Ózbekstan Respublikasındaǵı ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy waqıyalarǵa baylanıslı maǵLÍwmatlar

Xorezmiy, Abu Jafar (Abu Abdulla) Muhammеd ibn Musa al Xorezmiy (783, Xiywa – 850, Baǵdad) - matematik, astronom, geograf, ilim tariyxındaǵı dáslepki enciklopedist ilimpazlardan. Dáslepki maǵlıwmattı Xiywa qalasında alǵan hám jetik alım bolıp qáliplesken. Bunda arab basıp alıwınan keyin arnawlı bir dárejede saqlanıp qalǵan áyyemgi Xorezm ilim dástúrleri tiykarǵı rol oynaǵan. Xalifa Xarun ar Rashidtiń balası hám onıń Xorasandaǵı atası al Mamun aldına – Mervke shaqırılǵan. 819-jılda Baǵdattı iyelegen al Mamun Oraylıq Aziyalı ilimpazlardan Xorezmiy, Ahmed al Farǵaniy, Efiopiyalı al Hasib Marvaziy, Abul Abbos Javhariy hám basqalardı ózi menen alıp ketip, ayrıqsha ilimiy jámáát dúzgen. Bul jámáát ilim tariyxındaǵı dáslepki haqıyqıy akademiya dep qaralatuǵın ilimiy shólkem - „Báyit ul Hikmet“ („Danıshpanlar úyi“) niń tiykarın quraǵan. Bul akademiyada Xorezmiy jetekshi alım hám ilimiy basshı bolǵan. Ol sol dáwirden baslap Baǵdatta al Mamun (813-833), keyin al Motasim (833-842), al vosiq (842-847) xalifalıǵı dáwirlerinde jasap dóretiwshilik etken.
Xorezmiydiń bizge shekem on dana shıǵarması tolıq, birqansha yamasa ayırım úzindiler formasında jetip kelgen. Sol dóretpelerdiń ózi-aq kórsetedi, Xorezmiy insaniyat civilizaciyasına ullı úles qosqan alım bolıp tabıladı. Amerikalı ilim tariyxshısı George Sarton Xorezmiydi „Óz dáwiriniń eń ullı matematigi, eger barlıq jaǵdaylar itibarǵa alınsa, barlıq dáwirlerdiń eń ullı matematiklerinen biri“, dep bahalaǵan. Bunday baha Xorezmiydiń matematika tariyxında tutqan kútá úlken ornı sebep.
Muhammеd al-Xorezmiy 20 dan zıyat ilimiy dóretpeler avtorı bolǵan, olardan 7 biziń dáwirimizge shekem saqlanıp qalǵan. Atap aytqanda:
“Fi xisab al-Hind” (arab tilindegi “Hindshe esap haqqında kitap”) - onlıq poziciyalıq esaplaw sistemasın ańlatıwshı hám nol belgisi bar, toǵız sandı aytıwshı dóretpe.
“Al-kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va al-muqobala” (arab tilinde jazılǵan “Al-jábir hám al-qarsılıq kórsetiw esabı haqqında qısqasha kitap”) - avtor tárepinen algebra ilim sıpatında kórilip, “Algebra” dep atalǵan kitap.
Ziji al-Xorezmiy (arab tilinde jazılǵan (“Zij”) “Astronomiyalıq keste”) – sinuslardıń trigonometriyalıq funkciyaları keltirilgen kishi teoriyalıq bólim hám kestelerden shólkemlesken dóretpe.
“Kitob surat al-arz” (arab tilinde jazılǵan “Jer súwreti kitabi”) - Orta ásirlerde dáslepki ret adamzat jasap atırǵan jer planetasınıń arqa yarımı, ondaǵı mámleketler, Tınısh okeanı (Okean al-muzallam) hám de planetamız kartası keltirilgen geografiyalıq qollanba. Jáhán ilimine qosqan úlesi Muhammеd al-Xorezmiy matematika, astronomiya hám geografiya pánlerine, olar arqalı jáhán civilizaciyaǵa úlken úles qostı.
1. Onlıq poziciyalıq esaptı ańlatıwshı, nol belgisi bar toǵız sandı aytıwshı sanaq sistemasına tiykar salındı.
2. Pán sıpatında algebranı jarattı hám oǵan sol atamanı berdi.
3. Evropa iliminde “Algoritm” dep atalǵan anıq hám túsinikli qaǵıydalar arqalı ilimiy hám bilimlendiriwge tiyisli dóretpelerdiń jańa usılın islep shıqtı hám olardı jolǵa qoydı. Latın tilinde “algoritm” aytılıwı onıń atı – al-Xorezmiyga teńlesedi. Usı – algoritm túsinigi pútkil zamanagóy sanlı informaciya hám kompyuter texnologiyaları túsinigi tiykarın quraydı. Áyne bul usıl arqalı Muhammеd al-Xorezmiy shıǵarmalarınıń bayanı keń xalıqqa tarqalǵan. Joqarıda keltirilgen xızmetleri menen birqatarda, házirgi kúnde belgili bolıwısha, ol polyus noqatlarınan paydalanǵan.
4. Muhammеd al-Xorezmiydiń (“Ziji”) Astronomiyalıq kitabında Quyash, Ay, bes planeta, matematikalıq geografiya máseleleri, trigonometriya, Quyash hám Aydıń tutılıwı sıyaqlı máseleler kórip shıǵılǵan. 1126 jıl kitap latın tiline, 1914-jılı nemec, 1962-jılı inglis tiline awdarma etilgen.
5. Muhammеd al-Xorezmiydiń geografiyaǵa tiyisli dóretpelerinde jerdiń sol waqıtlardaǵı belgili orınları bayanlanǵan. Shıǵarmada orınlar anıq karta, ondaǵı dárya, teńiz hám okeanları, sanı 2402 ge jetiwshi zárúrli xalıq sanı menen keltirilgen. Bul – Orta ásirlerde jazılǵan arab tilindegi dáslepki geografiyalıq dóretpe bolǵan. Usı klimat teoriyası geografiyaǵa rawajlanıwında zárúrli orın tutqan.