Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

 

 

 

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW 

MINISTRLIGI  

 

A`JINIYaZ ATINDAG`I  

NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI 

 

GEOGRAFIYa KAFEDRASI 

 

 

GEOLOGIYa PANINEN  

 

 

 

L E K Ts I Ya   T E K S T I   

  

 

 

 

Du`zgen:   

 

 

dots. Jaqsimuratov K. 

   

 

 

 

 

 

ass. B Aytmuratov  

 

 

 

 

 

 

 

No`kis - 2013 

 

 

 

 

LEKTsIYa   1 

GEOLOGIYa ILIMI HA`M ONIN` RAWAJLANIW TARIYXI 

 

REJE: 

1. Geologiya ilimi ha`m onin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar 

2. Geologiya iliminin` izertlew metodlari. 

3. Geologiya ilimi ha`m onin` xaliq xojalig`indag`i a`hmiyeti. 

 

A`debiyatlar 

 

1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969 

2. Geologiya  i  poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K,  Samanov J,  Palibekov 

A, T,FAN 1972. 

3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971. 

 

Geologiya  -  bul  grek  tilinen audarg`an waqitta geo-jer, logos-ilim,  yag`niy jer haqqinda 

ilim.    Geologiya    jerdegi  bolg`an  ha`m  bolip  atirg`an  sirtqi  ha`m  ishki  ta`sirlerdin`  baylanisin 

(endogen ha`m ekzogen) tekseriushi,  uliwma aytqanda  jerdi izertleushi ayriqsha ilim. 

Ol jerdin` quramin qatlamlarinin` jaylasiw ta`rtibin,  ol qatlamlar qurlisin ha`m rawajlaniw 

tariyxin aniqlap beretin ilim. 

Bul  uliwma  tu`sinik  XVIII-a`sirdin`  aqirina  shekem  dawam  etti.  XIX-a`sirdin`  basinda 

geologiyada  bir  qansha  jetilisken  ilimiy  bag`darlar,  yag`niy  olar  o`z  aldina  jerdi  izertlew 

metodlarina  iye  oblastlar  payda  boldi.  Ha`zirgi  geologiya,  jerdin`  quramin,  du`zilisin  ha`m  onin` 

qatlamlarin  en`  da`slepki  payda  boliw  waqitinan  ha`zirgi  da`wirge  shekemgi  rawajlaniw  tariyxin 

aniqlaw  menen  shug`illanadi.  Usig`an  baylanisli  ol  bir  biri  menen  tig`iz  baylanisqan  eki  uliuma 

tarawg`a bo`linedi: 

 

1. Dinamikaliq geologiya       2. Tariyxiy geologiya. 

1.  Dinamikaliq  geologiya  (fizikaliq)  bul  jer  qabatinin`  o`zgeriwine  ta`sir  etiwshi 

protsesslerdi u`yrenedi. Bul protsessler endogen (ishki) ha`m ekzogen (sirtqi) bolip bo`linedi. 

2.  Tariyxiy  geologiya  bul  jerdin  rauajlaniu    etaplarin  eski  taska  aylangan  organizmler 

(paleontologiya)  xam  geologiyalik  strukturalar  jardeminde  (shogindiler,  katlamlar  x  .t.b)  

jardeminde izertleydi.  

Jokarida  aytkanimizday,  geologiya  jerdin  kuramin,  ishki  duzilisin,  geologiyalik 

protsesslerdi,  jer  kabiginin  rauajlaniu  tariyxin,  onda  jaylaskan  paydali  kazilmalardi  uyrenedi.  Ol 

ozine tan ayriksha maseleler menen shugillanatugin tort ilimiy panler gruppasin oz ishine aladi.  

Birinshi  gruppa  Jer  kabiginin  kuramin  uyreniushi  -  kristallografiya,  mineralogiya, 

petrografiya xam geoximiya panleri kiredi.  

