Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi


Download 0.49 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/7
Sana11.10.2017
Hajmi0.49 Mb.
#17594
1   2   3   4   5   6   7

4. Wta shwr - juda kwp minerallashgan suv, umumiy minerallanishi 50 g/l dan kwp (200-300 

g/l  gacha).  Yuqorida  kwrsatilgan  gruppalar  er  osti  suvlarining  minerallanishi  bir  me`ërda 

bwlmasligini  kwrsatadi.  1  litrida  1  gramm  tuz  bwlgan  er  osti  suvi  ichish  uchun  yaroqli  deb 

hisoblanadi. 

Er  osti  suvlarida  har  xil  moddalar  birikmasidan  iborat  ximiyaviy  elementlar  bwladi. 

Ximiyaviy  element  va  birikmalardan  kwproq  CI,  SO

4

,  NSO



3

,  Na,  Ca,  Mg,  ba`zan  NH

4

%

3



  va  Mn 

uchraydi. Gazlardan esa suvda erigan holatda C9

2

, kamdan-kam H



2

S uchraydi. 

Er  osti  suvlarining  geologik  ishi.  Tog`  jinslari  orasidan  sekin-asta  wtib  boradigan  suv  sust 

harakatlanishiga  qaramay,  har  qalay  ma`lum  darajada  va  ancha  sezilarli  geologik  ish  bajaradi;  er 

osti suvlarining erituvchanligi orqali olib boradigan ximiyaviy ishi ayniqsa kuchlidir. 

Tog`  jinslari  orqali  sizilib  wtaëtgan  suvlarning  mayda  mineral  zarrachalar  va  suvda  erigan 

jinslarni  wzi  bilan  eritib  olib  ketishiga  suffoziya  deyiladi.  Suffoziya  protsessi  natijasida  er  betida 


 

 

 



turli  xil  chuqurliklar  hosil  bwladi.  Bir  litr  er  osti  suvida  300  grammagacha  har  xil  erigan  tuzlar 

bwladi.  Er  osti  suvlarining  tog`  jinslari  tarkibidagi  birikmalarni  eritib  olib  ketishiga  ishqorlanish 

deyiladi.  Tog`  jinslari  orasidagi  tosh  tuzi  eriydi,  agar  suv  temperaturasi  normal  holda  bwlsa,  tosh 

tuzi  35%  ga  qadar  eriydi,  shuning  uchun  tosh  tuzi  konlari  faqat  suv  wtib,  yuvilib  ketmaydigan 

qatlamlardagina  saqlanib  qolishi  mumkin.  Shuningdek,  gips  va  angidrid  ham  suvda  ancha  yaxshi 

eriydi. 


Ohaktondagi  vannalar  va  voronkalar  tagida  ëriq  hamda  kanallarni  uchratish  mumkin;  bular 

ponorlar deb ataladi. 

Suvda eruvchan tog` jinslari (ohaktosh, dolomit, gips, qisman tuz, bwr)ning er osti (qisman er 

usti)  suvlari  ta`sirida  erib  ketishidan  hosil  bwlgan  xilma-xil  rel`ef  shakllari  karst  rel`efini  hosil 

qiladi. Karst rel`efi wziga xos rel`ef shakllaridan: karrlar, voronkalar, quduqsimon chuqurliklar, er 

osti  g`orlari  va  ywlaklari,  karst  kotlovinalari  va  boshqlardan  iborat.  Karst  rel`efi  shakllarining 

vujudga  kelishi  uchun  kwpincha  eruvchan  jinslarning  bwlishigina  kifoya  qilmaydi.  Karst  rel`efi 

hosil  bwlishida  tog`  jinsi  qatlamlarida  suv  wtishi  mumkin  bwlgan  ëriqlarning  bwlishi,  joyning 

nishabi, karst paydo bwladigan jinslarning qalinligi, grunt suvlari sathining past ëki yuqori ekanligi 

muhim ahamiyatga egadir. 

