Ҳǝзирги дǝўирде Жипек жолын тиклеў бойынша халық аралық бирге ислесиўлер

II - бап. Уллы жипек жолын тиклеў бойынша Европа Аўқамының алып барған жумыслары

1. 
   Европа Аўқамының ТРАСЕКА жойбары ҳәм оның әҳмийети
   

ТРАСЕКА – бул Европадан Батыс-Шығыс бағдары бойынша, Қара теңизди кесип өтип, Кавказ ҳәм Каспий теңизи арқалы Орайлық Азияға шығатуғын бирден бир евроазия транспорт коридоры жойбары болып табылады. Ол халықаралық дүзилмелер, биринши гезекте Европа Аўқамы тәрепинен әдеўир финанс, шөлкемлестириў ҳәм техникалық қоллап куўатлаўға ийе болды.

Европа Аўқамының ТРАСЕКА жойбарын ҳәр жылы финанс пенен тәмийинлеўи 9-11 млн евроны қурайды. ТРАСЕКА қатнасыўшылары (Азербайжан, Армения, Болгария, Грузия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдавия, Румыния, Тажикстан, Түркменстан, Түркия, Өзбекстан, Украйна) өзлериниң геосиясий ҳәм экономикалық мүмкиншиликлерин әмелге асырыўды транспорт-коммуникация тармақларының раўажланыўы менен байланыстырады.
«ТРАСЕКА» бағдарын әмелге асырыў дүнья еллерин бир бирине жақынластырыў менен бирге, дүнья еллери арасында экономикалық ҳәм мәдений бирликти ҳәм жер жүзилик тынышлықты тәмийинлеўге хызмет етеди⁵.
ТРАСЕКА бағдарламасына биринши рет 1993 жылы майда Брюсселде 8 мәмлекеттиң: Азербайжан, Армения, Грузия, Казақстан, Қырғызстан, Тажикстан, Түркменистан ҳәм Өзбекстан саўда ҳәм транпорт минстрлеринин қатнасыўында өткизилген конференцияда тийкар салынды.
Конференция қатнасыўшылары тәрепинен Брюссель Декларациясы кабыл етилип, ол «ТРАСЕКА»ға техникалық жәрдем бериў бағдарламасын әмелге асырыўға баслама салып берди. Бул бағдарлама Европадан Қара теңиз, Кавказ, Каспий теңизи арқалы Орайлық Азия еллерине шығатуғын транспорт коридорын раўажландырыў ушын Еаропа Аўқамы тәрепинен қәрежет пенен тәмийинленди⁶.
XX әсирдиң 90 жылларына келип Каспий аймағында сиясий жағдайдың өзгериўи нәтийжесинде Азербайжан, Қазакстан ҳәм Түркменстан сыяқлы жаңа суверен мәмлекетлер жүзеге келди. Бул болса Каспий теңизинен транспорт мәқсетлеринде пайдаланыў бойынша Орайлық Азия менен Европа мәмлекетлерин байланыстырыўшы алтернатив жойбарлардың пайда болыўына имканият жаратты. Бундай жағдайда Каспий аймағында жайласқан мәмлекетлерди еки бөлекке ажыратыў мүмкин:

1. 
   тиккелей Каспий бойы мәмлекетлерин өз ишине алады.
   
2. 
   Каспий бойы мәмлекетлери менен шегаралас ҳәм әҳмийетли транспорт жолларында жайласқан Түркия, Грузия, Армения ҳәм Өзбекстан мәмлекетлери аймағын өз ишине алады.
   

