Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.49 Mb. Pdf ko'rish
|
|
kemirek rogovaya obmanka minerallarinan turadi. Mramor xam granit kristallik duziliske iye bolgan tau jinislari. Amorf duzilistegi jinislar xaktas (izvestnyak), vulkan shiyshasi (obsidian). pemza xam baskalar misal bola aladi. Tau jinislari payda boliuina baylanisli magmatikalik, shogindi xam metamorfikalik bolip bolinedi. Granit, obsidian, pemza magmatikalik (atkindi) tau jinislari bolip. olar vulkan protsesslerinin natiyjesi. Xaktas, saz, kumtas xam baskalar shogindi jinislar. Mramor, turli slanetsler metamorfizm protsessinin natiyjeleri. Kristall xam amorf deneler tuurisinda pikir jurgizgende mineral xam tau jinislarinin sirtki kasiyetlerine itibar berseniz, olardin kopshiligi kristallik duziliste ekenligine guua bolasiz. Maselen, tau jinislarin payda etiushi minerallardin ozine tan kasiyetleri bar. Solarga tiykarlanip bir mineraldi ekinshisinen ayiriu mumkin. Mineral kristallari turli geometrikalik formada boladi. Mineral kristallarinin formasi olardin diagnostikalik belgilerinin biri bolip, olardi aniklauda jakinnan jardem beredi. Minerallardin kristalalniu kasiyeti olardi baska amorf denelerden ajiratiuda muxim diagnostikalik belgi esaplanadi. Amorf xaldagi denelerdin atom xam ionlari tartipsiz jaylaskan sebepli olar xesh kanday geometiyalik formaga iye bolmaydi. Misal, opal, xaltsedon, limonit, xam baskalar. Tabiyaattagi minerallardin 9hO` kristalli duziliste kalgan g` payizi amorf xalinda ushiraydi. Minerallar tabiygiy turinde ( altin, platina, gumis, mis, ulerod, grafit, almaz xam t.b. ) yamasa ximiyalik birikpeler turinde gezlesedi. Minerallar jer katlamindagi xam jer betindegi bolgan xam bolip atirgan fizika ximiyalik protsessler natiyjesinde payda bolgan. Xazirgi uakitta minerallardin g`000 nan aslam turi aniklangan. Olar katti, suyik xam xalinda ushirasadi. Biz bilemiz minerallardi izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol gezeginde minerallardin fizikalik kasiyetlerin, ximiyalik kurilisin, payda boliu jagdaylarin izertleydi. Minerallardin fizikalik kasiyetleri mina turde belgilenediU` a`. Formasi g`. Reni q. Jiltirakligi n`. Kattiligi o`. Tutasligi u`. Nur otkizgishligi w. Tigizligi h. Ozine tan ayriksha kasiyetleri a`. Mineraldin formasi. Bul kasiyet mineraldin ishki xam sirtki kurilisina (kristallik jagdayina ), patsda boliu jagdayina baylanisli bolip keledi.