Er bwshliqlaridan va darzlaridan shimilib wtgan suvlar wzi bilan birga eritmalarni olib ketadi 

va  g`orlarda  yuqoridan  pastga  osilib  turuvchi  sumalaklarni  hsil  qiladi.  Suv  bilan  birga  twyingan 

ohak  ëki  boshqa  xil  eritmalar  g`or  shipidan  chakillab  tomib  stalaktitni  vujudga  keltiradi,  ayni  bir 

vaqtda g`or tagidan yuqoriga wsib chiqqan ohak sumalak stalagmit deb ataladi. 

Surilmalar  rel`efdagi,  ayniqsa  yirik  darë  va  dengiz  sohilidagi  wzgarishlar  er  osti  suvlarining 

ishi  bilan  juda  bog`liqdir.  Er  osti  suvlari  kwpincha  yumshoq  tub  jinsli  nihoyatda  katta  er 

qatlamlarining  bir  joydan  ikkinchi  joyga  surilishiga  olib  keladi.  Erning  siljishi  sekin  ëki  juda  tez 

rwy  berishi  mumkin.  Er  siljishi  orqasida  tuproqda  ëriqlar  paydo  bwladi,  haydalgan  erlar  zarar 

kwradi, bog`lar nobud bwladi, uylar buzilib ketadi ëki qishayib qoladi. 

Wrta  Osië  tog`lari  ësh  tog`lardir,  bu  tog`larning  ustki  qatlami  neogen  va  antropogen  jinslari 

qatlami  bilan  qoplangan,  shu  sababdan  bunday  joylarda  ostki  -  paleozoy  qatlamlari  ustidagi  yuza 

qatlam osongina siljiydi. 

Surilishni vujudga keltiradigan sabablar: 1) er osti suvlarining er yuzasiga yaqin bwlishi; 2) er 

qatlamidagi suvli gorizontning darë ëki jar wzanidan yuqori bwlishi va er ostida aylanib yurgan suv 

jins  qatlamini  kesib  wtishi;  3)  qatlamning  salgina  bwlsa  ham  wzanga  qiya  bwlishi;  4)  tosh-tuproq 

twplab  ëki  biron  katta  inshoot  qurish,  uzoq  vaqt  ëmg`ir  ëki  qor  erishi;  ë  esa  sun`iy  suv  bostirish 

natijasida tupoqni haddan tashqari twyinib ketishi; 5) tuproqning bwkib qolishi, ulardagi zarrachalar 

ulanishining kamayishidan iborat. 

Er osti suvlari eng muhim geologik  agentlardan  biridirki, quruvchilar u bilan hisoblamasdan 

iloji  ywq.  Quruvchilar  siljiydigan  erlarda,  sersuv  gilli  qatlamda,  torf  ustida,  botqoqliklarda,  gipsli 

jinslar  va  shunga  wxshash  bwsh  grunt  ustida  bino  quradigan  bwlsalar,  bino  kwriladigan  erning 

asosini mustahkamlaydilar. 

 

LEKTsIYa 13 



 

 

 



 

MUZLIQLARDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI 

 

REJE: 


 

1. Muzliqlar ha`m olardin` energiya da`rekleri 

2. Muzliqlardin` payda boliw jag`daylari, tipleri ha`m qozg`alisi 

3. Muzliqlardin` basli geologiyaliq jumisi ha`m qatlamlari 

 

Muzliqlar-bul  atmosferaliq    jauin-  shashin  ha`m  onin  katiu  formalarinan,  uzak  jillar 



dauaminda ka`liplesiwinen kelip  shig`atug`in  ha`reketke iye bolip, ol ko`binese qatti atmosferaliq 

jawin shashin saldarindag`i muzdin toplaniw formasi. Muzliqlar ko`binese taw muzliqlarina  ha`m  

materik  muzliqlarina bolinedi. Muzliqlardin`  jaylasiw  oblastlari  kriosfera dep ataladi. 

