Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.49 Mb. Pdf ko'rish
|
|
(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash sistemasinda kozgalisina karap Quyash nurlari jer betin bir tegis kizdirmaydi. Misali. Teniz kaddinen 100 metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi. Jerde issilikti kabil etiude osimlikler dun`si xaua agimi xam suu agimlari ulkenorin iyeledi. Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al Afrikada +50 C, al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda 28 m + 11,8 S x.t.b.). Jer kabatinin temperaturasi turakli bolgan terenlikten jer orayina karay vertikal` tusken issilik korsetkishinin 1 S ka osiui geotermikalik baskish dep ataladi. Jerdin geotermikalik baskishi 5-150 m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay xar 33 m-den + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi (+ 3,3 S ) issilik mugdari geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi.
Tayanish tu`sinik
Jerdin` quyash sistemasindag`i orni. Planeta. Jer formasi (geoid). Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri: Awirliq ku`shi, tig`izlig`i, jerdin` sirtqi bo`limi, jer qabati, litosfera, jerdin` ishki qabati, mantiya, yadro. Tig`izlig`i, jerdin` magnitliq qa`siyeti, jerdin` issiliq qa`siyeti.
Sorawlar 1.Jer haqqinda uliwma tu`sinik 2. Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri 3. Jerdin` ishki ha`m sirtqi qurami
J E R K A B A T I N I N` Q U R A M I
REJE: 1. Jerdin` sirtqi ha`m ishki qabatlarina sipatlama 2. Jer qabatinin` ximiyaliq qurami 3. Jer qabatinin` strukturasi (minerallar ha`m taw janislar)
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969 2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov A, T,FAN 1972. 3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
atirgan yamasa skvajinalar jardeminde teren katlamlardagi tau jinislardin xam minerallardin ximiyalik jagdaylarin tekserdi. Adamzat litosferani izertleude a`q km terenliktegi skvajina yamasa tau osiu protsessindegi a`o`-g`0 km terenliktegi tau jinislardin tabiyigiy turde jer betine shigiuda mumkinshilik aldi. Biz bilemiz jer atmosfera, gidrosfera, biosfera, litosfera, mantiya xam yadro kabatlardan - geosferalardan duzilgen. Jerdin sirtki kabatlari ozara baylanisli xam aktiv xarekettegi atmosfera, biosfera, gidrosferalardan ibarat. A t m o s f e r a Jerdi orap algan xaua - gaz katlami. Onin kalinligi q000 km biyiklikten otedi. Xaua ush termodinamikalik bolimlerge bolinediU` Jerdin betin orap algan traposfera, stratosfera xam jokari zona, ionosferaga bolingen. Xaua massasinin 99O` troposfera xam stratosferada jaylaskan. Onin kurami azot (wh,09O`), kislorod (g`0,9o`o`), argon (0,9qO`), karbonat angidridi (0,0qO`) xamde 0,9qO` juda az mugdarda shan, vodorod, neon, geliy, kripton, ksenon, radon, azot oksidi, yod, suu puui, azon, metan xam baskalardan turadi. Xauadagi gazlerdin tigizlasiui Jerden uzaklaskan sayin kemeyip baradi, natiyjede xaua sireklesip basim paseyip baradi. Jer juzesinde wu`0 mm sinap baganasina ten basim, a`00 km biyiklikte 0,000a` ge ten. Troposfera - atmosferanin en tomengi zonasi. Onin jokari shegarasi ekvator xam tropik rayonlarinda a`u`-a`h km, al shet oblastlarda h-a`0 km biyiklikte jaylaskan. Troposferanintomengi boliminen jokari koterilgen sayin xar a`00 metrde temperatura 0,o` darejege paseyip baradi. Troposferanin jokari shegarasinin ortasha temperaturasi - o`o` 0 S.