Jerdin  ishki  duzilisin  xam  ustingi  bolimin  ozgertiushi  geologiyalik  protsessleri  xakkindagi 

tektonika,  seysmologiya,  geomorfologiya  panlerin  oz  ishine  algan  dinamikalik  geologiya  ekinshi 

gruppani duzedi.  

 

 

 

Ushinshi  gruppa  Jer  kabiginin  rauajlaniu  tariyxin  xam  ondagi  tas  bolip  katkan  organikalik 

duniyani uyreniushi, yagniy tarixiy geologiyaga tiyisli stratigrafiya, paleontologiya, paleobatanika, 

fatsiya talimati xam paleogeografiya panleri kiredi.  

Jer  kabigindagi  geologiyalik  protsessler  “onimlerinin”  (minerallar,  rudalar,  jer  asti  mineral 

suulari xam t.b.) ameliy axmiyetin uyreniushi panler tortinshi gruppani duzedi.  

Geologiyaga tiyisli ilimiy  panlerdin jane bireui teniz geologiyasi bolip, ol teniz xam okean 

tubinin duzilisin, kuramin ondagi paydali kazilmalardin payda boliu tariyxin uyrenedi.  

Jer kabiginin kuramin uyreniushi panlerge kiskasha tusinik beremiz.  

K r i s t a l l o g r a f i ya - kristallardin strukturasin, fizikalik kasiyetlerin, kristall jaylaskan 

ortalik xam kristallar payda bolgan jagdaylarin uyrenedi.  

M  i  n  e  r  a  l  o  g  i  ya  -  tabiy  ximiyalik  birikpeler,  yagniy  minerallar  tuurisindagi  pan. 

Minerallardin  ximiyalik  kuramin,  fizikalik  kasiyetlerin,  payda  boliu  sharayatlarinin  keyin  ala 

ozgeriuin xam minerallardi aniklau usillarin uyretedi.  

G  e  o  x  i  m  i  ya  -  Jerdin  ishki  xam  juze  boliminde  ximiyalik  elementlerdin  tarkaliu 

nizamliklarin xam bir jerden ekinshi jerge koship juriu sebeplerin uyrenetugin pan.  

P e t r o g r o g r a f i ya - petrologiya xam litologiya tau jinislari  xakkindagi panler bolip 

olardin xar biri tau jau jinislarinin duzilisi, kurami, payda boliu nizamliklarin, formalarin, tarkaliuin 

uyrenedi.  

T  e  k  t  o  n  i  k  a  -  (geotektonika)  Jer  kabiginin  xarektetleniui  xam  formasinin  ozgeriui 

natiyjesinde juzege kelgen geologiyalik duzilisi xam olardin jaylasiu nizamliklari xakkindagi pan.  

Tektonikanin  bir  bolimi  bolgan  strukturalik  geologiya  Jer  kabiginda  payda  bolgan  turli 

tektonikalik  struktura  formalari  xam  tariyxin  uyrenedi,  Jer  kabigindagi  xazirgi  tektonikalik 

xareketlerdi  xam  olardin  natiyjelerin  tektonikanin  neotektonika  bolimi  uyrenedi.  Regional 

geologiya  bolsa  Jer  sharindagagi  ayrim  iri  oblastlardin  kabiginin  duzilisin,  tektonikalik  xareketler 

natiyjesinde formalarinin  ozgeriui tuurisinda magliumatlardi aniklaydi.  

Jer  silkiniulerdin  kelip  shigiu  sebeplerin,  akibetin,  xamde  jaylardi  jer  silkiniuden  saklap 

kaliu sharalarin seysmologiya pani uyrenedi.  

G e o m o r f o l o g i ya - Jer juzesinde rel`ef formalarin xam olardin elementlerinin payda 

boliu sebeplerin , Jer juzesinde tarkaliu (geografiyalik jaylasiu) nizamliklarin belgileydi.  