Muzliqlar  jer  sharinin`  ha`zir  uliwma  16    min`    km.kv    maydandi    iyeleydi.  Izertlewlerge 

karag`anda  muzliqlardin`  qalin`lig`i  Antarktida  85  m.,    polyarli  oblastlarda  34  m.,  biyik  tawli 

oblaslarda  0,5-5m.    Wliwma  muzlardin`  suw  mug`dari    27  mln    kub.m.    Eger    barliq  muzliqlar  

erise, onda   du`n`ya okean qa`ddi 66,6  m ge ko`teriledi.  Usi waqitqa shekem  jer sharinda 4 ret 

muzliq da`wiri bolg`an 

1. Protereozoy da`wirinde Arka Atlantikada 

2. Tas ko`mir da`wirinde Afrikada,  qubla Amerikada, Avstraliyada. 

3. Perm`, Trias da`wirinde qubla jer sharinda 

4. To`rtlik dawirinde uliwma maydaninin` 50-100 mln. km.kv. ko`lemin iyeledi. 

 

                 Muzliqlardin`  payda boliw jag`dayi 



1.  Atmosferaliq    qatti    jawin    shashinnin  jer  betine  kop  jawiwi  ha`m  oz  waqitda  erip 

ulgermewi. 

2. Ku`n nurinin jer sharina birdey tarqalmawi 

 

Muzliqlar ozi ha`reketi boyinsha geologiya jumisi q ke bolinedi. 



1. Buziwshi 

2. Tasiwshi 

3. Jiynawshi 

 

               Ma`n`gi muzliq zonalari ha`m ondag`i 



                    geologiyaliq protsessler. 

 Ma`ngi  muzliq    rayonlari    kop    min`lag`an    jillar  burin  suwiq  klimat  jag`dayinda  payda 

bolip.  ol ha`r qiyli teren`liktegi ma`n`gi qatiw jag`dayindag`i  taw  jinisi  atmosferaliq qatti jawin 

shashim  ha`m  uliwma  temperatura  da`rejesi  o  den  anag`urlim  tomen  stat`yalarinda  p/b.    Ma`ngi 

muzliqlar  ozine  ta`n  taw  jinislarin  payda  etip  olar  biriktiriwshi  taza  suw  formalarin  payda  etedi. 


 

 

 



(morena)  Bul  rayonlarg`a  ma`n`gi    to`n`  qatlamlari  ustinde  jaylasqan  oblaslar  kiredi,  ha`m  bul 

oblaslarda geologiyaliq jumislarg`a tiykarlanip mina muzliqlar payda boladi. 

     1. Erimeytug`in bir tegis muzliqlar 

     2. Erimeli muzliqlar 

     3. Atawli muzliqlar. 

Osi  atap    otken    3    muzliq  formasinda  en`  basli  geologiyaliq  qubilisti  payda  etiwshi 

ha`reketli  qatlam  bolip  tabiladi.  Erimeytug`in  oblastlarg`a  biyik  taw  shin`lari,  Arktika  ha`m 

Antarktika  kiredi.  Erimeli  muzliqlarg`a  Aziya,  Evropa  tawliqlarinda  Tu`ndrada  ko`p  tarqalgan. 

Atawli    muzliqlarg`a    bul    erimeli  zonadag`i  muzliqlar  jawin  shashim  menen  eritiw  ha`reketi.  

Bularg`a Batis shig`is  Sibir` territoriyasi. Tyan`-shyan` alaplari kiredi. 

 

                       Muzliqlar tipleri 



1.  Tawli  muzliqlar  bul  alapli  oypatliqlarda,  taw  shetlerinde  ushrasatin    kishi    muz  

qatlamlari.    Taw    jiralarindag`i  jog`ari  ko`teriliw  na`tiyjesinde  biyik  taw  shinliqlar  muz  zonasina 

kiredi.  Biyik  taw    shin`  muzliqlarinda  juldiz  ta`rizli  ha`m  vulkan  kraterii  muzliqlar  payda  boladi. 

