar ha’m 

chistiklerdin’  koloniyaları  («qus  bazarları»)  bul  oblasttın’  tu’slik  bo’leklerine  xarakterli. 

Balıqlardan  sayka  ha’m  navaga  qaptallap  ju’ziwshiler  ha’m  ten’  ayaqlılar  wa’killeri  ushırasadı. 

Bir neritikalıq podoblast bar. 

 

2. Boreal-Atlantika oblastı 

3. Boreal-Tınısh okean oblastı.  Bul eki oblast bir neshe uqsas qa’siyetlerge iye. Bul jerlerde muz 

qatlamı  Arktikalıq  oblastqa  salıstırg’anda  derlik  ko’p  maydandı  qaplamaydı ha’m uzaq waqıtqa 

emes. Bul oblastlar territoriyasının’ qa’ddinin’ ko’teriliw ha’m qaytıw sızıg’ının’ biotası a’dewir 

bay. Suwdın’ temperaturası Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda joqarılaw bolıp keledi. Haywanlar 

osoblardın’  sanı  boyınsha  bay,  sol  ushın  lastlı  ayaqlılar  ha’m  balıq  o’ndirisi  usı  oblasttın’ 

rayonlarına tuwra keledi. 

 

Eki  oblasttada-tissiz  kit,  delfinler,  haqıyqıy  (qulaqsız)  tyulenler,  quslardan  chistikler 

ushırasadı.  Balıqlardan  osetr  ha’m  lososlar  xarakterli.  Bul  oblastlarda  qon’ır  suw  otları  ko’p  al 

qızıl suw otı kemlew. 

Boreal-Tınısh  okean  oblastında  amfiboreal  tu’rlerdin’  ko’p  sanlıg’ınan  basqa,  Boreal-Atlantika 

oblastında ushıraspaytug’ın, makrotsistis ha’m nereotsistis qon’ır suw otları, u’lken yapon krabı, 

balıqlardan  uzaq  shıg’ısta  epdemiklerden-keta,  gorbusha,  chavıcha,  nerka  h.t.b.  Ko’beyiw 

waqtında Uzaq Shıg’ıs Arqa Amerika da’ryalarına kiredi. 

 

Su’t emiziwshilerden qulaqlı tyulenler-kotik ha’m sivuch, ja’nede kalan (jırtqısh), yapon 

ha’m ku’l ren’ kitler xarakterli. 

18  a’sirde  u’lken,  uzınlıg’ı  8-10  m  ge  deyingi  ten’iz  sıyır  tolıg’ı  menen  joq  etildi.  (Beringtin’ 

qasındag’ı  jolshısı Stellordın’ aytıp beriwi boyınsha) Delfinlerden endemik, onsha u’lken emes, 

uzınlıg’ı 1,5-2 m, aq qanatlı ten’iz shoshqası. 

 

Eki  neritikalıq  podoblastı  bar-birinshisi-Shıg’ıs  Aziyanın’ jag’alawları menen, ekinshisi-

Arqa  Amerika  menen  baylanısqan.  Boreal-Atlantika  oblastı  Boreal-Tınısh  okean  oblastına 

qarag’anda  tu’rlerdin’  sanı,  endemik  tu’rler  boyınsha  bir  qansha  jarlılaw.  Bul  jerde  qulaqlı 

tyulen, kalanlar, u’lken krab ha’m bir neshe haywanlar pu’tkilley joq. Oblast ushın biskay kiti, aq 

tumsıqlı  delfin,  uzın  tumsıqlı  tyulen  endemik  bolıp  esaplanadı.  Qanatsız  gagara  qusı,  o’tken 

a’sirdin’ ortalarında tolıg’ı menen joq etilgen. A’piwayı gagara endemik bolıp esaplanadı. 

Kambala  balıqlardın’  wa’killeri  de  ushırasıp,  olardan  paltus,  ten’iz  tili,  h.t.b.  Omıtqasızlardan 

omar xarakterli. Oblastta eki neritikalıq podoblastı bolıp ajıratıwg’a boladı, bul-Shıg’ıs Amerika 

jag’alahları,  ha’m  Batıs  Evropa.  Bul  eki  oblasttın’  tu’slik  shegarası  40

0

  arqa  ken’lik  boyınsha 

o’tedi. 