Бул тәрептен Каспий теңизиниң әҳмийети тарийхта бар болған Европаны Шығыс пенен байланыстырған «Уллы жипек жолы»нын бир бөлими сыпатында көзге тасланады⁷. Европа Аўқамы Орайлық Азия мәмлекетлери менен мүнәсибет орнатыўда стратегиялық қолайлы болған Каспий теңизинен пайдаланыўды мәқсет етип қойған. Буны Европа Аўқамы тәрепинен Каспий бойы ҳәм Орайлық Азия мәмлекетлери менен бирге ислесиўди жолға қойыў бағдарында иске түсирилген ТРАСЕКА (транспорт) бағдарламасы мысалында көриў мүмкин⁸.
1996-1998 жыллары бағдарламаға Украина, Монголия ҳәм Молдавия қосылды. 2000 жылы мартта Тбилиси қаласында Ҳүкиметлер аралық Комиссияға Болгария, Румыния ҳәм Түркия рәсмий түрде Европа Комиссиясына ТРАСЕКА бағдарламасына қосылыў усынысы менен шықты ҳәм халықаралық транспортта «Европв – Кавказ - Азия» коридорын раўажландырыў бойынша тийкарғы көп тәреплеме келисимниң қатнасыўшыларына айланды. 2009 жылы июльде ТРАСЕКАға Иран ислам Республикасы қосылды.
ТРАСЕКА бағдарламасының тийкарғы мәқсетлери болып:
- Транссибирь арқа бағдарына алтернатив болған транспорт бөлегин раўажландырыў ушын механизмлер жаратыў;
- Қатнасыўшы мәмлекетлердиң сиясий ҳәм экономикалық ғәрезсизлигин қоллап – қуўатлаў ҳәм басқалар;
- ТРАСЕКА бөлегин келешекте Европа транспорт тармағына (TEN) қосыў⁹.
ТРАСЕКА жойбарын әмелге асырыў теңиз, темир жоллар ҳәм автомобиль жоллары жүклерин комплексли раўажландырыўды нәзерде тутады. Ҳәзирги ўақытқа шекем иске түсирилген жоллар тармағының узынлығы 130 мың км. ге жетти, ал жойбарды әмелге асырыўда 31 мәмлекет қатнаспақта. Бүгинги күни Қытай, Орайлық Азия, Қубла Кавказ, Иран ҳәм Туркия темир жоллары бир транспорт системасына айланбақта.
1997 жылы апрельде Европа Аўқамы Тбилисиде конференция шөлкемлестирди. Оның жумысына Қара теңиз Экономикалық Бирге ислесиў шөлкеми ҳәм ТРАСЕКА бағдарламасына киретугын ҒМДА еллери қатнасты. Конференцияда 16 елдиң қатнасыўшылары ТРАСЕКА ҳәм Қара теңиз еллериниң Транс-Европа тармақларына қосылыў тилегин билдирди. Айырым еллер (Болгария, Румыния ҳәм Украина) Серахс келисимине қосылыў нийетин жәрия етти. Бундай келисим Азербайжан, Грузия, Түркменстан ҳәм Өзбекстан арасында дүзилди. Оның мәқсети транспорт тараўында улыўма сиясатты орнатыў болды.

1998 жылы 8 сентябрьде Баку қаласында «ТРАСЕКА – Тарийхый Жипек Жолын Тиклеў» атамасында халықаралық конференция өткизилди. Конференцияда Азербайжан, Болгария, Грузия, Қырғызстан, Молдавия, Румыния, Түркия, Өзбекстан ҳәм Украина Президентлери, ҳүкимет басшылары, транспорт министрликлери ҳәм 32 елден экспертлер, сондай-ақ Европа Комиссиясының ўәкиллери, 12 халықаралық шөлкемлердиң ўәкиллери қатнасты. Оның ең әҳмийетли жуўмағы соннан ибарат болды, «Европа-Кавказ-Азия» коридорын раўажландырыў ҳәм халықаралық темир жол транспорты, халықаралық кеме саўдасы, халықаралық автомобиль транспорты, бажыхана маселери ҳәм басқалар бойынша келисимлерге қол қойылды.

2001 жылы 21 февральда Бакуде ТРАСЕКАның Турақлы Секретариатының офиси рәсмий түрде ашылды.