Tawli  muzliqlar  oypatliqlarda  payda  bolip,  olardi    firmali  basseyin  dep  ataladi.    Firm-bul  da`neli 

muz  bolip  terbelip  turiwshi  temperatura  ta`sirinde    sonday-aq    u`stine  erigen  qar  suwi  sin`iwinen 

qar  tun`irshikleri  qaytadan  kristalizatsiyalaniwinan  payda  bolip  muzliqlar  tu`ri.    Ferumli  basseyin  

bul  muzliq  shegaralaniw    ha`m    aziqlaniw  zonasinan  joqarida  jaylasqan  oblast.  Bul  jerde  qatti 

atmosferaliq jawin shashimlar olar tu`siwi puwlaniwi ha`m  eriw  joli qubilislari payda boladi Olar 

ferumli  bpsseyinlerde  glechernik  muzlar  payda  boladi.  Bul  qar  sizig`i  joqarisinda  payda    bolip  

muzliqlar  ol  iri  muz  da`nelerinen  ibarat  bolip  ko`lemi  muz  massalarin  payda  etip  ha`m  birden-bir 

muz buziwshi jumisin xarakterleydi. 

 

                            Muzliqlardin` tu`rleri 



     1. ultan morenasi 

     2. qaptal morenasi 

     3. ortan`g`i morena 

     4. son`g`i morena 

 

                  Taw jinisinin buziliw protsessi 



2. Jabiqli  muzliqlar  bul  materikli yamasa qalqan ta`rizli muzlar dep atalip,  olar kontinent 

ko`p  boliminde  jaylasqan    ha`m  ulken  qalin`liqti  quraydi.    Polyarli  oblaslarda  4000  m,  qalin`lig`i, 

maydani 13 mln m. 

 

                  Muzliqlardin buziwshi jumisi 



Muzliqlar  jer    betinde    ulken  buziwshi  jumisti  alip  baradi.  muzliqlar  awirliq  kushi  bul  taw 

jinislarin maydalaydi ha`m  ultan morenasin payda  etip  bul ko`binese tawli oblaslar baslapqi ha`m 

ortang`i morena oblaslarda ushrasadi. 

1. Temperatura ja`rdeminde taw jinislarinin strukturasin buziw  



 

 

 



2. qozg`aliw tezligi 

3. qiyaliq muyeshi 

 

                   Muzliqlardin tasiwshi jumisi 



Jemiriliw produktlari muzliqlar  qozg`aliw  ha`reketi  menen uzaq araliqlarg`a  tasiwi ha`m 

olar quramin ozgertiw qa`siyeti bolip tabiladi. 

Muzliqlar  tasilg`an    siniqli    materiallarinan    payda  qatlam  morena  dep  ataladi.    Morenalar 

qalin`lig`i 2-600 m ge deyin baradi. Muzliqlar  tasiwshi  ha`reketi na`tijesinde ko`binese drumlenie 

qubilisi payda boladi.  Olar biyik emes  uyirshikler  formasinda bolip, biyikligi  25-50  m,  eni  100-

200 m di quraydi.  Olarda ko`binese qumli-sazli taw jinislar payda bolip flyuviglatsion qatlamlarin 

payda etedi. 

Muzliqlar  menen  baylanisli  paydali  qazilma  bayliqlari                      olar  haliq  xojalig`inda 

paydalaniw a`hmiyeti. 

Muzliqlar jemiriliw  protsesslerin  sortirovkalap  alaplarg`a a`keliw jumisi 3 ke bolinedi. 

     1. Awir elementli minerallar 

     2. ortasha elementli minerallar 

     3.  Jen`il elementli minerallar. 

Moren  qatlamlarin  baylanisli    altin,    qorg`asin,    saz    ilay  lentali  formalari  ha`k  tasli  ha`m 

besmut 

1.  Muzliqlar  birden  bir  a`hmiyetli  jumisi  dushshi  suw  kollektori  Mis.  Antarktida  ha`m 



Arktika muz qatlamlari. 

2. Adam qoli tiymegen antropogenlik sistema izertlew a`hmiyeti. 

Muzlik. Tog` jinslarini bir joydan ikkinchi joyga kwchiruvchi hamda ularni ëtqizuvchi, ya`ni 

er yuzasida harakatlanuvchi eng kuchli agentlardan biri muzlikdir. Muzliklar ë baland tog`larda, ëki 

qutblarga  yaqin  erlarda  uchraydi.  Muzlik  odatda  qor  chizig`idan  yuqorida,  rel`efning  yassi  va 

patqam joylarida vujudga keladi, muzlikning vujudga kelishi asosan iqlim sharoitiga bog`liq. Tog`li 

wlkalarda muzlikning qalinligi chetlariga qaraganda markaziy qismida katta bwladi. 