Minerallar payda boliw jag`dayi 1) Malmaliq ol minerallar joqari qatlamnan shiqqan ulken temperaturag`a (+1020 S) ha`m ulken basimg`a iye awim fizika ha`m ximiyaliq qublislar astinda jer betine shig`ip, bo`linip, qatiw saldarinan payda bolg`an minerallar misali olivin, piroxsen, playgoklaz-kvarts 2) Pegmatitli yag`niy magma suwiwinin` en` son`g`i stadiyasinda payda bolg`an mineral (+700+ 500 S). Olarg`a rudali minerallar, bahali taslar, uran ha`m basqalar kiredi. 3) Pnevmatitli ha`m gidrotermalli. Ol magma gazlarinin` jer qabatina kiriw protsessindegi payda bolg`an minerallar. LEKTsIYa w
GEOXRONOLOGIYa REJE:
1. Geoxronologiya. 2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya 3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969 2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov A, T,FAN 1972. 3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Jer geologiyaliq rawajlaniw etapinda o`zinin` jasin aniqlawda geoxronologiyag`a su`yenedi. Geoxronologiya jer kabigin kuragan tau jinislarinin payda bolgan uaktin xam rauajlaniu tartibin aniklau xakkindagi talimat. Geoxronologiya salistirma xam absolyut bolip ekige bolinedi. Salistirma geoxronologiya Jer kabiginin kuramindagi tau jinislari katlamlarin tik kesimde bir- birine salistirganda jaylasiu tartibin salistirip, olardin salistirma jasin aniklaydi. Tau jinislarinin salistirma jasin aniklauda kollanilatugin usillar kop. Ulardan biri stratigrafiyalik (latinsha “stratum” -katlam) metod, ol teniz yamasa kontinental sharayatta payda bolgan shogindi tau jinislarinin katlamlarin naubetpe-naubet katlamlaniuin uyreniuge tiykarlangan. Maselen dar`ya yamas tenizlerdin tik kirkilip tusken jar jagasinda xaktas katlami ustinde saz jaylaskan bolsa, xaktas katlami saz katlamina salistirganda erte payda bolgan boladi. Onsha ulken bolmagan jerde ol yamasa bul geologiyalik kesimdegi tau jinislarinin salistirma jaslari stratigrafiyalik usil menen aniklanadi. Atkindi tau jinisinin da jaslarin salistirma usil tiykarinda aniklauga mumkinshilik bar. Maselen, siz ush turli katlamlardin ashikligi karsisindasiz. Tomengi katlamda xaktas jatkiziklari,
orta katlamda saz jatkiziklari xam en jokaridagi katlamda kumtasli jatkiziklar jaylaskan. Usi ashikliktagi katlamlardi eki dayka kesip otken, biri xaktas xam saz katlamin otip xam kumtas katlaminin shegarasinda toktagan. Sol sebepli ol salistirma jasi tomengi xam ortangi katlam jatkiziklarina salistirganda jas. Ekinshi dayka xaktas, saz, kumtas katlamlarin kirkip otken. Ekinshi daykanin salistirma jasi tomengi, orta, jokargi katlam jatkiziklarina xam birinshi daykaga salistirganda jas. Usi usilda stratigrafiyalik metodka tiykarlanip magmatikalik tau jinislarinin intruziv xam effuziv turlerinin salistirma jaslari aniklanadi. Geologiyalik kesimlerdin salistirma jassin aniklauda stratigrafikalik usil menen bir katarda litologiyalik usil kollaniladi. Bunda tek gana bir-birinen jakin aralikta jaylaskan tau jinislardin kuramina salistira tekseriledi. Araligi uzak bolgan geologiyalik kesimlerdi bir-birine salistirganda stratigrafiyalik xam litologiyalik usillarga jardemshi bolip paleontologiyalik xam paleobatanikalik usil xizmet korsetedi. Geologiyalik kesimdegi tas bolip katkan xayuan kaldigi paleontologiya, kazilma osimliklerdi bolsa paleobatanika tekseredi. Paleontologiya xam stratigrafiya usillari jardeminde jiynalgan materiallardi uliumalastiriu tiykarinda stragigrafiya xam geoxronologiya shejiresi (geologiyalik jilnama) duziledi. Birak geologiya tau jinislarinin tek gana salistirma jasin biliu jetkiliksiz, mumkinshiligi barinsha olardin anik payda bolgan jilin biliu zarur. Tau jinislarinin anik jil olshemindegi jasin absolyut geoxronologiya aniklaydi. Absolyut geoxronologiya degende Jer kabigi jinislarinin xam geologiyalik uakiyalardin tariyxiy tartibin, yagniy uakit birligi menen aniklaudi tusinemiz. Absolyut jasti aniklau usillari geologiyada kop. Maselen duz, sedimentatsiyanin toplaniu tezligine tiykarlangan usil xam tomengi tortlemshi dauirde muz basiu akibetinde payda bolgan saz katlamlarininsanin aniklau usili. Usinday katlamlardan tek gana bireui zil dauaminda payda boladi. Tau jinislarinin jasin aniklauda radioaktiv metodlardi kollaniu juda anik natiyjeler beredi. Absolyut jasti aniklaudin radiologiyalik usili radioaktiv elementlerdin boliniu (raspad) tezligine tiykarlangan. Olardin oz-ozinen boliniu xar bir atom teri ushin ozgermes tezlik penen otedi. Tezlikke atiraptagi sharayat tasir etpeydi. Sonin ushin da jinislar kuramindagi radioaktiv elementlerU` uran U g`qh , U
g`qo` , toriy Th g`qg` , kaliy K n`0 , rubidiy Rb hw xam olar bolingende payda bolatugin “onimler” mugdari uakit etaloni kilip alingan. Xazirgi uakitta eski jinislardin jasi uran-korgasinli, kaliy-argon, rubidiy-strontsiy xam baska usillar menen aniklanadi.
g`qh
, U g`qo`
xam toriy - Th g`qg`
lardin bolekleniuinen geliy - H3 n` xam korgasin - Pb g`0w
payda boliuina xam boliniu “onimlerinin” radioaktiv elementlerde toplaniuina tiykarlangan. Uran izotoplari. U g`qh , U g`qo`
, U g`o`n`
Atom auirligi g`qh bolgan urannin boliniuinen atom auirligi g`0u` bolgan korgasin xam atom auirligi n` bolgan segiz geliy turakli onim payda boladiU` U g`qh ¥ hH3 n` +Pb g`0u`
Atom auirligi g`qo` bolgan rannin boliniuinen turakli onim retinde atom auirligi g`0w bolgan korgasin payda boladiU` U g`qo`
¥ wH3 n` +Pb g`0w Atom auirligi g`qg` bolgan toriydin boliniuinen keyingi turakli onim atom auirligi n` bolgan u` geliy xam atom auirligi g`0h bolgan korgasin payda boladiU` Th g`qg` ¥ u` n` +Pb g`0h Jasti esaplap shigariu ushin mineral kuramindagi uran, toriy, radiogen korgasin xam onin izotopi kuramin xam aralaspa esabindagi korgasin Pb g`0n`
mugdarin aniklau kerek. Mineralda korgasinnin g`0n`, g`0u`, g`0w, g`09 izotoplarinin mugdari mass-spektrometr degen asbapta aniklaniladi. Uran-korgasinli usil tiykarinda jasti aniklau ushin tomendegi izotoplardan paydalaniladiU` Pb g`0h U g`qh
Pb g`0w U g`qo`
Pb g`0h Th g`qg`
Pb g`0h Pb g`0u`
Fanerozoydin geologiyalik periodlari. Jerdin geologiyalik tariyxi tiykarinan eki bolimge bolinedi. Bulardin birinshisi Jerdin rauajlaniu tariyxinin ertedegi xam ulken bir bolimi bolip ol n` mlrd. jildan aslam uakitti oz ishine aladi xam kriptozoy (jasirin tirishilik) dep ataladi. Al ekinshi bolimi songi o`w0 million jildin bergi jagin oz ishine kamtip fanerozoy (grek sozleri faneos - anik, zoe - tirishilik) dep ataladi. Jer betindegi ushirasatugin tau jinislarinin basim kopshiligi fanerozoy eonina tuura keledi xam Jerdin geologiyalik rauajlaniu tariyxinin bul bolimi xakkinda juda kop magliumat toplangan. Sonin ushin biz bul jerde fanerozoydin geologiyalik tariyxi xakkinda kiskasha toktap otemiz. Fanerozoy termini Chedvik tarepinen a`9q0 jili kiritilgen. a`wo`9 jilda Ardunio fanerozoydi birlemshi, ekilemshi, ushlemshi dep boliudi usingan. Birak onin usinisinan xazirgi uakitta ayrim jagdayda tek ushlemshi degen atama Kaynozoydin tomengi bolimin (paleogen, neogen) atauda kollaniladi. Fanerozoydi ush eraga boliu a`hn`a` jili Dj. Fillips tarepinen usinilgan. Birinshi era paleozoy (PZ) eski tirishilik degendi anlatip qn`0 mln. jil dauam etken, ekinshi - mezozoy (MZ), yagniy orta tirishilik a`u`q mln jil dauam etken, ushinshi - kaynozoy (KZ) jana tirishilik degendi bildirip u`w mln. jil dauam etken. Biologiyalik koz karasta paleozoy kiskasha teniz omirtkasizlari, baliklar xam jersuu xaiuanlari menen, mezozoy - jer bauirlaushilar, al kaynozoy - sutemiziushiler menen ayrikshalaniui mumkin. Paleozoy altiga bolinipU` kembriy, ordovik, selur, devon, taskomir (kamennougol`niy), perm` periodlarinan turadiN` Mezozoy ushke bolinedi, xam tomendegi peridlardan turadiU` trias, yura, porN` kaynozoy da oz gezeginde ushperiodka bolinip olarga paleogen, neogen, tortlemshiler kiredi. Jerdin` jasi: Arxey, proterezoy, palezoy, mezazoy, kaynazoy da`wirleri menen aniqlanadi. Bul gruppalar jerdi qurawshi taw jinislarinin` u`lken stratigrafiyaliq bo`limi bolip payda boliw jag`dayina qarap eralarg`a bo`linedi.
Arxey gruppasi - bul era jer qatlami eski ha`m da`slepki stadiyasi bolip esaplanadi. Bunda jerde flora ha`m fauna dun`yasi bolmag`an. Jasi 6 mlr. jil. Arxey zonasi dawam etken waqti 1 mlrd. jil. Proterezoy - bul 2 mlrd. jil dawam etip refey ha`m vent da`wirlerin o`z ishine aladi. Polezoy - 330 mln. jil dawam etip flora ha`m fauna dun`yasi tez rawajlang`an. Bularg`a jer bawirlawshilar baliqlar, nasekomalar, omirtqasizlar kiredi. Mezozoy - 170 mln. jil dawam etip bunda joqari da`rejeli flora ha`m fauna rawajlang`an. Bunda jer bawirlawshilar jaqsi rawajlanip ko`lemi jag`inan ayirilip turg`an. Kaynazoy - 67 mln. jil burin baslanip ha`zirgi waqitqa shekem dawam etip atir. Bul erada sut emiziwshiler quslar, malyuskalar payda bolg`an. Bul erada adam siyaqli maymillar eki, u`sh mln. jil payda bolg`an. Palezoy 6 da`wirge bo`linedi: Kembriy, ardobik, silur, devon, tas ko`mir da`wiri, perm da`wiri. Bunda 16 era ha`m yaruslar bar. Mezozoy tirishiliktin` rawajlaniwina baylanisli u`sh da`wirge bo`linedi: Trias, yura, por. Bul era 31 a`sirge bo`linedi. Kaynazoy 4 periodqa bo`linedi: Poleogen, neogen, antropogen.
Er ëshini aniqlash usullari. Er paydo bwlgandan to shu faqtgacha wtgan davrlarda rwy bergan wzgarishlarni, er qatlamlarining qachon hosil bwlganligini aniqlash bilan olimlar qadimdan qiziqib kelganlar. Geologiyada er qatlamlarning qaysisi oldin ëki qaysisi keyin paydo bwlganligini qiësiy aniqlash usuliga nisbiy ësh aniqlash usuli deyiladi. Bu usulda er qatlamlarining eng oldin paydo bwlganini aniqlash uchun qatlamlardagi wsimlik va hayvon qoldiqlarini topib, birini ikkinchisiga taqqoslab kwriladi, eng oddiy hayvon va wsimlik qoldig`i bor pastki qatlam undan yuqorida ëtiuvchi qatlamga nisbatan keksa hisoblanadi. Qavatlarning oldin ëki keyin hosil bwlganligini va tarkibini litologiya va stratigrafiya fanlari tekshiradi. Bu qatlamlar orasidagi wsimliklar qoldig`ini paleobotanika, hayvon qoldig`ini esa paleontologiya tekshiradi. Bu usullar asosida har bir qatlamning hosil bwlish sharoiti va vaqtini aniqlash mumkin bwladi.