2002 жылы 24-25 апрель күнлери ТРАСЕКАның ҳәр жылы болып өтетуғын конференциясы Өзбекстан Республикасының пайтахты Ташкент каласында болып өтти. Конференцияда Болгария, Румыния ҳәм Түркия ТРАСЕКА бағдарламасының толық тең ҳуқықлы қатнасыўшысы дәрежесин влганлығы ҳақкында хабар қабыл етилди.

Европа-Кавказ-Азия (ТРАСЕКА) халықаралық транспорт коридоры транспорт системасына 13 қатнасыўшы елди, сондай-ақ бақлаўшы-еллерди өз ишине алады. Олар Шығыс-Батыс бағдарында халықаралық транспортты буннан былай раўажландырыў идеясы әтирапында бирлескен¹⁰.

Соңғы жыллары ТРАСЕКАда транспорт тараўында бирге ислесиўди орайластырыўдың ҳакыйкый механизми қәлиплести.
Ҳәзирги ўақытлары ТРАСЕКА өзиниң раўажланыўының жаңа басқышына кирди. Европа Аўқамына жаңа мәмлекетлердиң кириўи Европа Аўқамы Қара ҳәм Каспий теңизи жағалаўындағы еллердиң шегарасына жақынластырды.

18 жылы 8 сентябрьде Бакуде болып өткен Уллы жипек жолын тиклеўге бағышланған халықаралық конференцияда қатнасты. Конференцияда дүньяның 32 елиниң ўәкиллери, сондай-ақ БМШ, Европаны қайта тиклеў ҳәм раўажландырыў банки, Жержүзлик банк ўәкиллери қатнасты. Баку конференциясында оның қатанасыўшылары ТРАСЕКА жойбарын әмелге асырыў бойынша Комиссияны ҳәм баслы орайы Баку болған турақлы секретариатты дүзиў ҳаққында усынысты қоллап қуўатлады. Темир жол қурылысы менен бирге Өзбекстан Қытай ҳәм Пакистанға, сондай-ақ Бухара-Серахс-Мешхед-Тегеранға шығатуғын Андижан-Ош-Иркиштам-Кашгар автомобиль жолын қурыў ҳәм реконструкциялаўға қатнаспақта.
Бул трансконтиненталь магистраллардың өмир сүриўи Уллы жипек жолы бағдарларына сәйкес келеди, Өзбекстанның Орайлық Азия еллери менен сыртқы экономикалық байланысларын раўажландырыўға, Азия-Тыныш океан үлкесиндеги еллерге, Азияда Ҳиндстан ҳәм Қытайға, Туркияға, сондай-ақ Европа менен транзит жүклерди тасыўды кеңейтиўге ҳәм дүньяның көплеген еллери менен турақлы мәдений ҳәм туристлик қатнасықларды орнатыўға мүмкиншилик береди.
Жаңа жипек жолы — Қытайдан Европа еллерине қурғақлық арқалы жүклерди ҳәм пассажирлерди алып өтиў ушын Қытай тәрепинен усынылған Қазахстан, Қырғызстан ҳәм басқа еллер менен биргеликтеги континентлер арасындағы жаңа транспорт системасының концепциясы болып табылады.
Заманагөй Жаңа жипек жолы ҳәзирги дүньяда Қытайдың раўажланыў стртегиясының әҳмийетли бөлими— жаңа жипек жолы Евразияның орайы арқалы қолайлы ҳәм тез транзит бағдарларды жаратып ғана қоймастан, соның менен бирге Қытайдың ишки үлкелериниң ҳәм қоңсы еллердиң экономикалық раўажланыўын күшейтеди, сондай-ақ қытай товарлары ушын жаңа базарларды пайда етеди.