Hozirga vaqtda Er sharidagi barcha muzliklarning umumiy maydoni quruqlikning wndan bir 

qismidan  kwprog`ini  ëki  16  million  215  minng  km

2

  tashkil  etadi.  Bu  Avstraliya  maydonidan  ikki 



marta kattaroqdir. Agar bu muzlik erisa, Dunë okeanining sathi 50 matrdan ortiqroq kwtarilar edi. 

Muzliklar klassifikatsiyasi. Er yuzidagi barcha muzliklar shakliga va harakatining xarakteriga 

kwra  ikki  gruppaga  bwlinadi.  Bular  -  materik  muzliklari  ëki  qoplama  muzliklar  va  tog` 

muzliklaridir. 



Materik  muzliklari  qutb  wlkalarida  tarqalgan  bwlib,  ular  tog`larni  ham,  tekislik  va 

pasttekisliklarni  ham  ëppasiga  qoplab  ëtadi.  Bunga  sabab  qubtlarda  va  qutb  atrofidagi  joylarda 

temperaturaning  yil  bwyi  juda  past  bwlishidir.  Antarktidani  va  Grenlandiyani  qoplab  ëtgan  muz 

qalqoni bunga yaqqol misoldir. 



Tog` muzliklari materik muzliklariga qaraganda ancha kichik bwlib, shakli ham xilma-xildir. 

Tog`larda  muzliklarning  paydo  bwlishiga  sabab  yuqoriga  kwtarilgan  sari  ëg`in-sochin  miqdori 



 

 

 



ortib,  temperatura  esa  pasaya  borishidir.  Tog`  muzliklarining  shakli  asosan  tog`lardagi  rel`ef 

shakllariga bog`liqdir. Ular kwpincha tog` vodiylari va chwkmalarining yuqori qismini egallaydi. 

Morfologik  belgilariga  kwra  tog`  muzliklari  quyidagi  asosiy  tiplarga  bwlinadi:  osilma 

muzliklar,  kar  muzliklari,  vodiy  muzliklari,  yassi  chuqqilar  muzliklari,  yangi  paydo  bwlgan 

muzliklar, muzlik shapkalari va h.k. 

Tog`  muzliklarining  paydo  bwlishi.  Yil  bwyi  baland  tog`larga  ëqqan  qor  tobora  twplana 

boradi va wz og`irlik kuchi ta`siri ostida zichlashib firnga aylanadi. irn siqilib, uning kristallari bir-

biriga ëpishadi va natijada qovakli muz vujudga keladi. Bora-bora g`ovakli ywqolib, zich havo rang 

muz hosil bwladi. 

Muzlikning  plastiklik  xossasi.  Muzlikdagi  muz  yuqori  plastiklikka  -  egilish,  chwzilish  bilan 

birga sinish xususiyatiga egadir. Mwrtlik xususiyati plastiklik xossasiga qarama-qarshidir. Plastiklik 

holati  qancha  kuchli  bwlsa,  mwrtlik  shuncha  past  bwladi.  Muzning  plastiklik  xususiyati  ularning 

wzlariga xos bwlgan donador kristallik struktursidan kelib chiqadi. Temperaturaning va bosimning 

wzgarishi muzning plastiklik xossasini oshiradi. Masalan, ostiga g`wla qwyilgan uzun muz, twsini 

bir sutkada 12

°

 da - 3,5



°

 sovuqda 2 mm egilgan, bosim oshgan sari tobora kwproq egilgan. 

Muzliklarning harakati. Muzliklar bir qancha sabablarga kwra turlicha tezlikda harakatlanadi. 

Muzlikning harakat tezligi chetlaridan wrtasiga qarab, avvalo tez, swngra sekinlashadi. 

Muzlikning erishi. Muzliklarda ablyatsiya (muzning erishi, bug`lanishi) asosan muzliklarning 

old  qismida  -  tilida  bwladi.  Bu  hodisa  (ablyatsiya)  arktika  muzliklarida  kwproq  uchraydi. 