Organik qoldiqlarni tekshirish natijasida er qatlamlarining eng oldin paydo bwlgani va undan keyin hosil bwlganlari aniqlandi va geoxronologik shkala tuzildi: Etqiziqlar Vaqtlar Kaynozoy gruppasi Kaynozoy erasi (yangi era). Mezozoy « Mezozoy erasi (wrta era). Paleozoy « Paleozoy erasi (qadimgi era). Proterozoy « Proterozoy erasi (eski era). Arxeozoy « Arxeozoy erasi (boshlang`ich era).
Geologik ëtqiziqlarning xronologik bwlinishi davrlar bwlinishiga twg`ri keladi: Etqiziqlar Vaqtlar Gruppa..........................................................Era
Sistema.........................................................Davr Bwlim............................................................Epoxa Yarus...............................................................Asr Geoxronologiya shkalasiga kirgan eralar, davrlar, epoxalar nomi biror joy, tog`, aholi nomi bilan ëki tog` jinsining tarkibiga moslab quyilgan. Masalan, paleozoy erasi nomi 1838 yilda A.S.Sedjvik tomonidan, mezozoy va kaynozoy eralarining nomi 1840 yilda D.Filipps tomonidan berilgan. Erning mutlaq (absolyut) ëshini aniqlash. Yuqorida baën qilinganlardan kwrinib turibdiki, tog` jinslarining nisbiy geologik ëshidan osongina foydalanish mumkin. Biroq nisbiy geologik ësh turli era va davrlarning qancha vaqt davom etishligini etarlikcha aniq belgilashga imkon bermaydi. Vaholonki, buni aniqlash amaliy va nazariy ahamiyatga egadir. Tog` jinslarining absolyut vaqt birliklari (ming, million, milliard yillar) bilan ifodalanishi ularninng absolyut ëshi deyiladi. Radioaktiv elementlarining tabiatda tarqalishi. Ilmiy tekshirish ishlari yaxshi quyilganligi tufayli barcha tog` jinslarida radioaktiv elementlar borligi aniqlandi. Magmatik jinslar deb ataluvchi tog` jinslari eng yuqori radioaktivlik xususiyatiga ega. Metamorfik jinslar wrtasida oraliq holatni egallaydi. Er pwstida uran, radiy va toriy elementlari tarqoq holda uchraydi. Bular kwproq er pwstining yuqori qismlarida, asosan sirtqi granit qobig`ida twplangan bwlib, mineral sifatida qam uchraydi va kwpincha ular tarqoq holda bwladi. Absolyut ëshni aniqlashning radioaktiv metodi. Yuqorida aytib wtilganidek, radioaktiv elementlar bir tomondan wz-wzidan parchalanish xususiyati bilan, ikkinchi tomondan - uning atrofidagi moddalarga ta`sir kwrsatishi bilan xarakterlanadi. Mazkur metod ikki xil: 1) radioaktiv parchalanish protsessining wziga qarab hisob qilinadigan vaqtga asoslangan birlamchi metod va 2) radioaktiv nurlanishlarning uzoq muddat ta`sir etishi natijasida rwy beradigan hodisalarni wrganishga asoslangan ikkilamchi metod. Mazkur metodda vaqt nurlanishninng ta`sir kuchiga qarab hisoblab chiqariladi. Ikkilamchi radioaktiv metodning amaliy ahamiyati kam bwlganligi uchun bu metod ustida twxtab wtimaymiz. Tog` jinslari ëshini aniqlashning birlamchi radioaktiv metodi radioaktiv element parchalangan vaqtida twplangan turg`un maqsulotning, shu elementning parchalanishidan qolgan miqdoriga bwlgan nisbati bilan aniqlanishiga asoslangan. Hozirgi vaqtda qadimiy tog` jinslarining ëshini aniqlash uchun uran-qurg`oshinli, kaliy- argonli, rubidiy-strontsiyli, uran-geliyli, burmuncha ësh jinslar uchun uglerodli va uranioniyli metodlar mavjuddir. Bu metodlar nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan. Shuning uchun ular geologik ishlarda keng foydalaniladigan metodlardan hisoblanadi. Emirilish va wpirilish protsessini vujudga keltiradigan kuchlarga suvning ham kuchi qwshilsa, emirilgan materiallarni kwchirish protsessi yanada kuchliroq bwladi. Natijada tog` etaklarini emirilgan tog` jinslari - ëyilma konuslar qoplab oladi. Tog`dan boshlanuvchi darëlar emirilgan jinslarni bir erdan ikkinchi erga oqizib ketadi. Bular juda katta maydonlarni - darë havzalarini twldiradi. Tyanshanning kwp qismi va Farg`ona vodiysi asosan Sirdarë havzasi
hisoblanadi. Sirdarë Orol dengiziga intilib, qum, xarsang va shag`allarni oqizib kelib, eroziya bazisini twldirmoqda.
