Ózbekstan Respublikasındaǵı ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy waqıyalarǵa baylanıslı maǵLÍwmatlar

Abu Ali ibn Sina (tolıq atı: Abū 'Alī al-Husayn ibn 'Abd Allāh ibn Sīnā al-. Ibn Sinanıń ákesi Abdulla Balx qalasınan bolıp, Samaniyler ámiri Nuh ibn Mansur (967—997) dáwirinde Buxara tárepine kóship, Hurmaysan awılına qarjı boyınsha hámeldar etip tayınlanadı. Ol Afshona awılında Sitora atlı qızǵa úylenip eki ul perzent kóredi. Ullarınıń úlkeni Husayn (I. S), genjesi Mahmud edi.
Husayn 5 jasqa kirgende, Ibn Sinalar shańaraǵı paytaxt — Buxaraǵa kóship keledi hám onı oqıwǵa beredi. 10 jasqa shıqpay atırıp-aq Ibn Sina Quran hám ádep sabaqların tolıq ózlestiredi. Áyne waqıtta ol esap hám aljabr menen de shuǵıllanadı, arab tili hám ádebiyatın jetik iyeleydi. Ibn Sinanıń ilim tarawındaǵı dáslepki ustazı Abu Abdullah Notiliy edi. Ol el, xalıq arasında hákim hám filosof retinde ataqlı bolǵanı ushın ákesi Ibn Sinanı oǵan shákirtlikke berdi. Notiliydiń qolında alım logika, geometriya hám astronomiyanı úyrendi hám ayırım filosofiyalıq máselelerde ustazınan da ozıp ketti. Ibn Sinanıń aqıl-ziyrekligin kórgen ustazı atasına onı ilimnen basqa zat penen shuǵıllandırmawdı tayınlaydı. Sonnan keyin áke balasına ilim úyreniw hám bilimlerin tereńlestiriw ushın barlıq sharayatlardı jaratıp berdi. Abu Ali tınbay oqıp, túrli ilim tarawların ózlestiriwge kirisedi. Ol muzıka, optika, ximiya, fiqh sıyaqlı pánlerdi oqıdı, atap aytqanda, shıpakerlik kásibin jaqsı kórip úyrendi jáne bul ilimde tez kámal taba basladı.
Ibn Sinanıń medicina iliminde joqarı sheberlikke erisiwinde buxaralı basqa bir táwip Abu Mansur alhasan ibn Nuh al Qumriydıń xızmeti úlken boldı. Ibn Sina onnan shıpakerlik kásibi sabaqların alıp, bul ilimniń kóp sırların úyrengen. Qumriy bul dáwirde ádewir qartayıp qalǵan bolıp, 999-jılda qaytıs boladı.
Ibn Sina 17 jasında-aq, Buxara xalqı arasında sheber táwip retinde tanıldı. Sol gezlerde húkimdar Nuh ibn Mansur biytap bolıp, saray táwipleri onı emlewge qurbı jetpeytuǵın edi. Hawazası pútkil qalaǵa jayılǵan jas táwipti ámirdi emlew ushın sarayǵa shaqıradı. Onıń emlewinen nawqas demde táwır bolıp, ayaqqa turadı. Bunıń esesine Ibn Sina saray kitapxanasınan paydalanıw múmkinshiligine iye boladı. Samaniylerdiń kitapxanası sol dáwirde pútkil Orta hám Jaqın Shıǵıstaǵı eń úlken hám bay kitapxanalardan sanalar edi. Ibn Sina bir neshe jıl dawamında sol kitapxanada kúni-tún oqıw menen bánt bolıp, óz dáwiriniń eń oqımıslı, bilim sheńberi keń adamlarınan birine aylandı hám sol waqıttan baslap orta ásir filosofiyasın óz betinshe úyreniwge kiristi. Ol grek avtorlarınıń, atap aytqanda, Aristoteldıń "Metafizika" shıǵarmasın berilip oqıdı. Biraq bul kitapta bayanlanǵanlardıń kópshiligi Ibn Sinaǵa túsiniksiz edi. Kútilmegende jas alımnıń qolına Abu Nasr Farabiydıń "Metafizika"nıń maqsetleri haqqında" ǵı kitabı túsip qaladı hám onı oqıp shıqqannan soń ǵana Ibn Sina metafizikanı ózlestiriwge erisedi. Solay etip, Ibn Sina zárúrli bilimlerdiń barlıǵın Buxarada aldı. Alımnıń ilimiy dóretiwshiligi 18 jasınan baslandı. Ol Nuh ibn Mansurǵa arnap nafsoniy quwatlar haqqında qollanba, "Urjuza" medicinalıq qosıq penen jazılǵan shıǵarması, óz qońsısı hám dostı Abu-lhusayn al-Aruziydıń ótinishi boyınsha, kóp pánlerdi óz ishine alǵan "Alhikmat al-Aruziy" ("Aruziy hikmeti") shıǵarmasın dóretti. Onnan tısqarı, basqa bir dostı sháriyat huqıqtanıwshısı Abu Bakr albarqiy (yamasa Baraqiy) dıń ótinishi boyınsha, 20 tomlı "Alhosil val-mahsul" ("Juwmaq hám nátiyje") enciklopediyalıq shıǵarması hám de 2 tomlı " Kitob al-bir val-ism" ("Saqawat hám jınayat kitabı") n jazdı.