Muzliklarning  kam  ëki  kwp  bug`lanishi  quësh  radiatsiyasiga  va  quruq  iliq  shamollarning  ta`siriga 

bog`liqdir. Muzning ustki qismi bilan birga ichki qismi ham eriydi. Muzning ustki qismi quësh nuri, 

ëmg`ir,  issiq  shamollar  ta`siri  bilan  eriydi.  Muzning  ichki  qismi  muz  bosimidan  va  muzning  tog` 

jinslariga ishqalanishi natijasida paydo bwladigan issiqlik ta`sirida ham eriydi. 

Muzliklarning  kwp  yillik  (asriy)  tebranishi.  Muzning  muzlik  ustidagi  harakatini  muzlikni 

wzining  surilishi  bilan  aralashtirib  bwlmaydi.  Muzlik  har  doim  harakatda,  oqishda,  uning  suriligi 

esa  twyinish  oblastiga  kelgan  muz  bilan  erish  oblastiga  kelgan  muzlik  nisbatiga  bog`liqdir. 

Twyinish  oblastidan  kwp  muz  kelsa  va  u  erish  oblastida  erib  ywqolmasa,  muzlik  tili  uzayadi, 

demak, muzlik ilgari siljigan bwladi, aksincha, muzlik chnkinsa, uning tili qisqaradi. Muzlikning bu 

harakat funktsiyasi uning kwp yillik tebranishi deb ataladi. 

Materik  muzliklari.  Qoplama  ëki  Grenlandiya  tipidagi  materik  muzliklari  qutb  wlkalarida 

kuzatiladi. 

Hozirgi materik muzliklarining maydoni 16,3 mln. km

2

 ga etadi (bu butun quruqlikning 11% 



iga baravar), bu muzliklarning hajmi 20,9 mln. km

2

 ni tashkil etadi. Agar bu muzliklar erib ketsa, 



Dunë  okeani  sathi  50  m  kwtarilgan,  agar  Antarktida  muzlarining  wzigina  erib  ketsa,  Dunë  okeani 

suvining sathi 40 m kwtarilgan bwlur edi. 

Muzliklarning  geologik  ishi.  Tog`  vodiylaridan  ëki  materik  qiyaligidan  pastga  tomon 

harakatlanganda muzlikning qanday emirish kuchiga ega ekanligini tushunish qiyin emas, albatta. 

Muzlik  atrofidagi  temperaturaning  keskin  wzgarishi,  chunonchi,  kunduzi  isib,  kechasi  sovib 

ketishi  natijasida  tog`  jinslari  emiriladi,  bu  sovuqdan  nurash  deb  ataladi.  Muz  ustidagi  suv  muz 

ëriqlaridan wtib, uning ichiga tushib muzlaydi, muz hajmi kengayadi va muz ostidagi er emiriladi. 


 

 

 



Bu  muz  osti  nurashi  deb  ataladi.  Muzlik  massasining  bosimi  (1  kum  m  muz  -  920  kg)  ham  juda 

katta  emirish  ishlarini  bajaradi.  U  xuddi  omochga  wxshab  erni  haydagandek  wyib  ketadi,  tog` 

jinslarini tegirmondan chiqqan undek maydalab yuboradi. 

Muzlik wz ywlida uchragan qattiq tog` jinslari va qoyalarni mayda-mayda qilib, maydalangan 

jinslarni olib ketadi, er yuzasida katta chuqurchalar hosil qiladi. Muzlikning bunday ishi ekzaratsiya 

(haydash-kovlash) deb ataladi. 

Shunday  qilib,  muzliklar  tog`  jinslarining  maydalanishiga  sabab  bwladi.  Muzlik  harakati 

natijasida  yig`ilgan  ëtqiziqlar  morenalar  deb  ataladi.  Bu  ëtqiziqlar  saralanmagan  bwlib,  ular 

tarkibida  gildan  tortib,  katta  hajmli  jinslargacha  bwladi.  Morenalar  muzlikning  tagida,  ustida  va 

ichida joylashganligiga va tarkibiga qarab bir necha turga ajratiladi. 