T  ar  i  y  x  i  y    g  e  o  l  o  g  i  ya  -  Jer  kabiginin  geologiyalik  rauajlaniui,  organikalik  duniya 

tariyxi xam olardin evolyutsiyalik rauajlaniu nizamlarin uyrenedi.  

S  t  r  a  t  i  g  r  a  f  i  ya  -  tariyxiy  geologiyanin  bir  bolimi  bolip,  shogindi  tau  jinislarinin 

katlamlarinin  gezekpe-gezek  jaylasiui  xam  olardin  daslepki  ozara  katnasiklarin  uyrenedi,  xamde 

geologiyalik  jasin  aniklaydi.  Stratigrafiya  boliminde  paleontalogiya  xam  paleobotanika  tigiz 

baylanista jumis alip baradi.  

P  a  l  e  o  n  t  o  l  o  g  i  ya  -  Jerdin  geologiyalik  rauajlaniuindagi  turli  daurlerde  jasap  otgen, 

xazir bolsa tas katpalar xalinda jatkiziklar arasinda ushirasiushi kazilma organikalik duniya, olardin 

jasagan sharayatlari xakkindagi pan.  

P  a  l  e  o  b  a  t  a  n  i  k  a  -  kadim  geologiyalik  daurlerde  osken  kazilma  osimliklerdin 

morfologiyasi,  anatomiyasi,  filogeniyasi  xam  tasnifi  xakkindagi  pan.  Paleobotanika  kazilma 

 

 

 

osimliklerdi tau jinislarinin arasinda saklanip ushirasiushi olardin kaldiklari, tamgalarina tiykarlanip 

uyrenedi.  

Paleontologiya,  paleobotanika,  stratigrafiya  usillari  tiykarinda  tau  jinislarinin  salistirma 

geologiyalik  jasi  aniklanadi.  Radiologiyalik  usil  tau  jinislarinin  kuramindagi  radioaktiv 

elementlerdin  bolekleniuin  uyreniuge  tiykarlanip  olardin  absolyut  jasin  aniklauga  mumkinshilik 

beredi.  

F  a  ts  i  ya    t  a  l  i  m  a  t  i    tiykarinda  geologiyalik  otmish  tariyxtagi  tabiy-geografiyalik 

sharayat taseur etiledi.  

P  a  l  e  o  g  e  o  g  r  a  f  i  ya  talimati  tiykarinda  otgen  geologiyalik  daurlerdegi  geografiyalik 

landshaftlar xam olardin rauajlaniui tusiniledi.  

K a z i l m a  b a y l i k l a r  xakkindagi talimat geologiya ilimlerinin kadimgi taraui bolip, 

ol geologiyanin pauda boliuinin tiykari boladi.  

Bul  talimat  insanlar  tarepinen  tuuridan-tuuri  paydalanilatugin  yamasa  xalik-xojaligi  ushin 

zarur  metallar,  minerallar  xam  ximiyalik  elementlerdi  ajiratip  aliuda  zarur  xam  turli  tabiygiy 

sharayatlarda payda bolgan minerallar zatlardi uyrenedi.  

G i d r o g e o l o g i ya - Jer asti suularinin kelip shigiu sebepleri, fizikalik xam ximiyalik 

kasiyetleri,  xareketi,  olardin  jer  kabiginda  jaylasiu  xam  jer  ustine  shigiu  sharayatlari,  geologiyalik 

xizmeti xakkindagi pan. Jer asti suulari kopshilik geologiyalik protsesslerde katnasadi.  

I n j e n e r l i k  g e o l o g i ya n i n  uaziypasi injenerlik geologiyalik jumislardi alip bariu 

ushin  xam  imaratladi  kuriu  sharayatlarin  aniklau  ushin  geologiyalik  protsesslerdi  xam  tau 

jinislarinin fizikalik texnologiyalik kasiyetlerin uyreniuden ibarat. 