Troposferada igallik mukdari ozgerip geyde igallik koyiulasip bultka aylanadi, jamgur yamasa kar jauiu jagdayina keledi geyde ol kemeyip ketedi. Igallik mugdari xaua temperaturasina baylanisli ozgerip turadi. Troposfera menen stratosfera shegarasindagi aralikta (a`u`-a`h den q0 km ge shekem) tropopauza jaylaskan. Bul jerde temperatura suuikliginsha ozgermey turadi. q0 km dan jokarida temperatura koterile baslap o`0 km biyiklikte 0 0 S, o`0-u`0 km da wo` 0 S ge ten. Temperaturanin jokari darejesi menen stratosfera shegaralanadi. Onnan stratopauza jaylaskan bolip, temperatura paseye baslaydi. h0-90 km de mezosfera boylap xar a` km koterilgende temperatura suuiklasip o`-9 0 S ge paseyip barip, ho`-9o` kilometrde a`00 den a`q0 0 S ga shekem suiydi. Mezosferadan keyingi mezopauza ustinde termosfera jaylaskan. g`00-q00 km biyiklikte temperatura a`000
0 S ga deyin koteriledi. Termosfera ustinde o`o`0 km biyiklikte ekzosfera jaylaskan. Xauada neytral vodorod, proton xam elektronlar bar. a`000-g`000 km biyiklikte geliy kop. G i d r o s f e r a - Jerdin suuli bolimi bolip ol ushkeU` okean xam teniz suulari, Jer asti suulari, kurgaklik xam muzlik suularina bolinedi.
V.I.Vernadskiydin esabina boyinsha okean xam tenix suularinin kolemi a`qw0 mln km q , kurgakliktagi suular n`-n`,o` mln. km q , muzliklardin mugdari a`u`-g`- mln. km q , Jer asti suulari n`00-o`00 mln. km q , gidrosfera suularinin uliuma mugdari bolsa a`,o` mlrd. km q shamasinda. B i o s f e r a - Jerdik organikalik dun`yasi bar bolimi bolip, oni avstriya geologi E.Zyuss ajiratkan. Birak biosferanin geologiyalik xam geoximiyalik protsesslerdegi roli V.I.Vernadskiy tarepinen uyrenilgen. Biosferanin shegaralari juda salistirmali. Kamchatkada temperatura ho` 0 S ga ten issiliktagi vulkanlarda ayrim bakteriyalar gruppasi jasaydi. Ayrim osimliklerdin sporalari a`n`0 0 S issilikka shidaydi. Ayrim mikroblar A`h0 0 S issilikka shidam beredi xam olar g`-q km terenliktegi neft` kanlerinin suularinan tabilgan. Geologiyaga tikkeley tiyisli katlamlar bul Jerdin ishki katlamlari. Olar tiykarinan ushke bolinediU` Jer kabigi (kora), mantiya, yadro. a`. Jer kabigi (A kabati) - Jerdin sirtki kabati. Onin kalinligi okeanlardin teren bolimlerinde u`-w km bolip, tegislik platformalik rayonlarda qo`-n`0 km ge, al tauli rayonlarda o`0-wo` km ge jetedi (Gimalay, And taulari). Jer kabiginin ortasha kalinligi qq km. Jer kabigi okean asti xam kontinental bolip ekige bolinedi. Kontinental Jer kabigi jokaridan paske karay ush katlamnan turadiU` shogindi, granit xam bazal`t. Okean asti Jer kabiginda granit katlami bolmaydi xam tek gana shogindi xam bazal`t katlamlarinan turadi. g`. Jer Mantiyasi, qq km den g`900 km terenlikke shekem jetedi. Onin ishinde seysmik magliumatlar boyinshaU` n`00 km terenlikke shekemjokari mantiya - V kabati xam h00-a`000 km ge shekem S kabatinan turatin jokari mantiya, g`900 km ge shekem D kabati yagniy tomengi mantiya boladi. Jer mantiyasi jerdin ishki boliminin tiykargi bolimi bolip. onin mugdari hqO` ti, massasi bolsa u`hO` ti kuraydi. q. Jer yadrosi sirtki (E kabati), orta ( % kabati), ishki (G kabati) yadrodan ibarat. Sirtki yadro n`9h0 km ge shekem terenlikte dauam etken, Orta yadro n`9h0-o`a`g`0 km zonadan orin algan. Ishki yadro o`a`g`0-u`qw0 km araliktagi terenlik zonasinda jaylaskan. Basim q,o`a` a`0 u` kg/sm