Morenalar  asosan  uch  xil  bwladi:  ostki,  ustki  va  ichki  morenalar.  Ustki  morenalar  muzlikka 

atrofdagi ën bag`irdan sinib va uvalanib tushgan jinslardan iborat. 

Ostki  morenalar  muzlik  paydo  bwlmasdan  oldin  emirilgan  materiallarni  muzlik  sidirib 

twplashidan  hosil  bwlgan.  Keyinchalik  unga  ën  tomondan  va  ustdan  emirilgan  jinslar  ustki 

ëriqlardan tushib, qushiladi. 

Ohirgi  ëki  chekka  morenalar.  Vodiy  muzligi  ëki  qoplama  muzliklar  wz  havzasidan  quyiga 

surilib kelib, etagida wzi bilan olib kelgan materiallarni (morenalarni) ëtqizadi. 

Ohirgi  morenada  yuqoridagi  hamma  moneralar  xili  qatnashadi.  Bu  morenaning  shakli 

muzlikning oxirgi chekkasini aks ettiradi. 

Asosiy  morenalar.  Asosiy  morenalar  muzlik  ostidagi  va  muzlik  ichidagi  morenalarning 

twplanishidan  hosil  bwladi.  Bu  morenalar  muzlik  havzasi  wzgarganda  ëki  iqlim  wzgarishi  bilan 

muzlik  butunlay  ywqola  boshlaganda  hosil  bwladi.  Bunda  ustki,  ichki  va  ostki  morenalar  (muzlik 

tilining  va  muzning  qisqarishi  hamda  chnkinishidan)  bir-biri  bilan  qushilib,  eng  tagida  chwkib 

qoladi. 


Qadimgi  muzliklar.  Ohirgi  geologik  davrda  materiklarning  kattagina  maydoni  muz  bilan 

qoplanganligi aniqlangan. Bu materik muzliklari erib ketgandan keyin ëtqiziqlar qoldirgan. 

Qadimgi  muzliklar  hosil  qilgan  ëtqiziqlarning  tarkibi  va  tuzilishiga  kwra  quyidagilarga 

bwlinadi: 

1.  Erratik  valunlar,  ya`ni  qadimgi  qoplama  muzliklar  keltirgan  g`wla  toshlar  har  xil 

kattalikdagi  tog`  jinslarining  siniqlaridan  iborat  bwlib,  ularning  tarkibi  shu  erdagi  tub  jinslar 

tarkibiga wxshaymaydi. 

Erratik  valunlar  ba`zan  qator-qator  bwlib,  er  betiga  chiqib  ëtadi,  ba`zan  esa  siniq  tog` 

jinslaridan  tashkil  topgan  marzalar  ustida  joylashadi;  bulardan  morenalar  xususiyatini  bilib  olish 

uncha qiyin emas. 

2. Morena amfiteatrlari - markaziy chuqur qismi kwldan iborat bwlib, bir tomoni konussimon 

tekislikka tutashib ketadi, ën tomonlari muzlik va darëlar keltirgan shag`allar bilan qoplangan. 

3.  Ozlar  -  katta  marzalar  bwlib,  ëllari  yaqqol  kwrinib  turadi.  Ular  muz  osti  suvlari  keltirgan 

ëtqiziqlardan iboratdir. 



 

 

 



4. Valun aralash gillar - muzlik surib kelgan valun va gildan iborat, qatlami aniq bwlmagan 

jinslardir.  Bunday  jinslar  kwpincha  keng  morena  amfineatrining  markaziy  chuqur  qismini  qoplab 

ëtadi, tagining yuzasi notekis bwlib, juda kwp kichik kwllar joylashadi. 

5.  Flyuvioglyatsiyaal  ëtqiziqlar  -  muzlik  suvlari  olib  keltirgan  ëtqiziqlar  bwlib,  ular  qalin 

qatlamli  qum,  qumoq  va  gillardan  iborat.  Yupqa  qatlamli  bunday  ëtqiziqlar  lentasimon  gillar  deb 

ataladi. 