Ibn Sina portretine menen 20 Tájikistan Samaniy Jurjondalik waqtında Ibn Sina da ilimiy dóretiwshilik penen shuǵıllandı, hám táwip sıpatında iskerlik kórsetti. Bul jerde ol shákirtiniń ótinishi boyınsha, logika, filosofiya hám basqa pánlerge tiyisli bir neshe qollanba jazdı hám eń áhmiyetlisi "Medicina nızamlari" nıń dáslepki bólimlerin jarattı. 1014-jıl alım Jurjondı tárk etip, Rayǵa kóshti. Ibn Sina Rayǵa kelgen waqtında bul jerde buvayhiylardan bolǵan Majduddavla Abu Tolib Rustam (997—1029 ) hám onıń anası Sayyida Xotun húkimranlıq eter edi. Bul jerde Ibn Sina sawdayı dártine shalınıp qalǵan Majduddavlanı emledi hám usı sebepli saltanat basında turǵan Sayyidanıń húrmet-itibarına iye boldı. Biraq alım Rayda da uzaq qala almadı, sebebi Sultan Mahmud Gáznaviydiń Rayǵa da hújim qılıw qáwpi bar edi. Sol sebepli Ibn Sina Raydı tárk etip, oǵan salıstırǵanda kúshlirek bolǵan Hamadonǵa, Majdud-davlaning ájaǵası Shamsuddavla (997— 1021) janına ketedi. Húkimdardı shanshıw keselinen emlegeninen keyin alımdı sarayǵa shaqıradı. Ol aldın saray táwibi bolıp isleydi, keyin wázirlik hámeline kóteriledi. Mámleketlik isler menen bánt bolıwına qaramastan ilimiy jumısların da dawam etedi hám bir qatar dóretpeler jaratadı. "Medicina nızamlari"nıń 1-kitabın tamamlap, óziniń ataqlı filosofiyalıq enciklopediyası — "Kitob ash-shifo"nı da usı jerde jazıwǵa kirisedi. "Medicina nızamlari" nıń qalǵan bólegin de Hamadonda jazıp pitkeredi.
Ibn Sina Hamadonda 1023-jılǵa shekem jasaydı hám ayırım siyasiy sebeplerge kóre, sol jılı Isfahonǵa jónep ketedi. Ómiriniń qalǵan 14 jılın usı jerde ótkerdi. Bul jerde de ol tınımsız ilimiy jumıs penen bánt bolıp, bir qansha dóretpeler jarattı. Olar arasında medicina, filosofiya, anıq pánler, filologiya sıyaqlı pánlerge tiyisli kitaplar bar. "Kitob ash-shifo" nıń bólimleri, parsı tilindegi " Donishnoma" hám 20 tomlı "Insap -ádalat kitabı" usılar qatarına kiredi.