g` ka ten. Temperatura o`000 0 S atirapinda. Jer kabiginin ximiyalik kurami Jer kabiginin ortasha ximiyalik kurami birinshi bolip amerikalik ilimpaz F.UKlark tarepinen (a`h9h j.) tekserilgen xam matematikalik jol menen esaplanip shigarilgan Ol guzetiu mumkin bolgan a`u` km kalinliktagi Jer kabiginin juze boliminde jaylaskan tau jinislarinan alingan u`000 ga jakin obrazetsti ximiyalik analizden otkerip, olardin ortasha arifmetikalik payiz mugdarin esaplap shigargan. Keyinrek bunday izertleuler V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, V.M.Gol`dshmit, A.P.Vinogradov, xam baskalar tarepinen jurgizilgen. A.E.Fersman Jer kabigi kuramina kiriushi ximiyalik elementlerdin ortasha payiz mugdarin “Klark” dep ataudi usinis etgen.
Ximiyalik elementler A.P.Vinogradov A.B.Ronov xam
boyinsha (a`9u`g`) A.A.Yaroshevskiy boyinsha a`9wu` Kislorod 49,13 46,50
Kremniy 26,00
25,70 Alyuminiy 7,45 7,65
Temir 4,20
6,24 Kal`tsiy 3,25 5,79
Natriy 2,40
1,81 Kaliy
2,35 1,34
Magniy 2,35
3,23 Titan
0,61 0,52
Uglerod 0,35
0,46 Vodorod
1,00 0.16
Ilimpazlardin songi magliumatlarina karaganda, Jer kabigi tiykarinan h elementten ibarat bolip, olardin mugdari 99,03 % kuraydi. Baska barlik ximiyalik elementlerdin mugdari 0,97% kuraydi. Jer kabiginin h0O` ten aslami kislorod, kremniy, xam alyuminiy (q element) elementlerine tuura keledi. Eger biz Jer kabiginin ortasha ximiyalik kuramin xam uliuma jerdin ortasha ximiyalik kurami menen salistirsak kop ozgesheliklerdi ushiratamiz. Jerdin sirtki kabiginda jenil elementlerdin mugdari kop bolsa tomen karay auir elementlerdin mugdarinin kobeyip atirganin koremiz. Uliuma jerde en kop tarkalgan ximiyalik elementler tablitsasiU` Elementler A.E Fersman boyinsha B.Meyson boyinsha Kislorod 27,71
29,50 Temir
39,76 34,60
Kremniy 14,53
15,20 Magniy
8,69 12,70
Kukirt 0,64
1,93 Nikel`
3,46 2,39
Kal`tsiy 2,32
1,13 Alyuminiy 1,79 1,09
Baskalar 1,10
1,49 Jer Quyash sistemasinin denesi sol sebebli, atmosfera, gidrosfera, jer kabati xam jerdin sirtki kabati meteoritlerdin kuramin izertleulerge karaganda apiuayi (pervichnoe veshestvo) zattan kuralip, ol juda uzak xam kiyin protsessler tasirinde payda bolgan. Bul kaliplesiu protsessi (differentsatsiya) elede dauam etip atir, yagniy zatlardin bir-birine otiu stadiyalari jer silkiniu, vulkanizm x.t.b xareketler turinde jer kabatinin strukturasina oz tasirin tiygizip atir. Usinday differentsatsiya jagdayinda tez eriushi elementler jer katlamin (kabatin) al gaz tarizli komponentler atmosferani xam gidrosferani payda etken.
Jerdin rauajlaniu stadiyasinin basindi atmosfera azot xam metanga bay bolip jerde osimlik dun`yasinin kelip shigiuinan ol kislorodka bayiy basladi. Jer katlaminda elementlerdin tarkaliuina baylanisli siyrek yamasa shashilip jaylasiushi elementler xam bir jerge jiynalgan elemenler sol elementke bay kanlerdi payda etedi. Jer kabatindagi belgili elementler sap taza turinde de ushirasadi. Olarga altin, platina, gumis, mis, kukirt, uglerod (grafit yamasa almaz turinde) x.t.b. Bunday elementlerdi sap taz yamasa tabiygiy dep ataymiz. Jer katlamindagi kopshilik elementler ximiyalik birikpelerdi kuraydi. Barlik sap taza elementler xam bir turdegi tabiygiy ximiyalik birikpeler elementleri ozine tan atama minerallar dep ataladi. Minerallar ximiyalik elementtin tabiygiy yamasa ximiyalik birikpe turi bolip, olar ozine tan kurilisina, fizikalik kasiyetine iye.Olar jer kalamindagi xam jer betindegi bolip atirgan fizika- ximiyalik protsessler natijesinde payda boladi. Xazirgi uakitta minerallardin g`000 nan aslam turi belgili. Olar katti, suyik (suu, sinap) xam gaz xalinda (metan, kukurtli vodorod) turinde boladi. Minerallardi izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol minerallardin ximiyalik kurilisin, strukturasin, fizikalik kasiyetlerin xam payda boliu jagdaylarin izertleydi. Kristallografiya ilimi bolsa sol minerallardin kristallik formasin, reshetkasin, skeletin izertleydi. Jerdi kuraushi katti minerallarga kristalli xam amorfli auxallar tan boladi. Mineraldi kuraushi kristallar denesindegi ionlardin jaylasiuina, strukturasina karap kristallik (anizotropli) xam amorfli (izotropli) payda boliu kasiyeleri payda boladi. Kristallardin formalari ush, tort, alti kirli, prizma, piramida xam kubka, oktaedrga uksas bolip, olardin sirtki turine (formasina) karap minerallardi aniklauga boladi. Jer katlamindagi minerallar di anik atamalari olardin ximiyalik
LEKTsIYa 4
MINERALLAR HAKKINDA TU`SINIK. MINERALARDIN` FIZIKALIQ QA`SIYETLERI REJE:
1. Minerallar haqqinda tu`sinik 2. Mineraldin` fizikaliq qa`siyetleri 3. Mineraldin` payda boliw jag`daylari
aytamiz. Ol ozine ta`n qurlisina ha`m fizikaliq qa`siyetlerine iye boladi. Taw jinisi dep- bir yamasa birneshe mineraldan payda bolg`an ta`biyg`iy deneni aytamiz. Minerallar ta`biyg`iy ta`rinde (altin, platina, gumis, mis, uglerod, grafit ha`m almas h.t.b.) ximiyaliq birikpeler tu`rinde ushirasadi. Minerallar jer qatlamindag`i ha`m jer betindegi bolip atirg`an fizika ximiyaliq protsessler na`tiyjesinde payda bolg`an. Ha`zirgi waqitta minerallardi- 2000 nan aslam tu`ri aniqlang`an. Olar qatti, suyiq ha`m gaz halinda ushirasadi. Minerallardi izertleytin ilimdi minerologiya deymiz.
Ol oz gezeginde minerallardi- ximiyaliq qurlisin, strukturasin, fizikaliq qa`siyetlerin ha`m payda boliw jag`daylarin izertleydi. Minerallardi- kristalliq formasin izertleytin ilimdi kristalografiya deymiz. Jer qatlamin qurawshi qatti minerallarg`a kristalli ha`m amorfli awqallar ta`n boladi. Minerallardi qurawshi kristallar denesindegi atomlardi- jaylasiwina, strukturasina qarap, kristalliq ha`m amorfli payda boliw qawmetine iye boladi. Kristallardi- formasi ush, tort, alti qirli prizma ha`m piramida, kubqa uqsas bolip keledi ha`m olardi - sirtqi tu`rine qarap minerallardi aniqlawg`a oladi. 1. Mineraliq fizikaliq qa`siyetleri 1) formasi (ta`biyatta tawilg`an jag`dayi) 2) qa`siyeti ren`i jiltiraqlig`i 3) jiltiraqlig`i 4) qattilig`i 5) Tutaslig`i 6) Nur o`tkizgishligi 7) Tig`izlig`i 8) O`zine ta`n ayriqsha qa`siyetleri
1. Mineral formasi ol ishki ha`m sirtqi qurilisina (kristalliq, jag`dayina ha`m shariyatina baylanisli kristalliq jag`dayina qaray minalarg`a bo`lemiz. 1. Ulken da`neli - 5 mm ulk. 2. Orta da`neli - 2-5 3. Kishi da`neli 0,5-2 4. Jasirin kristali da`neli 0,5 kishi
1. Geometriyaliq formasi da`nelerden izometriya forsina iye. Perit, as tuzi. 2. Tayaqshaliq formasi-salilit 3. Sozilin`qi tu`rde jaylasiwi Tayaїshali formasi - Plastikali formasi - qabirshaqli formasi - grafit
Mineral ta`biyatta mina tu`rde ushirasadi: 1. Druz (shetka) 2. Konkrentsiya (do`n`gelek tu`rinde) 3. Olit minerallar bug`an baksit 4. Sekretsiya quwisliqlig`i 5. Ag`in tu`rindegi forma (stalit ha`m stalatit)
Minerallardin` ren`i
2 tu`rde aniqlandi
1. Ta`biyg`iy tu`rinde 2. Untag`i arqali
1. Minerallar reni onin` quramindag`i ionlardin` strukturasina ximiyaliq ha`m mexanikaliq boyawshi qospalarg`a baylanisli ximiyaliq boyashi temir-jasil-qara, marganets-toyg`in qizil, mis- jasil, toyg`in ko`k ren`ge iye. 2. Minerallardi- renin untaq iz qaldiriwda aniqlawda farfor plastinkasin sizip ko`riw arqali izertlenedi, Misali: perit sirti sari ren`de, sizg`anda jasil qara ren`di beredi. 3. Jiltiraqliq qa`siyeti onnan kun nuri shag`ilisiwinsha, sirtqi qabati jawdayinan siniq ko`rsetkishine baylanisli mineral jiltiraqlig`ina qarap ekige bo`linedi: 1) metal yamasa metalg`a uqsas jiltiraqtag`i minerallar popeney, perid degen minerallar kiredi.
2) Metal emes jiltiraqlig`i minerallar bular a) almaz siyaqli minerallar mis. almaz aynali (kal`tsit), mayli (nefilin) qizil qon`ir (slyuda) talshiqli (asbest) gu`n`gurt ren` (kremniy). 4. Minerallar qattilig`i ha`r bir mineral o`zi qattiliq da`rejesine iye mineral qattilig`i olardin` sirtqi mexanikaliq ta`siri arqali aniqlanadi. Aniqlaw ushin mineral etaloni du`ziledi. Bul etolonda bir-birine minerallardi sizip ko`riw arqali aniqlaymiz. Etalon mineral 10 tu`rli bolip keledi. 0lardin` qattilig`i to`mendegishe jaylasadi. 1. Tal`k 2. Gips 3. kal`tsit 4. flyuorit 5. Apatit 6. Ortoklaz 7. kvarts 8. Topaz 9. Korund 10.Almaz
Usinday izbe-izlikte ko`rsetilgen minerallar birin iri sizadi yag`niy joqarg`i minerallar to`mengi minerallarg`a qarag`anda qatti bolip keledi. Minerallardin` qattilig`in ju`da` da`l aniqlawda arnawli a`sbep-tverdometr a`sbabi qollaniladi. Turmista karandash-1 astuzi-2, tirnaq-2, 5, temir shege 4 ke, ayna 5 ke, iyne 6, 5. Mineraldin` tutaslig`i (spaynost`) ha`m sing`ishlig`i (izlom). Minerallardin` parallel bo`leklerge bo`liniwi onin` tutaslig`i da`rejesin aniqlaydi. Tutaslig`i ha`m sing`ishlig`i minerallar parallel bo`leklerge bo`liniwi onin` tutaslig`i minerallar strukturag`a ha`m atomlarda parallel kush az bolg`an jerinde ushirasadi. Tutaslig`i mina tu`rge bo`linedi.