6.  Qwy  peshanalar  va  silliq  qoya  toshlar  yuzasi  chiziqlar  bilan  qoplangan,  bu  chiziqlarga 

qarab ilgarigi muzlikning harakat tomonini aniqlash mumkin. 

Twrtlamchi  davrda  uch  marotaba  muz  bosish  davri  bwlgan.  Bular:  Evrosiëda,  Grendandiya 

bilan  birga  Shimoliy  Amerikada  va  Antarktidadadir.  Dunëdagi  muzliklarning  yalpi  maydoni  37,2 

mln. km

2

 ga etgan, bundan 9,5 mln. km2 Evrosiëga, 13,7 mln. km



2

 Shimoliy Amerikaga, 13,5 mln. 

km

2

 Antarktikaga, 0,5 mln. km



2

 ga yaqini Janubiy Amerikaga twg`ri kelgan.  

Er  sharida  pliotsen  va  antropogen  davrlarida  muzlik  wttin-wqtin  shimoldan  janubga  tomon 

bosib kelganligiga yuqorida tasvirlab wtilgan muzlik ëtqiziqlari va shakllari yaqqol dalil bwla oladi. 

Twrtlamchi  davr  muzliklarining  vujudga  kelishi  sabablari.  Evropa  materigida  twrtlamchi 

davrda iqlimning bir necha marta wzgarganligi olimlarimiz tomonidan aniqlangan. Uchlamchi davr 

oxiri, twrtlamchi davr boshlarida evropa iqlimi nihoyatda sovib ketadi. Al`p va Kavkaz tog`lari muz 

bilan  qoplanadi.  Swngra  yana  ozroq  vaqt  havo  isib  ketadi,  undan  keyin  iqlim  yana  ham  sovib 

ketadi,  muz  faqat  baland  tog`lik  wlkalarnigina  emas,  tekisliklarni  ham  egallaydi.  Wsimlik 

qoldiqlarining topilishi bu muzliklar wrtasida uzoq vaqt iliq iqlim davom etganini kwrsatadi. 

Er  sharining  deyarli 

1

4



  qismida  wrtacha  yillik  temperaturalar  manfiy  (0  dan  past)  bwlgani 

uchun  er  yuzasining  tuproq-grunt  qomlami  wn,yuz,  hatto  ming  yillab  muzlab  (twngib)  ëtadi.  Er 

pwstining bunday twngib ëtgan qislari doimiy muzloqlar ëki kwp yillik muzlab ëtgan erlar deyiladi. 

Bunday erlarda er osti suvi ham, odatda, muz holatida bwladi. 

 

Tayanish tu`sinik 



Muzliqlar.  Muzliqlardin`  payda  boliw  jag`daylari:  qar  sizig`i,  qar  shegarasi,  to`men 

temperatura,  qatti  atmosferaliq  jawin  shashim.  Qar.  Taw  dizbekleri.  Firn,  gletcher,  sublimatsiya. 

Muz qozg`alisi: Muz qalin`lig`i, qiyaliq, mayisqaqliq. Muzdin` tipleri:  tawli (al`p tipli), to`beshikli 

(skandinaviya  tipli),  jer  betli  (materikli,  grenlandiya  tipli).  Muzliqtin`  buziwshi  jumisi:  salmaq, 

qiyaliq,  eziw,  jiriw,  untaqlaw  ha`m  t.b.  Fizikaliq  jemiriliw  produktleri.  Taw  elementleri.  Trop, 

qoshqarbasli,  shtrixlengen  valunlar.  Karniz  ha`m  t.b.  Muzliqtin`  transportliq  ha`m  akkumulyativ 

jumisi:  Moren,  ultan  ha`m  ishki  morenler,  orta,  qaptal,  son`g`i,  tiykarg`i  morenler.  Tillit,  drumlin. 

Suw- muzliq qatlamlari flyuvioglyatsiya qatlamlari. Zandriy maydanlari, kama, lentali ilaylar. Muz 

basiw  da`wirleri:  protorozoy,  tasko`mir,  perm,  neogen-to`rtlik.  Muz  basiw  sebepleri:  taw  payda 

boliw protsessleri basim temperatura ha`m ig`alliqtin` ko`beyiwi. 



Download 0.49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling