Ózbekstan Respublikasındaǵı ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy waqıyalarǵa baylanıslı maǵLÍwmatlar

Zahiriddin Muhammad Bobur
Ullı ózbek shayırı, oyshıl, tariyxshı hám mámleket ǵayratkeri, oraylasqan mámleket hám boburiyler saltanatı tiykarın salıwshı. Zahiriddin Muhammad Bobur Ándijan qalasında (1483-jıl 14-fevral) tuwıldı. Ámir Temurdıń besinshi áwladı, Ferǵana húkimdarı Umarshayxtıń perzenti. Bobur 12 jasta (1494) taxtqa otıradı. 1503-1504 jıllarda Afganistandı iyeledi. 1519-1525 jıllarda Hindistanǵa 5 ret júris etedi. U’sh ásirden artıq dawam etken (1526-1858 jıllar). Boburiyler saltanatına tiykar salındı 1530-jıldıń dekabr ayında Agra qalasında qaytıs boladı. Qábiri keyinirek wásiyatına kóre Qobulǵa kóshirilgen. Lirik miyrasları “Qobul devoni” (1519 ) na, 1528-29 jıllarda “Hind devoni” na jámlengen.
Tolıq toplam dúzgeni haqqında maǵlıwmat bar. Qosıqlarınıń ulıwma kólemi 400 den zıyat. Sonnan 119 ǵázzel, 231 rubayı hám tuyuq, qit’a, fard, masnaviy sıyaqlı janrlarda dóretpeler jaratqan. Qosıqlarınıń teması jaǵınan ashıq, bilimlendiriwge tiyisli, sufizmiy, hasbi hal sıyaqlı túrlerge ajıratıw múmkin. Bobur poeziyası intellektuallıq jaqtan ardaqlanadı. Bobur rubayı janrın túrk ádebiyatında dúnyaǵa alıp shıqqan shayır bolıp tabıladı. Boburdıń úlken shıǵarması “Boburnama” bolıp, onı “Vaqoye” dep da ataydı. Ullı memorial shıǵarmada 1494-1529 jıllar Oraylıq hám Kishi Aziyada, Jaqın hám Orta shıǵıs mámleketlerinde keshken waqıyalar bayan etilgen. “Boburnama”nıń onnan artıq qoljazba nusqaları bar. Shıǵarmanı Qazanda N.İ.İlminskiy (1857), Londonda Beverij xanım baspadan (1905) shıǵarǵan. O’zbekstanda dáslep professor Fitrat 1928-jılda shıǵarmadan úzindiler daǵazalaydı. “Boburnama”nıń 1948-1949 jıllarda eki tomlı; 1960, 1989 jıllarda dúzetilgen, 2002 jılda toltırılǵan qayta basılıwı ámelge asırıldı. “Boburnama”nı Abdurahim xoni xonon (1586) parsı tiline, Vitsen (1705) golland tiline, J.Leyden (1826 ) hám V.Erskin inglis tiline, Pavel de Kurteyl (1871) frantsuz tiline, Rashit Raxmeti Arat (1940) túrkshege, Mixail Sale (1943) russhaǵa awdarmalaǵan. 1826-1985 jıllar dawamında “Boburnama” 4 ret inglis (1826, 1905, 1921, 1922), 3 ret frantsuz (187, 1980, 1985), 1 ret nemis (1878) tiline awdarmalanǵan.
Bobur jańa álipbe - “Xatti Boburiy”dı (1504) jazadı ashdı. Ol qosıqlar jazdı hám Quran kóshirtirdi. Boburdıń salıq jumısları haqqında maǵlıwmat beretuǵın “Mubayyinul-zakot” (1521), aruz haqqındaǵı “Risolai aruz” (1523-25) sıyaqlı dóretpeleri bar. “Aruz risolasi”da túrkiy aruzdıń tábiyatı, rawajlanıwı hám qosıqqa arnalǵan dóretpelerindegi kórinisleri; aruzdıń 272 hám 21 bahrine ilimiy túsinikler berilgen. Xoja Ahror Valiyning “Volidiya” shıǵarmasın ózbekshege qosıq formasında awdarmalaǵan. Boburdıń “Harb ishi”, “Musiqa ilmi” atlı dóretpelerin jazǵanı haqqında da maǵlıwmat bar. Biraq, olar tabılmaǵan.
RUBOİYLAR
Har kimki vafo qilsa vafo topgusidur,
Har kimki jafo qilsa jafo topgusidur,
Yahshi kishi yomonliǵ kórmagay hargiz,
Ha kimki yomon bólsa jazo topgusidur!
* * * * *
Taqdir yuki boshimga baloliǵ bóldi,
Har neniki ayladim hatoliǵ bóldi,
O‘z yurtni qóyib Hind sori yuzlandim,
Yo Rab netayin, bu ne yuz qaroliǵ bóldi.
******
Jondin seni kóp sevarmen, ey umri aziz,
Sondin seni kóp sevarmen, ey umri aziz,
Har neniki sevmak ondin ortiq ólmaz,
Ondin seni kóp sevarmen, ey umri aziz.
Eger jámiyet turmısınıń denesi ekonomika bolsa, onıń janı ruwxıylıq bolıp tabıladı. Biz jańa O’zbekstandı qurıwǵa umtılǵan ekenbiz, eki bekkem ústinge tayanamız. Birinshisi – bazar printsiplerine tiykarlanǵan kúshli ekonomika. Ekinshisi – babalarımızdıń bay miyrasları hám milliy qádiriyatlarǵa tiykarlanǵan kúshli mánawiyat.