1) Joqari tutaslig`i (slyuda) 2) Normal` tutaslig`i (galit) 3) Jetislispegen tutaslig`i (apal) 4) Juda` jetilispegen (kvarts) Minerallar tutaslig`i bayqawg`a bolmag`an jag`dayda ol atamalarin siniq arqali aniqlaymiz. Minerallardi- sinig`ini- birineshe tu`rge bo`lemiz: 1. Tolqin siniw (Shaqmaq tas, kukirt) 2. Iynege uqsas (ragovaya obmanka) 3. Jer tusli (kaliy) 4. Mayli tu`rindegi (nefilin) 5. Nur o`tkizgishlik qa`siyeti minerallarda siniw ko`rsetkishi ha`r o`tkizgishlikke iye Minerallar ha`r qiyli o`tkizgishlikke iye 1. Jaqsi o`tkizshilik minerallar (taw xrustal`) 2. Jartilay o`tkizgishlik minerallar (kukirt, kvarts) 3. To`men o`tkizgishlik minerallar (Kaltsedon) 4. Juqa qabatlar arqali o`tkizgish (kremniy) 5. Minerallar tig`izlig`i ko`rinisi labortoriyaliq usilda aniqlanadi. Usilinda olardi alaqanda o`lshew ja`rdeminde aniqlaymiz. Dala usilinda alaqanda olshew ja`rdeminde aniqlaymiz. 1. Tig`izlig`i jen`il 2,5 2. Orta tig`izliq 4 3. Awir tig`izliq 4-6 4. ju`da` awir minerallar 6
Jer turli tau jinislari xam minerallardan duzilgenligi belgili. M i n e r a l l a r. Jer ishi xam juzesinde xar kiyli fzika-ximiyalik jagdayda payda bolgan bir yamas bir neshe ximiyalik elementten turiushi tabiyiy birikpeler minerallar dep ataladi. Misali Kvarts - S8O g` , Kal`tsit - CaCO q , Galenit - PbS, Gips - CaSO n` x H
g` O, Tal`k - Mg q (OH)
g` (S8
n` O a`0 ) xam t.b. Minerallardin kopshiligi tabiyatta katti xalda kristall duziliste, kolloidlar, katti eritpeler, izomorf aralaspalar, suyik xam gaz xalinda ushiraydi. Minerallardin kopshiligi paydali kazilma sipatinda zarur. Misali, temir rudasi - gematit, magnetit, siderit, limonit, mis rudasi - xal`kopirit, xal`kozin, kovellin, bornit, polimetall rudalari - galenit, sfalerit, kinovar`, mis, korgasin, antimonit x.t.b. Minerallar tau jinisin payda kiliushi xam ekinshi darejeli (aktsessor) bolip ekige bolinedi. Jinis payda kiliushi minerallardin en mukimleri u`0 ka jakin. Maselen kvarts, rogovaya obmanka, slyudalar, plagioklazlar, dala shpatlari xam baskalar.
Tau jinislari - xar kiyli geologiyalik protsessler natiyjesinde Jer kabiginin ishinde yamas ustinde payda bolgan bir yamas bir neshe mineral agregatlarinin jiyindisi ataladi. Misali mramor - tek gana kal`tsit mineralinan duzilgen monomineralli (bir mineralli) tau jinisi. Granit bolsa polimineralli (kop mineralli) tau jinisi. Granit, kvarts ortoklaz, biotit, plagioklaz, Download 0.49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|