Қытай «Жаңа жипек жолы» жойбарын Евразияның, биринши гезекте Орайлық ҳәм Орта Азияның барлық саўда-экономикалық моделин кең көлемде қайта өзгертиў жойбары сыпатында усыныс етпекте. Қытайлылар бул концепцияны «бир мәкан – бир жол» деп атайды. Ол пүткил дүнияны орап алған көплеген инфрадүзилмелик жойбарларды өз ишине алады. Пүткилдүньялық транспорт коридорлары системасы Австралия ҳәм Индонезия, пүткил Орайлық ҳәм Шығыс Азия, Жақын Шығыс, Европа, Африка ҳәм Латын Америкасы арқалы АҚШқа шығады. Жаңа жипек жолы көлеминде жойбарлар ишинде темир жоллар, асфальт жоллар, суў ҳәм ҳаўа жоллары режелестрилген. Есаплаўларға қарағанда, Жаңа жипек жолы Жер шарының дерлик ярымын – 4,4 млрд адамды өз тәсирине алады.
Қурғақлық арқалы өтиў назерде тутылған Евразия жолы Иран, Ҳиндстан, Мьянма, Таиланд, Пакистан, Непал, Афганстан, Малайзия ҳәм Қубла-Шығыс Азияның басқа үлкелерин ҳәм Кавказ артын (Азербайжан, Грузия) байланыстырған трансконтиненталь темир жоллар қурыўды өз ишине алады. Бирлескен Миллетлер Шөлкеми Евразия қурғпақлық көпирин, соның ишинде Трансазия темир жолы жойбарын буннан былай кеңейтиўди усыныс етти.
Ҳәзирги күни Қытай Азия_Европа тез жүретуғын бағдары ҳәм «регионаллық көпирлер» бағдарламасы бойынша бир неше жойбарлар үстинде ислемекте, ол бойынша Қытайдан Евразия, Шығыс Европа ҳәм Жер орта теңизине жол ашылады. Буны әййемги Уллы жипек жолының жаңа көриниси деп айтыў мүмкин. Мысал ушын, Қытай ҳәм Түркияның үлкен қалаларын байланыстырыўшы дерлик 7000 километрлик темир жол бағдарын қурыўға келисилген. Бул жойбар бойынша жумыс басланған ҳәм 2023 жылға шекем жуўмақлаў күтилмекте¹¹.
Қытай Орайлық Азияда транспорт системасын раўажландырыў ушын үлкен муғдарда инвестициялар ажыратпақта. Мәселен, 2013 жылы февралда Қытай ҳүкимети Қырғызстан ҳәм Өзбекстан арасында 2 млрд АКШ дол­лары баҳасындағs жаңа темир жол қурылысы жойбарын тастыйықлады.
Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан темир жолының қурылып питкерилиўи ҳәм Түркменстан ҳәм Иранға даўам еттирилиўине де үлкен итибар берилмекте. Өйткени бул Қытайды Персия қолтығы ҳәм Жақын Шығыс аймағы мәмлекетлери менен байланыстырыўшы ең жақын жолға айланыўы мүмкин. Ҳәзир Қытай менен байланыстырыўшы транспорт коридорына Пакистан жоқары қызығыўшылық билдирмекте ҳәм «ҚХР – Қырғызстан - Өзбекстан» коридоры менен байланысыў итималы жоқары, бул болса Орайлық Азия мәмлекетлерин Хинд океанына шығыўын тәмиийнлеп береди.
Әсирлер даўамында Шығыс ҳәм Батыс еллериниң экономикалық, сиясий, руўхый ҳәм мәдений жақтан бирге ислесиўинде айрықша орынды ийелеп келген Уллы жипек жолы бүгинги күни де өзиниң әҳмийетин жойытқан емес. Сонлықтан да дерлик пүткил дүнья еллери бул трансконтинентал жоллар системасын заманагөй коммуникациялардан пайдаланып қайта тиклеў мәселесин ортаға қоймақта, көплеген жойбарлар ислеп шыгылмакта, онын айырымларын ис жүзинде әмелге асырыўға ҳәрекетлер исленбекте.