Tayanish tu`sinik Geoxronologiya bul jerdin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in dokument. Absolyutlik geoxronologiya jerdin` negizgi jasin ko`rsetedi: urantoriyli, uglerodli, geliy, qorg`asinli. Salistirmali geoxronologiya jerdin` jasin salistirmali tu`rde aniqlaydi: metodlari, stratigrafiyaliq, petrografo- litologiyaliq, paleontologiyaliq. Stratigrafiyaliq ha`m geoxronologiyaliq shkala. Eralar Arxey, proterazoy, palezoy, mezozoy, kaynazoy.
Sorawlar
1. Geoxronologiya degenimiz neW 2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya 3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni
LEKTsIYa 9 SAMALDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI
1. Traposfera qatlami ha`m samaldin` payda boliwi. Hawa ag`imi. 2. Samaldin` geologiyaliq jumisinin` tiykari. Qatlamlar rel`ef formalari 3. Samaldin` geologiyaliq jumisina baylanisli paydali qazilma bayliqlar
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969 2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov A, T,FAN 1972. 3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Samaldin geologiyalik jumisi xaua agiminin troposfera katlaminda kozgaliuina tiykarlangan. Xauanin atmosfera basim ayirmashiliklarinan xaua agimi payda bolip, ol jokargi basim oblastlarinan tomen basim oblastlarina karay kozgaladi. Atmosferalik basimnin ozgeshelikleri kun nurinin jerdi berdey kizdirmauinan xam issiliktin xaua katlamina beriliu jagdaylarinan kelip shigadi. Xauanin kiziui onin strukturasinin keneyiuine, jenillesiuine xam kizgan jer betinen koteriliuine alip keledi. Kizgan xaua troposfera katlaminda belgili biyiklikke koterilip aste siuiu baslaydi. Xaua ortasha xar 1000 m de 5,64 m graduska siuiudi xam salmagi auirlasip tomenge jer betine karay kozgalisin baslaydi. Bul jagdaydi xauanin aylanbali tsirkultsiya xareketi dep atalip, yagniy jilli xaua jokariga siuik xaua tomenge karay kozgaladi. Tsirkulyatsiya uaktinda xauanin gorizontal kozgalisi samal dep ataladi. Samal geologiyalik protsesslerden en ulken kush-kudretke iye bolgan atmosfera faktorlarinan esaplanadi, onin geologiyalik xizmeti kobirek saxralarda, tereksiz, osimliksiz, saxra jerlerde kozge anik taslanadi. Esaplardin korsetiuinshe kurgaklik maydaninin a`/o` bolimi, yagniy saxrali yamasa yarim saxrali maydanlar samal isleri natiyjesinde jujege kelgen. Jer juzinde barxama yamasa uakti- uakti, asirese tosattan esetugin samallardin turleri belgili. Passatlar - ekvator boylap shigis xam batis taman udayina esetugin samallar. Mussonlar - xaua-rayinin ozgerip turiuina baylanisli bolgan uakti-uakti esetugin samallar. Brizler - bir keshe-kundiz dauaminda kundiz tenizden kurgaklikka, keshte kurgakliktan jane teniz Download 0.49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|