Ibn Sinanıń shıpakerlik kásibi tarawında ámelge asırǵan isleri sol dáwir shıpakerlik kásibin bir neshe dáwir ilgeriletti hám ayırım tarawlarda hátte házirgi zaman medicinasına jaqınlastırdı. Alım jasaǵan dáwirde bul tarawda áyyemgi ilimpazlardıń, atap aytqanda Gippokrat, Galen, Dioskorid hám basqalardıń táliymatı ústin turatuǵın edi. Ibn Sina da óz medicinalıq iskerliginde olardıń teoriyalıq kózqarasları hám ámeliy kórsetpelerine súyendi, biraq olardı Indiya, Qıtay, Orta Aziya, Shıǵıs ilimpazlarınıń hám de óz tájiriybeleri hám bilimleri tiykarında rawajlandırdı hám bayııttı. Ibn Sinanıń kósem táwip retinde dańq-ataqqa erisiwiniń tiykarǵı faktorlarınan biri — onıń medicina teoriyasın, atap aytqanda, anatomiya — insan denesi dúzilisin jetik bilgenligi bolıp tabıladı. Bas súyeginiń dúzilisi, tislerdiń dúzilisi haqqında ol Galenge tiykarlanǵan halda tuwrı pikirlegen. Onıń kózdiń anatomiyası, kóriw procesiniń qalay júz beriwi hám onda kóz qarashıǵınıń roli, kóz muskullarınıń jaylasıwı jóninde jazǵanları zamanagóy oftalmologiyaǵa jaqın bolıp tabıladı. Nervler, qan tamırlar, bulshıq etlerdiń dúzilisi hám funkciyaları haqqında jazǵanları anatomiyanıń ámeliyat penen baylanıslılıǵın kórsetedi. Bul bolsa ámeliy anatomiyanıń tiykarın salıwshısı dep tán alınǵan rus alımı N.I.Pirogov Ibn Sinanıń isin dawamlawshı dewge tiykar beredi.
Ibn Sinanıń medicinaǵa tiyisli jazǵan shıǵarmalarınıń 30 dan aslamı bizge shekem jetip kelgen, olardıń arasında "Nızam" sıyaqlı medicinalıq enciklopediya menen bir qatarda medicinanıń ayırım teoriyalıq hám ámeliy máselelerine arnalǵan túrli kólemdegi "Urjuza fi-ttibb" ("Medicinalıq ur-juza"), "alAdviyat alqalbiya" ("Júrek dárileri"), "Daf' almadorr al-kulliya an-al-abdon al-insaniya" ("Insan denesine jetken barlıq zıyanlardı joytıw"), "Kitob al-qulanj" ("Qulanj haqqındaǵı kitap"), "Maqola fi-nnabz" ("Tamır urıwı haqqında maqala"), "Risola fi-l-boh" ("Shaxwaniy quwat haqqında qollanba"), "Risola fi ilajı al-musofirin" ("Sapardaǵılardıń ilajı haqqında qollanba"), "Risola fi xifz as-sihha" ("Densawlıqtı saqlaw haqqında qollanba"), "Risola fi-s-sikanjubin" ("Sikanjubin haqqında qollanba"), "Risola fi-lfasd" ("Qan alıw haqqında qollanba"), "Risola fi-lhindabo" ("Shashıratqı haqqında qollanba") sıyaqlı qollanbalar da bar.
Kósem jańa ashılıwları menen dúnya ilimine biybaha úles qosqan alım Muhammad al-Xorezmiy bolıp tabıladı. Onıń ómirbayanı hám balalıǵı menen baylanıslı maǵlıwmatlar saqlanıp qalmaǵan. Biraq 800-jıllardıń baslarında Xorasannıń Baǵdadtaǵı hákimi - Ma'mun ibn Xorun ar-Rashidtiń sarayına shaqıırılǵanlıǵı esapqa alınsa, ol ana jurtı Xorezmde bilim alıp, jigirma jaslarında-aq ataqlı alım bolıp úlgergenligin kóriw múmkin. 813-jılda Mamun xalifalıq tajın iyeleydi hám Marvda átirapına jıynalǵan ilimpazlar menen birge Baǵdatqa kóship ótedi. Mamun ilim tariyxında “Baǵdad akademiyası” dep atalǵan “Báyit al-hikma”ǵa (“Danıshpanlar úyi”) tiykar saladı. Muhammad al-Xorezmiy ómiriniń aqırına shekem bul ilimiy oray basqarıwshısı bolǵan. Bul jerde Oraylıq Aziya mámleketlerinen kelgen arab Shıǵısınıń kóplegen ilimpazları da iskerlik kórsetken. Olar ushın áyyemgi qoljazbalarǵa bay kitapxana hám de arnawlı qurılǵan observatoriya xızmet kórsetken.