Geologiyanin  ameliy  axmiyeti  juda  muxim  xam  xar  kiyli.  Xalik-xojaliginin  xam  sanaattin  turli 

tarmaklarinda Jerdin ishki xam sirtki protsesslerinin “onimleri” - metall rudalari, komir, neft`, gaz, 

jer asti suulari, kurilis materiallari, duz xam baska kazilma bayliklarga tiykarlangan. Sonin menen 

bir  katar  geologiya  jerdin  payda  boliui,  formasi,  tirishiliktin  payda  boliui  kusagan  maseleler 

boyinsha ilimiy izertleuler jurgizip, bizin bilimimizdi keneytirip otiradi. 

Geologiya  ilimi  tariyxinan.  Geologiya  iliminin`  negizgi  tu`sinikleri  ju`da`  erte  a`sirde 

baslang`an.  Erte  paleolit  da`wirinde  adamlar  qatti  taw  jinislardan  ha`m  minerallardan 

(kremen`/shaqmaqtas,  xaltsedon,  yashma,  kvartsitler,  obsidian  ha`m  t.b.)  o`zlerine  o`ndiris 

qurallarin  islegen.  Keynirek  bizin`  a`sirimizge  shekem,  adamzat  metal`  aliwdi,  jer  asti  suwlardan 

paydalaniwdi, duz aliwdi ha`m mineral` suwlardar emleniwge paydalang`an. Usi sebepler geologiya 

iliminin`  adamlarg`a  praktikaliq  jaqtan  ju`da`  kerek  bolg`anliqtan  bul  ilim  tez  rawajlanadi.  XVIII-

a`sirdin` ekinshi yariminda geologiya ilimi birinshi ilimiy ashiliwlar payda etedi. 

Rossiyadan geologiya iliminin` tiykarin saliwshi M.V.Lomonosov edi (1711-1765jj). Onin` 

mina geologiyaliq miynetlerin atap o`tsek boladi. 1. «Pervie osnovaniya metallurgii ili rudnix del» 

(1742), 2. «O sloyax zemli» (1763). 3. «Slovo o rojdenii metallov ot troyaseniya Zemli» (1757). Ol 

o`z  miynetlerinde  adamzattin`  ko`p  jilliq  toplag`an  jer  tuwrali  ko`z  qaraslarin  ken`eytti  ha`m  jerdi 

rel`ef  formasinin`  payja  boliwinda  onin`  ko`p  jilliq  rawajlaniw  waqtina  baylanisli  degen  ideyani 

usindi. Ol sho`gindi taw jinislarinin` payda boliwin da`liylledi, jer qatlaminin` qalin`lig`in aniqladi 

(30-60  verst),  geologiyanin`  aktualistlik  metodin  izertledi  ha`m  printsipin  formulirovkaladi. 

 

 

 

Aktualistlik  metod  tiykarinan  onin`  bayitiw  boyinsha  ha`zirgi  jerdegi  qubilislar  onin`  rawajlaniw 

nizamliqlari  ertedegi  geologiyaliq  qubilislarg`a  uqsas,  qaytalaniwshi  ekenligin  da`liylledi. 

M.V.Lomonosov  ja`rdeminde  birinshi  geologiyaliq  oqiw  orinlar  ashildi,  yag`niy  1755-jili  MGU 

1773-jili  Sankt-Peterburg  Gorniy  institut.  M.V.Lomonosovtin`  basshilig`inda  XVIII-XIX-a`sirde 

u`lken akademiyaliq ekspeditsiyalar sho`lkemlestirildi olar og`ada ko`p dala materiallarin toplawg`a 

imkaniyat  berdi.  Usi  toplang`an  materiallardi  izertlep  minerolog  N.K.Koshkarev  ha`m  geolog 

G.P.Gel`mersen  ta`repinen  birinshi  geologiyaliq  kartalar  du`zildi  (Rossiyanin`  arqa  ha`m  evropa 

bo`limi). 

Akademik V.M.Severgin ta`repinen mineralogiya iliminin` tiykari du`zildi ha`m birinshi ret 

minerallardin` eki tomliq so`zligi payda boldi. 

XIX-a`sirge shekem geologiyanin` tiykarg`i jetiskenlikleri: Jer u`sti protsesslerin teren` u`yreniliwi, 

taw  jinislardin`  klassifikatsiyasi  payda  boliwi  jag`dayina,  quramina  ha`m  strukturasina  qarap 

bo`linedi,  ja`ne  de  minerallardin`  jer  qatlaminda  tarqaliwinin`  uliwma  nizamliqlari  aniqlandi.  Bul 

da`wirde birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi ha`m taw sanaatinin` o`siwi tez rawajlandi. 

Biraq ta usi jetiskenlikler jerdi tiykarinan u`yreniwge onin` teren` qatlamlarinan shig`iwg`a 

mu`mkinshilik bermedi. Bul ma`seleler XIX-a`sirdin` yariminan baslap jaqsi rawajlana basladi. 

XIX-XX-a`sirdin`  birinshi  yarimina  shekemgi  geologiya  ilimine  o`z  u`lesin  qosqan  geolog 

ilimpazlar: 

A.P.Karpinskiy  (1847-1836)  ol  geologiya  iliminin`  barliq  metodlari  menen  islese  otirip 

onin` rawajlaniwina u`lken ta`sirin tiygizgen. Ol  o`z ilimiy miynetlerinde geologiyanin` tektonika, 

paleontologiya, petrografiya, paleografiya ha`m t.b. salalarina o`z u`lesin qosti. A.P.Karpinskiy jer 

betinin` formasi jer qatlami toqinli qozg`alislar ha`reketi na`tiyjesinde qa`liplesedi degen teoriyani 

da`liylledi. 

I.V.Mushketov (1850-1902) (Orta Aziya), V.A.Obruchev (1863-1956) (Orayliq Aziya ha`m 

Shig`is  Sibir`)  geolog  ilimpazlari  o`z  miynetlerinde  jer  qabatinin`  qa`liplesiwin  izertledi.  Olar 

ekspeditsiyaliq materiallar tiykarinda dinamikaliq ha`m tariyxiy geologiyanin` rawajlaniwina bahali 

teoriyaliq  usinislar  ha`m  atap  o`tken  territoriyalardag`i  tabiyg`iy  bayliqlardi  paydalaniw  jollarin 

a`meliy jaqtan ko`rsetken. 

E.S.Fedorov  (1853-1919)  bul  ilimpaz  mineralogiya  ha`m  kristalgrafiya  salalarinda  u`lken 

jumislar  atqardi.  Ol  ta`repinen  kristalografiyaliq  izertlewdin`  metodlari  aniqlandi  ha`m  geologiya 

ilimine ta`siri belgilendi. 

A.P.Pavlov (1854-1929) bul ilimpaz birinshi ret geologiyaliq izertlewlerdegi stratigrafiyaliq 

ha`m  paleontologiyaliq  metodlarg`a  genetikaliq  printsipler  kirgizdi.  Onin`  jumislari  bolip  atirg`an 

ha`m  bolg`an  geologiyaliq  protsesslerdi  toliq  tu`siniwge  imkaniyat  berdi.  Ol  muzliqlardi  ha`m 

kontinental` taw jinislardin` payda boliwin izertlegen. 

V.I.Vernadskiy  (1863-1945)  bul  ilimpaz  minerolog  bolip  ol  minerallardin`  sistematikasina 

ha`m  suwdin`  mineralliq  dene  retinde  ekenligin  da`liylledi  ha`m  izertledi.  I.V.Vernadskiy  jer 

qabatinin`  ximiyasin  ha`m  geologiyanin`  taza  tarawi  geoximiyani  aship  berdi.  Ol  o`zinin`  ilimiy 

jumislarinda biosferani izertlew metodlarin ashti. 

 

 

 

Gubkin  I.M.  (1871-1939)  bul  ilimpaz  neft  geologiya  boyinsha  ma`selelerdi  izertledi.  Ol 

nefttin`  jer  betine  tarqaliwi,  kelip  shig`iw  ha`m  qollaniw  ilajlarin  ilep  shiqti.  Mina  ka`nlerdin` 

ashiliwina sebepshi boldi (Baku, Batis Sibir`). 

Fersman A.E. (1883-1945) bul ilimpaz Vernadskiydin` sha`kirti bolip ol mineralogiya ha`m 

geoximiya  ilimlerin  teren`  izertledi.  Olardin`  rawajlaniwina  ko`p  u`lesin  qosip  dala  ekspeditsiya 

materiallari  menen  bayitti  (Kol`  yarim  atawi,  Orayliq  Qizilqum,  Orta  Aziyanin`  tawli  oblastlari 

Qazaqstan, Kavkaz ha`m t.b.). 

Geologiya ilimine u`lesin qosqan shet el ilimpazlari:  

Ch.Layayel (Angliya) ol o`z miynetinde «Osnovnie nalacha geologii» (1933). Jer qabatinin` 

ha`m  oni  qurawshi  taw  jumislarin  periodli  katastrofa  aqibetinde  emes,  al  ko`p  jilg`a  sozilg`an 

geologiya  protsessler  na`tiyjesinde  payda  bolg`anlig`in  aniqladi.  Ch.Lyayel  aktualistlik  metodti 

geologiyani  en`  basli  metodi  dep  belgiledi.  Onin`  bul  metodi  XIX-XX-a`sirdin`  basinda  ken` 

qollanilip  keyingi  jillari  texnikanin`  rawajlaniwi  ha`m  t.b.  izertlew  jumislarina  baylanisli 

aktuallig`in  jog`altiw  stadiyasinda  turg`anlig`i  belgili  boldi.  Bul  kemshiliklerdi  o`z  miynetinde 

«Metoda  uniformizm»  ko`rsetti  yag`niy  barliq  zatlar  jer  betindegi  bolg`an  waqiyag`a  tikkelikli 

g`a`rezli emesligi al belgili geologiyaliq strukturag`a tiyisli ekenligi aniqlandi. Bul ilimpazdin` en` 

basli a`hmiyeti jer qabatinin` rawajlaniw tariyxin periodlarda belgilep berdi. 

Zyussa  E.  (Avstriya)  bul  ilimpaz  geologiya  iliminde  jer  qabatin  strukturalarinin`  jaylasiwi 

onin` payda boliwi haqqindag`i ilimiy miynetleri menen belgili «Lik Zemli» 3-tomliq (1883-1909). 

Avtor  bul  miynetinde  geologiyanin`  maqsetlerin  teoriyaliq  jaqtan  ko`rsetti  ha`m  onin`  sheshiw 

jollarin rawajlandirdi ja`ne de materiklerdin` strukturasin toliq tu`rde ko`rsetti. 

Xoll  D.  (Amerika),  Da`n  A.  (Frantsiya)  bul  ilimpazlar  jer  qatlaminin`  rawajlaniwinda 

geosinklinal teoriyani payda etti yag`niy jer qabati ba`rqulla qozg`alista ekenligin aniqladi. 

Orta  aziyada  geologiyanin  rauajlaniui.  Geologiyaga  tiyisli  xadiyseler,  kimbat  baxa  taslar, 

minerallar  va  olardin  kanleri  xakkindagi  daslepki  magliumatlar  a`0-a`a`  asirlerde  jasagan  Orta 

aziyalik  belgili  ilimpazlar  Abu  Ali  ibn  Sino  xam  Abu  Rayxan  beruniy  miynetlerinde  oz  ornin 

tapkan.  

Abu Rayxan Beruniy Muxammed ibn Axmat (9wq-a`0n`h jillar) XI asirdin kirkinshi jillarinda 

xar  bir  mineraldin  fizikalik  kasiyetleri,  kurami  xam  salistirma  auirligin  aniklau  usillari  xakkinda, 

minerallardi  sinau,  aniklau,  paydalaniu  xam  mineral  kanleri  xakkinda  pikir  juritken.  Olardi  eki 

klasska  -  kimbatbaxa  taslar  xam  metallar  klassina  bolip,  xar  bir  mineral  xakkinda  anik  xam  puxta 

ilimiy  tiykarlangan  magliumatlar  bergen.  Beruniydin  G`MineralogiyaG`  xam  baska  bir  katar 

kitaplarinda geologiyaga tiyisli maseleler bayan etilgen.  

Muxammad Nasriddin (a`g`0a`-a`g`wn` jillar), Evropada Tusi ati menen belgili astronomiya, 

matematika  tarauindagi  miynet  islegen  ilimpaz  sol  uakitta  geologiyanin  rauajlaniuina  ulken  ulesin 

kosip, feruza, izumrud, agat,  yashma xam baska minerallardin fizikalik kasiyetlerin, olardi aniklau 

usillarin  tolik  bayan  etken.  Olar  tas  katlamlarin  uyreniu  tiykarinda  tauliklar  orninda  bir  uakitlar 

teniz  bolganligi,  keiyinala  tenizler  orninda  kurgakliklar  payda  bolganligin  jazgan.  Bul  kitaplarda 

kimbat  baxa  taslar  xam  minerallardin  kasiyetleri,  kristallar  xam  kanlerdin  payda  boliui  xakkinda 

daslepki  pikirler  bayan  etilgen.  Abu  Rayxan  Beruniy  ozinin  kimbatbaxa  taslar  xam  metallar 

 

 

 

xakkindagi  kitabinda  tas  xam  minerallardin  turli  kasiyetleri,  asirese  olardin  salistirma  auirligi 

xakkindagi bergen magliumatlari xazirshe oz axmiyetin joytkani jok.  

Belgili ozbek ilimpazi, akademik X.M.Abdullaevtin sheelitli skarnlar payda boliui xakkindagi 

jana koz karas a`9n`w jili G`Orta Aziyanin sheelitli skarn kanleri geologiyasi atamada monografiya 

xalinda  baspadan  shiqti.  X.M.  Abdullaev  basshiliginda  rudali  kanler  menen  atkindi  jinislardin 

genetikalik baylanisligi xakkinda mashkala ustinde kopshilik ilimpazlar is alip bardi.  

Ruda  kanlerinin  kelip  shigiui.  jaylasiui  xam  kanlerdi  tabiu  usillari  boyinsha  bul  tarauda 

X.M.Abdullaev penen bir katarda onin shakirtleri Ozbekstan ilimler akademiyasinin akademiklari, 

doktorlariU` 

X.N.Baymuxamedov, 

I.X.Xamrabaev, 

E.M.Isamuxamedov, 

K.L.Babaev, 

I.M.Mirxojiev, R.A.Musinler oz jumislarin alip bardi.  

Shogindi  tau  jinislari  menen  genetik  baylanisli  ruda  xam  baskada  kazilma  bayliklar  boyinsha 

akademik  N.P.Popov,  ilimpazlar  N.P.Petrov,  N.I.Gridnev,  M.Zokirovlar  oz  ilimiy  jumislarin  alip 

bardi.  Ozbekstanda  keyingi  q0  jil  shamasinda  neft`  xam  gaz  geologiyasin  O.M.Akramxodjaev, 

A.G.Babaev,  A.M.Gabril`yants,  Z.S.Ibragimov,  A.K.Karimov,  A.R.Xodjav  xam  baskalar  ken 

kolemde  uyrendi  xam  bul  taraudin  rauajlaniuina  oz  uleslerin  kosti.  Batis  xam  Kubla  Ozbekstanda 

(Buxara-Xiva rayonlari), Gisar taularinin kubla-batis eteklerinde, Ferganada xam Ustirtte bir kansha 

neft` xam gaz kanleri ashildi.  

Ozbekstanda 

geologiya 

xam 

injenerlik 

geologiyasi 

tarauinda 

G.O.Mavlyanov, 

N.A.Kenesarin, A.N.Sultanxodjaev, X.T.Tulyaganov, M.M.Kuzmin, N.N.Xodjibaevlar o`0 jillardin 

birinshi  yariminan  baslap  ilimiy  izertleulerdi  alip  bardi.  Bul  jumislardin  natiyjesinde  ulken 

mugdarda jer asti suularinin kanleri ashildi. Fergana, Mizashol, Karshi atiraplarinda h00 mingjakin 

kurgak  jerlerdi  suugariu  imkaniyati  tuuildi.  Koplegen  mineral  suu  kanleri  uyrenilip  paydalaniuga 

tapsirildi.  

Ozbekstan jerlerinin geologiyalik duzilisin N.P.Vasil`kovskiy, G.S.Chikrizov, A.S.Adelung, 

M.O.Axmedjanov,  O.M.Borisov,  V.G.Gor`kovets  xam  baskalar  uyrendi  xam  ulke  geologiyasinin 

rauajlaniuina ulken ules kosti. 

Karakalpakstannin  geologiyasin,  kazilma  bayliklarin  izertleude  xam  karakalpakstanda  geologiya 

iliminin  rauajlaniuina  K.Orazov,  J.Samanov,  K.Kurbaniyazov,  A.Palibekov,  J.Ibragimov  xam 

baskalar oz ulesin kosti. 

Joqarida  atap  o`tken  ilimpazlar  ha`m  ko`p  sanli  spetsialistler  ja`rdeminde  geologiya  ilimi 

ha`zirgi  waqitta  teren`  rawajlang`an  u`lken  perspektivali  ilim  tarawina  aylandi.  Ol  teoriyaliq  ha`m 

praktikaliq  jaqtan  ha`r  ta`repleme  bekkemlendi.  En`  baslisi  bul  ilim  jerdin`  rawajlaniw  tariyxin 

ondag`i  paydali  qazilma  bayliqlarin  jaylasiw  jag`dayin  ha`m  olardi  xaliq  xojalig`inda  paydalaniw 

mu`mkinshiliklerin belgilep berdi. 

Geologiyaning fiziografik, dinamik va tarixiy qismlarga bwlinishi. Umumiy geologiya kursi: 

fiziografik, dinamik va tarixiy geologiyaga bwlinadi. 

Fiziografik  geologiya  erning  shakli,  kattaligi,  ichki  va  sirtqi  tuzilishi,  zichligi,  issiqligi  bilan 

shug`ullanadi.  Astronomiya  fanida  esa  Er  osmon  jismi  sifatida  tekshiriladi,  uning  Quësh 

sistemasidagi boshqa jismlar bilan aloqadorligi ham kwrib chiqiladi. 

 

 

 

Astronomiya Er geologiyasining eng muhim qismidir, chunki hozirgi Erga ta`sir qilib turgan 

osmon jismlarining tortish kuchlari qadimiy geologik davrlarda ham hukmron bwlgan. 

1. Dinamik geologiya. Erning dinamikasi -  ekzogen va  endogen protsesslari haqidagi fandir. 

Er  qobig`ida  yuz  beradigan  wzgarishlarning  tadrijiy  takomili  tarixiy  geologiyada  wrganiladi. 

Barcha  geologik  wzgarishlar  er  qobig`i  tarixi  bilan  bog`liq  bwlsa-da,  ammo  geologik 

protsesslarning  borishi  twg`risidagi  twliq  tushunchani  geologik  fanlar  bilan  batafsil  tanishgandan