 

47 

 

4-5 Tropikalıq-Atlantika oblastı. 

Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastları. 

Bul eki oblast tropikalıq ha’m ekvatoriyalıq suwlardı iyelewshi, bir-birine uqsas bolıp keledi. Bul 

oblastlarg’a  xarakterli  na’rse,  suwının’  joqarg’ı  qatlamının’  (u’stingi  qatlamının’)  temperaturası 

ba’rqulla  joqarı  boladı.  Issılıqtı  jaqsı  ko’retug’ın  tu’rleri  suwdın’  joqarg’ı  qabatında  jasaydı,  al 

suwıq  suwdı  jaqsı  ko’retug’ın  tu’rleri  to’mengi  teren’  qabatında  jasaydı.  Tek  usı  oblastlar 

territoriyasında  mangraler  soobshestvoları  ha’m  korall  rifleri  ushırasadı.  Balıqlardın’  ha’r  qıylı 

tu’rleri  ushırasadı.  A’sirese  u’lken  akulalardın’  ha’m  skatlardın’  tu’rleri  ko’plep  ushırasadı. 

Ushatug’ın  balıq  bul  oblastlarg’a  xarakterli.  Bul  jerde  suw  tasbaqası  ushırasadı.  Quslardan-

faetanlar ha’m fregatlar, su’t emiziwshilerden-aq qarınlı tyulen, kashalot, sirenalar xarakterli. 

 

Tropikalıq-Hind-Tınısh  okean  oblastında  karlik  kashalot,  kogiya  ha’m  uwlı  ten’iz  jılanı 

ushırasadı  h.t.b.  haywanlar.  Eki  neritikalıq  podoblastqa  ajıraladı:  Tropikalıq-Avstraliya-Shıg’ıs 

Afrikalıq, Tropikalıq-Batıs Amerika. 

 

Tropikalıq-Atlantika  oblastında  u’sh  neritikalıq  podoblasttı  ajıratıwg’a  boladı: 

Tropikalıq-Shıg’ıs Amerika, Tropikalıq-Batıs-Afrika, ha’m Jer Orta ten’iz. 

 

6. Notalno-Antarktikalıq oblast. 

Bul  oblastta  sut  emiziwshilerden  grivistıy  sivuch,  kotik,  tyulen,  treska  gagra  h.t.b. 

ushırasadı.  

 

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. Đshki suwlardın’ qanday tipleri bar? 

2. Da’rya ha’m ko’llerde qanday organizmler tirishilik etedi? 

3. Okeanlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qanday faktorlar belgileydi? 

4. Okeannın’ qanday biogeografiyalıq rayonları bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’? 

 

10-LEKTSIYA 

 O’ZBEKSTANNIN’ FLORASI HA’M FAUNASININ’ LANDShAFTLAR BOYLAP 

JAYLASIWI. TA’BĐY”IY RESURSLARIN QOR”AW HA’M RATsĐONAL PAYDALANIW 

JOBASI: 

1.Sho’lde tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanlar. 

2.Tog’aylarda tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanatlar. 

3.Taw aldı adırlarındag’ı o’simlik ha’m haywanatlar. 

 

Ta’biyatta  bir  tu’rdegi  o’simlikler  a’dette  basqa  tu’rdegi  o’simliklerden  o’z  aldına  bo’lek 

jasamaydı.  Olar  birgelikte  tirishilik  etedi.  Ha’r  tu’rli  o’simliklerdin’  bir  qıylı  ha’m  sonday 

jag’daylarda birge jasawının’ sebebi, o’simliktin’ ha’r bir tu’ri sırtqı ortalıqqa o’zi iykemlesedi. 

O’zbekstannın’  ta’biyatı  ju’da’  quramalı  bolıp,  onda  tegislik  ha’m  oypatlıqlar,  sho’l ha’m 

espe qumlıqlar, taw ha’m tog’aylıqlar bar. 

Sho’listanıqlar  O’zbekstannın’  ko’pshilik  bo’limin  iyeleydi..  Bul  zona  o’zine  ta’n 

o’zgesheliklerge  iye.  Gu’zdegi  yamasa  ba’ha’rdegi  jawınlı  da’wirde  espe  qumlardın’  jan 

bawırlarındag’ı  ıg’allı  jerlerde  tuqımlar  o’sip  shıg’adı.  Biraq  son’ınan  jawınlar  toqtap 

qalg’anlıqtan  ko’pshilik  na’ller  quwrap  qaladı.  Bir  aydan  keyin  aman  qalg’an  na’lshe  tez  o’se 

baslaydı.  Sho’ldin’  qumlıqlarında  tiykarınan  selew,  ju’zgin,  ra’n’ler  ha’m  seksewiller  o’sip 

tirishilik  etedi.  Đlimpazlar  selewdi  espe  qumlardag’ı  birinshi  qonıslanıwshı  dep  ataydı.  Espe 

qumlarda juwsan, soralar ha’m efemer o’simlikler o’sedi. 

Efemerler  tek  g’ana  atmosferadan  jawın-shashınlar  jawıp  turg’an  waqıtta:  erte  ba’ha’rde 

ha’m gu’zde g’ana jasaydı. Bul o’simlikler iyun ayında qumg’a tuqımların qaldırıp o’zleri o’lip, 

quwrap  qaladı.  Geypara  o’simlikler  jazda  o’lmeydi,  olar  tınıshlıq  halına  o’tedi.  Mısalı,  lala 

gu’linde jer u’sti organları g’ana quwrap al pıyazshaları topıraqta jasaydı. 

 

48 

Sho’lde hawa qurg’aq ha’m ıssı bolıp, jawın-shashın ju’da’ az jawadı (jılına 180-200mm). 

Sonın’  ushın  sho’lde  o’setug’ın  o’simliklerdin’  tamırları  uzın  bolıp  keledi  (to’mendegi  ıg’aldı 

alıw  ushın),  olardın’  japıraqları  formaların  o’zgertken  (suwdı  az  puwlandırıw  ushın)  boladı. 

Mısalı:  ko’pshilik  o’simliklerdin’  japırag’ı  kishkene  bolıp,  olar  tikenge  aylang’an,  al 

ayrımlarında qabırshaqqa aylang’an boladı. 

 Sho’lde tiykarınan jer bawırlawshılar, su’t emiziwshilerden kemiriwshiler, u’stemlik etedi. 

Mısalı,  jılanlar,  kesirtkeler,  tasbaqalar,  balpaq  tıshqanlar,  h.t.b.  Tuyaqlılardan  bolsa  U’stirtte 

saygak,  Qızılqumda  jayranlardı  atap  o’tsek  boladı.  Biraq  sho’listan  fauna  ha’m  florası  basqa 

biotoplarg’a qarag’anda jarlı boladı. Sebebi bul jerde ko’pshilik o’simlik ha’m haywanlar ushın 

kerekli bolg’an sha’rayat joq. 

O’zbekstannın’  da’rya  alaplarında  jaylasqan  puta  ha’m  ag’ashlar  tog’aylar  dep  ataladı. 

Elimizdegi tog’aydın’ barlıq tirishiligi da’rya menen tıg’ız baylanıslı boladı. Bul poyas ayrıqsha 

o’zgeshelikke  iye.  Olar  yag’nıy  tog’aylardın’  japıraqları  ku’shli  ıg’allang’an  bolıp,  jer  astı 

suwları  jer  betine  jaqın  jaylasadı.  Sonlıqtan  bul  jerlerde  jasawshı  o’simlikler  suwg’a  artıqmash 

toyıng’an  boladı.  Basqa  ta’repinen  tog’ay  sho’listan  menen  tıg’ız  baylanısta  boladı.  Tog’ay 

o’simlikleri  jaqtılıq  su’ygish  ha’m  sayag’a  shıdamsız  boladı.  Tog’ay  biotsenozında  dominantlıq 

roldi toran’g’ıllar, jiydeler, tallar ha’m jın’g’ıllıqlar iyeleydi. Olar menen birge sho’p o’simlikler 

de (jantaq, sora h.b) aralasıp o’sedi. 

O’zbekstanda da’rya alaplarınan basqa taw qıyalıqlarında da tog’aylar gezelesedi. Tawdag’ı 

tog’aylar  da’rya  alaplarındag’ı  tog’aylardan  anag’urlım  o’zgeshe  boladı.  Olardın’  tirishilik  etiw 

jag’dayları  basqasha:  topıraqta  ıg’allıq  az,  jazda  tawda  hawa  ıg’allı  ha’m  salqınlaw  boladı. 

Tog’aylar  da’rya  alaplarındag’ıday  qalın’  bolıp  o’spey,  olar  siyrek  bolıp  o’sedi.  Tawdag’ı 

tog’aylardı  payda  etetug’ın  o’simliklerdin’  tu’rlerine  baylanıslı,  olar  to’mendegi  o’simlik 

toparlarına  bo’linedi:  grek  g’ozalı,  dolanalı,  almalı,  terek-qayın’lı,  archalı  h.b  toparlar.  Bul 

o’simlik toparında ag’ashlardan basqa, putalar ha’m sho’pler de o’sedi. Ha’r bir o’simlik toparı 

belgili  bir  relef,  topıraq,  jaqtılıq  sha’rayatında  jasaydı.  Mısalı,  grek  shishkalı  tog’ay  toparı 

arqadan  esetug’ın  suwıq  samallardan  qorg’anıw  ushın  oy  jerlerde  o’sedi.  Al  archa  tog’ayları 

samal  jaqsı  o’tetug’ın  taw  alaplarında  o’sedi.  Archa  toparında  onın’  menen  birge  ryabina, 

jimolosttın’  ha’r  qıylı  tu’ri,  terek,  dolana,  klen,  barbaris  h.b.  o’simlikler  o’sedi.  Archa  barlıq 

waqıtta  siyrek  o’sedi.  Onın’  ag’ashlarının’  arasında  sayag’a  shıdamlı  sho’pler,  moxlar, 

lishaynikler o’sedi. 

Tog’aylar  haywanatlar  du’nyasına  bay  keledi.  O’zbekstan  tog’aylarında  qırg’awıl, 

shımshıq,  torg’ay,  bu’lbil,  ha’kke;  su’t  emiziwshilerden:  tu’lki,  shag’al,  porsıq,  h.b  haywanlar 

tirishilik  etedi.  Tawlarda  bolsa  bu’rkitler,  qara  qus,  taw  eshkileri,  sasıq  gu’zen,  dala  tıshqanları 

jasaydı. O’zbekstannın’ to’rtten bir bo’limin tawlar iyeleydi.  

O’zbekstan  ta’biyatı  o’simlik  ha’m  haywanatlar  du’nyasına  ju’da’  bay.  Bul  haywan  ha’m 

o’simlikler tek turaqlı zat almasıwdı ta’miyinlep qoymastan adamlar ushın da u’lken a’hmiyetke 

iye. 

Biraq  keyingi  jılları  adamzat  iskerliginin’  ha’dden    tıs  ku’sheyip,  aqılg’a  muwapıqsız 

paydalanıwı  na’tiyjesinde-bul  biybaha  baylıqlarımızdın’    ko’pshilik  tu’rleri  azayıp  ketti, 

ayırımları  fauna  ha’m  floramızdan  pu’tkilley  joq  bolıp  ketti.  Olardın’  qatarına  su’t 

emiziwshilerden turan jolbarısı, gepard, Buxar suwını, qulan, Qızıl-qum taw qoshqarın kirgizsek 

boladı.  Al  o’simliklerden  aq  tun’g’ıyıq,  torsıldaq,  paporotnikler  ha’zir  joq.  Ko’pshilik  o’simlik 

ha’m haywanlar joq bolıp ketiw aldında tur. Mısalı, haywanlardan qaraqulaq, kirpitiken, ondatra, 

bekire, kobra, giena,  bu’rkit, qırg’ıy h.b. 

Siyrek  ha’m  jog’alıp  baratırg’an  haywanlardı  saqlap  qalıw,  qorg’aw  ushın  1983-jılı 

O’zbekstan  «Qızıl  kitabı»    du’zildi.  O’zbekstannın’  «Qızıl  kitabına»  su’t  emiziwshierdin’  22 

tu’ri, quslardın’ 31 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 5 tu’ri ha’m balıqlardın’ 5 tu’ri kirgen. 

Ha’r  qanday  tu’rdi  qorg’aw  ushın  birinshi  gezekte  biz  sol  tu’rdin’  jasaytug’ın  jerin,  u’yin 

qorg’awımız  kerek. Ta’biyattı qorg’aw-bul tu’rdi sol qa’lpinde saqlaw emes, al olardı ratsionla 

paydalanıw  ha’m  ko’beytiw  bolıp  tabıladı.  Sol  ushın  ta’biyattı  qorg’aw  ma’selesi,  onın’ 

 

49 

resurslarınan  u’nemli  paydalanıw,  tek  ekolog  ha’m  biolog  qa’nigelerdin’  wazıypası  bolıp 

qalmastan  al  ma’mleketlik  sho’lkemlerdin’,  ja’miyetlik  birlespelerdin’  ha’m  xalıqtın’  ken’ 

qatlamının’  wazıypası    bolıwı  kerek. Ta’biyattı qorg’aw ilajların ko’rgende ta’biyattan ratsionla 

paydalanıw ha’m ta’biyiy resurslardı qorg’awdın’ durıs jolın tawıp alıw kerek. Usı jolg’a xalıqtı 

oqıtıp barıw kerek. Onı erteden, baqsha jasınan baslawımız kerek.     

 

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. O’zbekstan sho’llerinde qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 

2. Tog’ay landshaftında qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 

3. O’zbekstan tawlarında qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 

4. O’zbekstannın’ «Qızıl kitabına» qanday o’simlik ha’m haywanlar kirgenW 

 

 

50 

PAYDALANIL”AN  A’DEBĐYaTLAR: 

Tiykarg’ı: 

1. Voronov A.G. Biogeografiya s osnovami ekologii. M., MGU. 1987. 

2. Voronov A.G. Drozdov N.N. Myalo E.G. Biogeografiya mira. M., 1985. 

3. Vtorov P.P., Drozdov N.N. Biogeografiya. M., 1974.  

4. Vtorov P.P., Drozdov N.N. Biogeografiya materikov. M., 1974.  

5. Leme J. Osnovı biogeografii. M., 1976.  

6. Yaroshenko P.D. Obshaya biogeografiya. M; Mısl. 1975. 

7. Bobrinskiy N.A., Gladkov N.A. Geografiya jivotnıx. M., 1961. 

8. Lopatin Đ.K. Zoogeografiya. L.1989 

9. Hamidov A. Wsimliklar geografiyasi. T., Wqituvchi. 1986. 

Qosımsha: 

1.  Zaxidov  T.Z.,  Meklenburtsev  R.N.  Priroda  i  jivotnıy  mir  Sredney  Aziy.  t. 1. Tashkent. 

1969. 

2. Zaxidov T.Z., Meklenburtsev R.N., Bogdanov O.P. Priroda i jivotnıy mir Sredney Aziy. 

t. 2. Toshkent. 1971. 

3. Kultiasov Đ.M. Oxunov X.M.- Wsimliklar ekologiyasi. Toshkent. 1990. 

4. Rahimbekov R.U. Sredneaziatskaya ekologo-geografichekskaya shkola. 

Toshkent. 1986. 

5. Rahimbekov R.U. Otechestvennaya ekologicheskaya shkola. Toshkent. 1995 

6. Twxtaev A., Hamidov A. Ekologiya va tabiatni muhofaza  qilish. T., 1994. 

7. Chernova N.M. Bılova A. M. Ekologiya. M., Prosveshenie.  1988 

8. Ametov M. Ptitsı Karakalpakii i ix oxrana. Nukus. 1981