Zokirjon salimov n e f t V a g a z n I q a y t a I s h L a s h j a r a y o n L a r I

T a y a n ch   s o ‘z   v a   ib o ra la r

Isitish,  so v itish ,  bugM atish,  k o n d e n sa tsiy alash ,  issiq lik   o ‘tkazuv- 

ch an lik ,  k o n v ek siy a,  issiqlik  n u rlan ish i,  erkin  k o n v ek siy a,  m ajburiy 

k o n v ek siy a,  issiq lik   o ‘tk az ish n in g   aso siy   tenglam asi,  issiqlik  o 'tk a z ish

koeffitsiy en ti,  h a ro ra tla m in g   o ‘rtach a  farq i,  issiq lik   berish  koeffitsiy en ti, 

term ik   q a rsh ilik ,  issiqlik  o ‘tk a z ish n in g   c h iz iq li  koeffitsiy en ti,  h aro rat 

m ay d o n i,  h a ro ra t  g ra d ien ti,  iz o term ik   y u z a ,  Fure  q onuni,  issiq lik  

o ‘tk a z u v c h a n lik   k o effitsiy en ti,  a b so ly u t  q o ra   jis m ,  ab so ly u t  oq  jis m , 

d iaterm ik   jism ,  S tefan -B o lsm an   q o n u n i,  K irx g o f  qonuni,  k o n v ek tiv  

issiqlik  a lm ash in ish ,  N y u to n n in g   so v itish   q o n u n i,  kriterial  ten g lam alar, 

N u sse lt  m ez o n i,  F u re  m ezo n i,  P ekle  m ez o n i,  G o m o x ro n   m ezoni, 

R ey n o ld s  m ezo n i,  F ru d   m ezo n i,  g e o m e trik   o ‘x sh ash lik   m ezo n lari, 

P randtl  m ezo n i,  G ra s g o f m ezo n i,  issiqlik ja ra y o n la rin i jad alla sh tirish .

M u sta q il  ish lash   u ch u n   sa v o lla r

9.1.  N e ft  v a   g a z n i  q a y ta   ish lash   ta rm o g ‘i  uchun 

issiqlik 

alm a sh in ish  ja ra y o n la rin in g  roli  n im ad an   iborat?

9.2.  Issiq lik   tarq a lish in in g   n ec h ta  p rin sip ial  tu rlari  m av ju d   va 

u la rn in g  fizik   m o h iy atlarin i  q an d ay  tu sh u n tirish   m u m k in ?

9.3.  Issiq lik   o ‘tk a z ish n in g   aso siy   te n g la m asi  q anday  ifoda  qilinadi 

v a  u n d an  q an d ay   m a q sa d la rd a  fo y d a lan ilad i?

9.4. 

Issiq lik  

o ‘tk a z ish n in g   k o e ffitsiy en ti 

v a  

issiqlik 

berish 

k o effitsiy e n tla ri o ‘rta sid a  q a n d a y   u m u m iy lik  v a  q an d a y   farq  bor?

9.5.  H a ro ra t  m ay d o n i  va  h a ro ra t  g rad ien ti  tu sh u n c h ala rin in g  

m azm u n in i  sx e m a tik  y o ‘l  bilan  tu sh u n tirib  b erish   m u m k in m i?

9.6.  F ure  q o n u n i  q ay si  te n g la m a   o rq ali  ifoda  q ilin ad i  v a   undan 

q an d ay   m a q sa d la r u ch u n   fo y d a la n sa  boMadi?

9.7.  A b so ly u t  qo ra,  ab so ly u t  oq  v a   d iaterm ik   jis m la r  o ‘rtasid a 

qanday  p rin sip ial  farq  b o r?

9.8.  S te fa n -B o lsm a n   q o n u n i  q an d ay   ifo d a  qilinadi  v a   u n ing 

m azm u n i  n im ad an   iborat?

9.9.  K irx g o f  q o n u n i  issiq lik n in g   n u rla n ish i  p aytidagi  q anday 

k a ttalik lar o ‘rta sid a g i  bogM iqlikni  ifoda q ilad i?

9.10.  N y u to n   so v itish   q o n u n in in g   m azm u n   v a  m o h iy ati  n im ad an  

ib o rat v a  u o rq ali  q ay si  k o e ffitsiy en tn i  an iq lash   m u m k in ?

9.11. 

K o n v ek tiv  

issiq lik  

alm a sh in ish n in g  

um u m iy  

k riterial 

ten g lam asi  ta rk ib ig a  q ay si  o ‘x sh ash lik  m ez o n lari  k iritilg an ?

9.12.  Issiq lik   ja ra y o n la rin in g   h ara k a tla n tiru v c h i  kuchini  q ay si 

te n g la m a la r y o rd a m id a  a n iq la sa  boMadi?

9.13.  Issiq lik   a lm ash in ish   ja ra y o n la rin i  n e c h a   xil  u su lla r  bilan 

ja d a lla sh tirish  

m u m k in  

v a 

bunday 

h o la td a   q an d ay  

afz a llik la rg a  

erish ilad i?

X b o b .

  IS S IQ L IK  A L M A S H IN IS H   U SK U N A L A R I

10.1.  U M U M IY  T U S H U N C H A L A R

N eft v a  gazni  q a y ta   ishlash  sa n o atid a su y u q lik  v a  gazlarni  isitish v a  

so v itish ,  bugM ami  k o n d en satsiy ala sh   kabi  issiqlik  ja ra y o n la ri  keng 

tarqalgan.  B unday  ja ra y o n la r  issiqlik  alm ash in ish   usk u n alarid a  am alg a 

oshiriladi.

Issiqlik  alm ash in ish   ja ra y o n la rid a   q atnashuvchi  m o d d alar  issiqlik 

tashuvchi  ag en tlar  d eb  yuritiladi.  Y uqori  h aro ratg a  ega  b o ‘lib,  o ‘zidan 

issiqlikni  isitilayotgan  m u h itg a  beruvchi  m o d d alar  isituvchi  a g e n tla r deb 

yuritiladi.  S o v itilay o tg an   m u h itg a  nisb atan   past  haro ratg a ega  boM gan v a 

o ‘zig a  m uhitdan  issiqlikni  oluvchi  m o d d alar  sovituvchi  ag e n tla r  deb 

ataladi.

N eft  v a   gazni  q a y ta   ishlash  te x n o lo g iy asid a  k o 'p in c h a   bev o sita 

issiqlik  m anbasi  sifatid a  yoqilgM lam ing  y o n ish id an   hosil  boMgan  g azlar 

v a   elektr  energiyasi  ishlatiladi.  B u n d ay   b ev o sita  issiqlik  m an b a larid an  

issiqlik  olib, 

o ‘zin in g  

issiqligini 

u sk u n ala m in g   d ev o rlari 

orqali 

isitilayotgan  m uhitga  b eruvchi  m o d d ala r  oraliq  issiqlik  tash u v ch i 

ag en tlar  deb  ataladi.  O raliq  issiq lik   tash u v ch i  ag en tlar  q a to rig a  suv 

bugM,  issiq  suv  v a   y u q o ri  h aro ratli  issiqlik  tashuvchi  m o d d alar 

(q izd irilg an   suv,  m ineral  m oylar,  o rg an ik   su y u q lik lar  v a   u larn in g  

bugMari,  su y u ltirilg an   tuzlar,  suyuq  m etallar  v a   u larn in g   q o tish m alari) 

kiradi.

O ddiy  h a ro ratg a ch a   (10-K30°C)  sovitish  uchun  suv  va  h avo  kabi 

sov itu v ch i a g en tlar  k en g   ishlatiladi.

Issiqlik  alm ash in ish   u sk u n ala rid a  issiqlikni  berish  yoki  olish  uchun 

qoM laniladigan  a g e n tla m i  ta n la sh d a   ularn in g   quyidagi  x o ssalarig a 

ah a m iy at  beriladi:  1)  k erak li  m u h itn i  isitish  yoki  sovitish  darajasi  v a  u n i 

b o sh q arish   im k o n iy ati;  2)  m inim al  m assaviy  va  hajm iy  sarflard a  y u q o ri 

issiqlik  alm ash in ish   te z lig ig a   erish ish ;  3)  qovushoqligi  kam ,  zich lik , 

issiq lik   sigMmi  v a   b u g 4  hosil  boMish  issiqligi  y u qori;  4)  y o n m ay d ig an , 

za h arsiz,  issiq lik k a  ch id am li  boMgani  m a’qul;  5)  issiqlik  alm ash in ish  

u sk u n asi  ta y y o rlan g an  

m aterialn i  buzm asligi 

kerak; 

6) 

kam y o b  

boM masligi  v a  arzo n   boMishi  zarur.

K o ‘p c h ilik   sh aro itla rd a  isitu v ch i  ag e n tla r  sifatid a  ish lab   chiqa- 

rish d an   ch iq a y o tg an   m ah su lo tlar,  y a rim   m a h su lo tla r  v a   ch iq in d ila m in g  

issiq lik la rid an   fo y d alan ish   iq tiso d iy  jih a td a n   m aq sad g a m u v o fiq d ir.

S a n o a td a   issiq lik   a lm ash in ish   ja ra y o n la ri  q u y id ag i  m aq sad lar 

uchun  o lib   b o rilad i:  1) ja ra y o n  h aro ra tin i  b erilg an   d a ra ja d a  u sh lab  turish;

2)  so v u q   m ah su lo tlarn i  isitish  y o k i  issiq  m ah su lo tlarn i  sovitish;

3)  bugM am i  k o n d e n sa tsiy alash ;  4)  e ritm a la m i  qu y iltirish   v a   hokazo.  Bu 

ja ra y o n la r  a lo h id a   o lin g a n   issiq lik   a lm ash in ish   u sk u n a la rid a   yoki 

te x n o lo g ik  u sk u n a la m in g  o ‘z id a  a m a lg a  oshiriladi.

Issiq lik   alm ash in ish   u sk u n ala ri  u m u m an   o lg a n d a   ik k ig a  boMinadi: 

issiqlik 

alm ash in ish  

u sk u n a la rin in g  

o ‘zi 

v a  

reak to rlar. 

Issiq lik  

alm ash in ish  

u sk u n a larid a 

issiq lik  

a lm ash in ish  

a so siy  

ja ra y o n  

hiso b lan ad i. 

R eak to rlard a 

e sa  

fizik -k im y o v iy  

ja ra y o n la r 

asosiy 

h iso b lan ib ,  issiqlik a lm a sh in ish   esa y o rd a m c h i jara y o n d ir.

N e ft  v a   g azn i  q ay ta  ish lash   h a m d a   k im y o   san o atlari  k o rx o n alarid a 

qoM lariiladigan  tex n o lo g ik   u sk u n a la m in g   k atta  b ir  u lu sh in i  issiqlik 

alm a sh in ish   u sk u n alari  tash k il  q iladi.  K im yo  san o a tid a   ish latilad ig an  

issiq lik   u sk u n alari  u m u m iy   u s k u n a la m in g   o ‘rtach a  h iso b d a  1 5 -1 8   %   ni 

ta sh k il  etsa,  n e ft va  gazni  q a y ta   ishlash  san o atid a  e sa   bu  raq am   50  %   ga 

teng.  S a n o a td a   tu rli-tu m an   issiq lik   alm a sh in ish   u sk u n alari  qoM laniladi. 

Ish  p rin sip ig a   k o ‘ra  issiqlik  a lm ash in ish   u sk u n alari  uch   tu rg a   boMinadi: 

1) 

y u z a li 

issiqlik 

a lm a sh g ic h lar; 

2) 

a ra lash tiru v ch i 

issiqlik 

alm a sh g ic h la r;  3)  re g e n erativ   issiq lik   alm ash g ich lar.  N e ft v a  g azn i  q ay ta 

ishlash  sa n o a tid a  k eng  ish latilad ig an   q uvurli  p ech lar alo h id a tu rn i  tashkil 

etadi.

Y u zali  issiqlik  a lm a sh g ic h la rd a   issiqlik  tash u v ch i  ag e n tla r  bir-biri 

b ila n   d e v o r  orqali  ajratilg an   v a   issiq lik   b irinchi  issiq lik   tash u v ch i 

m u h itd a n   ik k in ch isig a u larn i  a jra tu v c h i  d e v o r orqali  o ‘tadi.

A ralash tiru v ch i  u sk u n alard a  issiq lik   tash u v ch i  a g e n tla rn in g   o ‘zaro 

t o ‘q n ash u v i  v a   a ralash u v i  n atija sid a   issiq lik n in g   alm ash in ish i  y u z 

beradi.

R e g e n erativ   issiqlik  alm a sh g ic h la rd a   q attiq jis m d a n   ta sh k il  topgan 

b ir  xil  y u z a   n av b at  bilan  turli  issiq lik   ta sh u v ch i  ag en tlar  b ilan   k o ntaktda 

boMadi.  Q attiq  jis m   u n g a  teg ib   o ‘tg a n   issiqlik  ta sh u v ch id an   issiqlik  olib 

isiy d i;  b o sh q a  issiqlik  tash u v ch i  o ‘tg a n d a   esa  qattiq  jis m   o ‘z   issiqligini 

u n g a   b erib   soviydi.

Issiq lik  

a lm ash in ish  

u sk u n alari 

q u y id ag i 

b e lg ila rg a  

k o ‘ra 

sin flan ad i:  k o n stru k tiv   tu zilish i  b o 'y ic h a   -   q u v u rd an   q ilin g an   u sk u n alar 

(q o b iq -q u v u rli,  « q u v u r  ich id a  q u v u r» ,  zm ee v ik li  v a   b o sh q alar);  issiq lik

alm a sh in ish   y u z a si  listli  m aterialdan  ta y y o rlan g an   usk u n alar  (p lastin ali, 

sp iralsim o n   v a   bo sh q alar);  issiqlik  alm ash in ish   yuzani  tay y o rlash d a 

n o m etall 

m aterial lar(grafit, 

plastm assa, 

sh ish a 

v a 

h o k az o ) 

dan 

foydalanilgan  usk u n alar.  Ishlatilish  m a q sad ig a  k o ‘ra  -   so v u tk ich lar, 

isitkichlar,  bugM atkichlar,  k ondensatorlar.  Issiq lik   tashuvchi  ag e n tla r 

h arak atin in g   y o 'n a lis h ig a   k o ‘ra  -   t o ‘g ‘ri,  q aram a-q arsh i,  k esish g an   v a 

hokazo y o ‘nalishli  uskunalar.

S an o at  u sk u n ala rid a  issiq lik   alm ash in ish n in g   shart-sharoitlari  har 

x il  boMadi.  Issiq lik   alm ash in ish   uskunalari  tu rlic h a   agregat  h o lat  (g az, 

b u g ‘,  tom chili  su y u q lik ,  em u lsiy a  v a   h o k azo ),  har  xil  h aro rat  v a   bosim  

qiym atlari  h am d a  m a ’lum   fizik-kim yoviy  x o ssalarg a  eg a  boMgan  ish 

m uhitlari  uchun  m oM jallangan  boMadi.  B u n in g   uchun  maMum  bir 

ja ra y o n   uchun  h aq iq iy   shart-sharoitni  h iso b g a  olgan  h o ld a  teg ish li 

issiqlik alm ashgich  tanlab olinadi.

10.2.  Y U Z A L I  IS S IQ L IK   A L M A S H G IC H L A R

N e ft  v a  gazni  q ay ta  ishlash  tex n o lo g iy asid a   q o b iq -q u v u rli, 

zm eevikli,  q o ‘sh  q uvurli,  n am lovchi,  plastin ali,  spiralsim on,  gMlofli, 

qirrali  issiqlik alm ash in ish   usk u n alari  keng  ishlatiladi.

1 0 .1-rasm .  B iry o M li q o b iq -q u v u rli  issiq lik   alm ashinish  uskunasi:

1-q o b iq ;  2 -q u v u r to ‘rlari;  3 -q u v u rla r;  4 -q o p q o q ;  5,6—issiqlik tashuvchi 

ag en tlar(I va  II) k irad ig a n   v a  chiq ad ig an   sh tu serlar;  7 -b o lt;  8 -q istirm a .

Q o b iq  

q u v u rli 

issiq lik  

a lm a sh g ic h la r. 

B u n d ay  

u sk u n alar 

san o atd a  e n g   k o ‘p  tarq alg an .  Q o b iq -q u v u rli  issiqlik  a lm a sh g ic h la r q obiq 

ic h ig a  jo y la s h g a n   q u v u rla r  to ‘p lam id an   ib o rat  b o ‘lib,  q u v u rlarn in g  

uch lari  t o ‘rla rg a  m ah k am lan g an   boMadi  (1 0 .1 -rasm ).  U sk u n a la m in g  

yu q o rig i  v a   p astk i  q ism larid a   q ap q o q   fla n e s  y o rd a m id a   q u v u r  t o ‘riga 

birik tirilad i. 

Y u q o rig i 

v a   p a stk i 

q o p q o q la rd a  

isitilay o tg an  

yoki 

so v itilay o tg an   a g e n tla m i  b erish   u ch u n   sh tu ser  m oM jallangan.  Q u v u rlar 

to ‘rlarg a  razv also v k a,  p ay v an d la sh ,  saln ik li  q istirm a  q o ‘y ish   v a   b o sh q a 

u su llar  y o rd a m id a   b irik tirilish i  m u m k in   (1 0 .2 -rasm ).  Issiq lik   tash u v ch i 

a g e n tn in g   b irin c h isi  q u v u rla rn in g   ichida,  ik kinchisi  esa  q u v u rla r  va 

u sk u n an in g   ichki  d ev o ri  oraligM dagi  b o ‘sh liq d a  h arak at qiladi.

10.1-rasm da  bir  y o ‘nalishIi  q o b iq -q u v u rli  issiqlik  alm ash in ish  

u skunasi  k o 'rsa tilg a n .  B u n d a  isitiluvchi  g a z   yo k i  su y u q lik   qop q o q d ag i 

p a tru b k a  o rq ali  b itta  q u v u rd an   k irib ,  o ‘sha  q u v u rd an   ch iq ib   ketadi. 

K o ‘p in ch a,  b u   tu rd ag i  isitk ich la rd a  isitilay o tg an   v a   issiqlik  b erayotgan 

m u h itlar  b ir-b irig a   q a ram a -q arsh i  y o ‘n a!ish d a  h a rak at  q iladi.  Isituvchi 

ag e n t  d oim   isitk ich n in g   y u q o rig i  q ism id a n   v a   isitilay o tg an   m u h it  esa 

u sk u n a n in g   pastk i  q ism id an   q u v u rlar  ich ig a  beriladi.  B u   m u h itla m in g  

y o 'n a lis h i  isitkichdagi  y o ‘n a lish g a   m os  k elad i,  c h u n k i  isitilayotgan 

v a q td a  h a ro rat o rtish i  v a k am ay ish i b ilan   u larn in g  zic h lik lari  o ‘zg arad i.

M asalan ,  b u g ‘  o ‘z  issiqligini  b erib   so v ish i  n a tijasid a   u n ing  zichligi 

o sh ib ,  p astg a  q arab   h arak at  qiladi.  B u n d an   tash q ari,  m u h itla m in g   bu 

y o ‘n a!ish id a  u la rn in g   te zlik lari  b ir xil  ta q sim lan ib ,  usk u n an in g   k o ‘nda-

a)  raz v also v k a;  b)  a riq c h a la r o rq ali  razv also v k a q ilish ;  d)  p ay v an d lash ; 

e)  saln ik li  q istirm a  q o ‘yish.

lang  k e sim id a   issiq lik  alm ash in ish   o ‘zg arm a s  boMadi.  A g a r m u h itla m in g  

y o ‘n alish i  a k sin c h a   boMsa,  y a ’ni 

isitu v ch i  a g en t  u sk u n a sin in g   pastki 

q ism id a n   q u v u rla r  v a  q o b iq   oraligM dagi  b o ‘sh liq q a   v a   isitilay o tg an

m u h it  isitk ich n in g   y u q o rig i  q ism idagi  q u v u rla rg a   berilsa,  u  h o ld a   b u g 4 

issiqligini  b erib   sovishi  natijasida,  u n in g   zich lig i  oshib  y u q o rig a 

k o ‘tarilm aydi.

N a tija d a   pastki 

q u v u rlar  bilan 

q o b iq  

orasid ag i 

b o ‘shliqda 

k o n d en sat  t o ‘planib,  b u g 'n in g   bu  b o ‘shliq  o rasid an   o ‘tishi  q iyinlashadi 

v a   issiqlik alm ash in ish  ja ra y o n in in g  tezlig i  kam ayadi.

B u  issiq lik   a lm ash g ich lard a  su y u q lik la rn in g   sarfi  kam   boM ganda 

u la m in g   q u v u rlard ag i  tezlig i 

an ch a  k ic h ik   boMib,  n a tija d a  issiqlik 

alm ash in ish  

k oeffitsiyenti 

ham  

kam  

boMadi. 

Issiqlik 

tashuvchi 

ag en tlarn in g  tezlig in i o sh irish  u chun  k o ‘p  yoMIi  isitkichlar  ishlatiladi.

10.3-rasm .  K o‘p yoMIi (q u v u rlar  ichidagi  b o ‘shliq  b o 'y ic h a ) 

issiqlik alm ashgich:

1 -q o p q o q ; 2 - t o ‘siqlar;  I,  II—issiqlik tash u v ch i agentlar.

K o‘p yoMIi  issiqlik  alm ash g ich lard a q u v u rlarn i  se k siy alarg a  boMish 

uchun  y o k i  m u h itn in g   h arak at  yoM ining  so n ig a  qarab  u sk u n an in g  

qopqogM   bilan  q u v u r  to ‘rin in g   o ra sig a   to 's iq la r  o 'rn a tila d i  (10.3,  10.4- 

rasm lar).  B u n d a   h ar  bir  seksiyadagi  q u v u rla rn in g   soni  bir  x il  boMishi 

kerak.

K o‘p  yoM lik  issiqlik  alm ash g ich lard a  b ir  y o 'n a lis h li  u sk u n a larg a  

n isb atan   m u h itla m in g   tezlig i  yoM lam ing  so n ig a  q arab   m utan o sib  

ra v ish d a o ‘zgaradi.

10.4-rasm .  K o ‘pli yoMIi  (q u v u rla r tash q arisid ag i  b o ‘shliq  b o ‘y ich a) 

issiq lik  alm ash g ich :

1 -q o b iq ; 2 - y o ‘n altiru v ch i  to ‘siqlar;  I,  II - is s iq lik  tashuvchi  agentlar.

S a n o a tn in g   b arch a   tarm o q la rid a   2,  4  v a   6  y o ‘lli 

issiqlik 

alm a sh g ic h la r  ish latilad i.  C h u n k i  y o ‘lla rn in g   so n i  o rtish i  bilan  g id rav lik  

qarsh ilik   o rtib ,  issiq lik   alm ash in ish   u sk u n a sin in g   tuzilishi  m urak- 

kab lash ad i.  B ir y o ‘lli  v a   k o ‘p  yoMIi  q o b iq -q u v u rli  issiqlik  alm ash g ich lar 

v ertik al  v a   g o rizo n tal  h o la td a   boMadi.  V e rtik al  issiqlik  alm ash in ish  

usk u n alarin i  ish latish   q u lay ,  u la m in g   tu z ilish i  so d d a  va  kam   jo y n i 

egallaydi.  G o rizo n tal  issiq lik   a lm ash in ish   u sk u n alari  k o ‘p in ch a  k o ‘p 

yoMIi  q ilib   tay y o rlan ad i.

Q o b iq -q u v u rli 

u sk u n a la rd a  

q o b iq  

b ila n  

q u v u rlar 

orasid a g i 

h a ra k a tla m in g   farq ig a  q arab  q u v u r v a  q o b iq n in g  u zay ish i  h ar xil  boMadi. 

S h u n in g  u c h u n  q o b iq -q u v u rli u sk u n a la r tu z ilish ig a  k o ‘ra  ikki  xil  boMadi: 

1)  q o ‘z g ‘alm as  t o ‘rli  issiqlik  a lm ash g ich lar;  2 )  kom pen satsiy alo v ch i 

m o slam ali  issiq lik   alm a sh g ic h la r  (bunday  u sk u n a la rd a   q u v u rlarn in g  turli 

darajad a u za y ish ig a   im kon  bor).

Q o ‘z g ‘aIm as  to ‘rli  issiq lik   a lm a sh g ic h la rd a   issiqlik  t a ’sirid a 

q u v u rlar  va  q o b iq   h ar  x il  uzayadi,  sh u   sab ab li  bunday  usk u n alar 

q u v u rlar  v a   q o b iq   o ‘rtasid ag i  h a ro ra tla r  farqi  k a tta   boM m aganda  (50°C 

gacha)  ishlatiladi.

H aro ratlar  fa rq i  50°C  d an  katta  boM ganda  q u v u rla r  v a   q o b iq n in g  

h ar  xil  u z a y ish in i  y o 'q o tis h   uchun  linzali  k o m p en sato rli  (1 0 .5 -rasm ,  a) 

h arak atch an   q u v u r  t o ‘rli  (1 0 .5 -ra sm ,  b),  U -s im o n   q u v u rli  (1 0 .5 -rasm ,  d) 

v a   b o sh q a   tu rd a g i  q o b iq -q u v u rli 

issiq lik   alm ash in ish  

uskunalari 

ishlatiladi.

L inzali  k o m p e n sa to rli  boM gan  u sk u n a la r q u v u rla r v a  uskuna  d ev o ri 

o ‘rtasid ag i  b o sim   6-105  Pa  g a c h a  boM ganda  qoM laniladi.

10.5-rasm .  Q obiq  v a q u v u rlarn in g   tu rlich a  u zayishini  kom p en satsiy a 

q iladigan  q o b iq -q u v u rlari  issiqlik  alm ashgichlar:

a)  linzali  kom pensatorli:  b) harakatchan qalpoqchali;  d) U -sin io n  quvurli;

1-q o b iq ;  2 -q u v u rla r;  3—linzali  ko m p en sato r;  4 -h a ra k a tc h a n   qalpoqcha.

H arakatchan  qalp o q ch ali  issiqlik  alm a sh g ic h la r  h aro ratlar  farqi 

katta 

boM ganda 

ishlatiladi. 

Bu 

u sk u n a d a  

pastdagi 

q u v u r 

to ‘ri 

harak atch an   boMib,  b u n d a  q u v u rlar  to ‘plam i  u sk u n an in g   qobigMda 

haro rat  t a ’sirida  uzay g an d a  ham   b em alo l  harak at  qiladi.  Q u v u rlarn in g  

uzayishini 

y o ‘qotuvchi 

k o m p en satsiy ali 

u sk u n alam in g  

tuzilishi 

m urakkabdir.

U -sim o n   qobiq-quvurli  issiqlik  a lm a sh g ich lard a  issiqlik  t a ’sirida 

q u v u rlarn in g   u zay ish id ag i  ko m p en satsiy an i  q u v u rla rn in g   o ‘zi  bajaradi. 

S hu n in g   uchun  u larn in g   tuzilishi  sodda  boMib,  q u v u rlar  to ‘plam i  bitta 

q o ‘z g ‘alm as  to ‘rga  o 'rn a tila d i.  Bu  u sk u n alard a  q u v u rlarn in g   ichki 

y u zasin i  tozalash  qiyin  va  quv u rlarn i  to ‘rg a  jo y la sh tirish   esa  ju d a  

m urakkabdir.

Q ob iq -q u v u rli  issiqlik  alm ash g ich lard a   q u v u rlar  to ‘rga  uch  xil  usul 

bilan  jo y lash tirilad i: 

a) 

t o ‘gM-i 

o ltib u rch a k lik  

q irralar 

b o ‘ylab;

b)  k o n sen trik   ay lan alar  b o ‘y ich a;  d)  k v a d ratn in g   tom onlari  b o 'y la b  

(1 0 .6 -rasm ,  a,  b,  d).  K o‘pincha  q o b iq -q u v u rli  issiqlik  alm ash g ich lard a 

q u v u rla r  to ‘g ‘ri  o ltib u rc h ak lik   q irrala r  b o ‘y la b   jo y la sh tirila d i.  chunki 

b u n d a  q u v u rlar  ixcham  jo y la sh ib .  ularn in g   soni  k o ‘proq  boMadi.  A yrim  

v aq tlard a   q u v u rlarn in g   yuzasin i  tozalash  o so n   boMishini  nazarda  tutib 

q u v u rla r to ‘rga  kvadrat  tom onlari  b o 'y la b  jo y lash tirila d i.

10.6-rasm .  Q u v u rla rn i  q u v u r t o ‘rIa rig a jo y la sh tirish   usullari: 

a) t o ‘g ‘ri  o ltib u rc h a k n in g  q irrali  b o ‘y lab ;  b)  k v a d ra tn in g  to m o n lari 

b o ‘yla b ; d )  k o n se n trik  a y la n a la r b o ‘ylab ;  1 -u s k u n a  qobigM;  2 -q u v u rla r; 

t-q u v u r la r q a d am i;  d -q u v u rla r diam etri.

Q o b iq -q u v u rli  u sk u n a la rd a  y u q o ri  issiqlik  b erish   k o effitsiy en tlarig a 

erish ish   u c h u n   issiqlik  ta sh u v ch i  ag en tlarn in g   tezlig in i  an ch a  k atta 

boMishi  k erak : 

g a z la r  u c h u n   8 - 3 0   m /s,  su y u q lik lar  uchun  e n g   kam i 

bilan  1,5  m /s.

Q o b iq -q u v u rli 

issiq lik  

alm ash in ish  

u sk u n alari 

q u y id ag i 

a fzallik larg a  eg a:  ixcham ,  m eta ll  k am   s a r f  q ilin ad i,  issiq lik   alm ash in ish  

y u zasi 

k atta, 

q u v u rla rn in g  

ichini 

tozalash 

oson. 

B u   u sk u n alar 

k am ch ilik lard an   ham   h oli  em as:  issiq lik   ta sh u v ch ilam i  katta  tezlik   bilan 

o ‘tk azish   q iy in ,  q u v u rla rn in g   tash q arisid ag i  b o ‘sh liq n i  to zalash   va 

ta ’m irlash   im koni  kam .

Q o ‘s h   q u v u r li  is s iq lik   a lm a s h g ic h la r .  B unday  uskunalarni 

« q u v u r  ichida  q u v u r»   tu rid a g i  issiq lik   a lm a sh g ich lar  d eb   ham   yu ritilad i. 

« Q u v u r  ich id a  q u v u r»   tu rid a g i  u sk u n a   b ir  necha  elem en tlard an   tuzilgan. 

H ar  b ir  e le m e n t  k a tta   d iam etrli  tash q i  q u v u r  v a   k o n sen trik   holda 

jo y la sh g a n   ichki  q u v u rd an   iborat.  Ichki  quv u rd an   isitilayotgan  m uhit 

h arak at  q ilsa,  q u v u rla raro   b o ‘sh liq d an   esa  so v itilay o tg an   ag en t  harakat 

qiladi.  Q o ‘sh   q u v u rli  issiqlik  a lm a sh g ic h la r  y ig 'm a   y o k i  n o y ig ‘m a 

holida,  b ir v a   k o ‘p  o q im li  q ilib  ta y y o rlan ish i  m um kin.

1 0 .7 -rasm d a  b ir o q im li  issiq lik   alm ash g ich   k o ‘rsatilg an .  B u  uskuna 

bir  n e c h a   ele m e n tla rd a n   tu z ilg a n   boMib,  h ar  bir  ele m e n t  tash q i  (yoki 

q obiq  sifatid a)  q u v u r  (2 )  v a  ichki  (y o k i  issiqlik  alm a sh u v c h i)  q u v u r  (1) 

dan  ib o rat  boMadi.  E le m e n tla r  v ertik al  qatorga  tizilg an   boMib,  issiqlik 

a lm ash in ish   sek siy a sin i  tash k il  etadi.  Ichki  q u v u rla r  tirsa k la r  (3 )  orqali, 

tashqi  q u v u rla r e sa  flan e slard ag i  sh tu se rla r (4)  y o rd a m id a   biriktiriladi.

Ichki 

q u v u rla rn in g  

v a  

q u v u rla raro  

b o ‘sh liq n in g  

k o ‘n d alan g  

k esim lari  k ic h ik   boM ganligi  sab a b li  k ic h ik   sarfla rd a   ham   issiqlik

tash u v ch i  a g en tlam i  k atta tezlik   bilan  o ‘tk azish   m um kin.  S h u n in g   uchun 

b u  

issiqlik  alm ash g ic h d a  yu q o ri 

k o ‘rsatgichli 

issiqlik 

o ‘tk azish  

koeffitsiyentiga  e rish ish   m um kin  va  u sk u n an in g   m assa  b irlig ig a  to ‘g ‘ri 

keladigan  issiqlik  m iqdori  q o b iq-quvurli  u sk u n alarg a  n isb atan   yu q o ri 

boMadi.  B undan  tash q ari,  issiqlik  tashuvchi  a g en tlarn in g   tezlig i  k atta 

boMgani  uchun,  q u v u rla rn in g  y u z asid a  h ar xil  iflosliklar hosil  boMmaydi.

B u  turdagi  u sk u n alar  y u qori  b o sim d a   va  issiqlik  tashuvchi 

agentlarning  sarflan ish   m iqdori  kam   boM ganda  ham   ishlaydi.  U lam in g  

afzalligi:  issiqlik  tash u v c h i  ag en tlar  katta te z lik k a   eg a  boM ganligi  uchun 

issiqlik  o ‘tkazish  k o effitsiy en tin in g   qiym ati  ham   k atta,  uskunani 

tayyorlash oson,  g id rav lik  q arsh ilig i  kam .

Issiqlik  alm ash in ish   k o ‘rsatg ich lari  b ir xil  boMgan sh a ro itd a  « q u v u r 

ichida  quvur»  tu rd ag i  u sk u n alar  q o b iq -q u v u rli  usk u n alarg a  nisbatan

1-ic h k i q u v u rlar;  2 -ta s h q i  q u v u rlar;  3 -tirsa k la r;  4 -b irla sh tiru v c h i 

p atru b k alar;  I  va  II—issiqlik tashuvchi  agentlar.

N a m la n u v c h i  is s iq lik   a lm a s h g ic h la r .  B unday  usk u n alar  tashqi 

tom onidan  su y u q   h o ld ag i  issiq lik   tash u v ch i  (o d a td a  suv)  bilan  nam lanib 

turuvchi  zm eev ik la rd an   iborat  (10.8-rasm ).  T aq sim lab   beruvchi  ta m o v  

orqali  suv y u q o rig i  q u v u rg a   berilib,  undan  k ey in   pastki  q u v u rg a tushadi. 

K etm a-ket  h a m m a  q u v u rlard an   o ‘tg ac h ,  suv  q u v u rlarn in g   tagida 

jo y la sh g a n   y ig ‘g ich g a  tushadi.  O d atd a b u n d ay   so vitkichlar o ch iq   h avoda 

jo y la sh tirilg a n   boMadi.  A fzalliklari:  sov itu v ch i  suvning  sarfi  kam , 

tuzilishi  so d d a v a  arzo n ,  quv u rlarn i  to za lash   oson.

N am lovchi  issiqlik  alm ashinish  uskunalari  asosan  suyuqlik  yoki 

gazlarni sovitish ham da bugMami kondensatsiyalash  m aqsadida ishlatiladi.

10.8-rasm .  N am la n u v c h i  issiqlik alm ashgich:

1 - ta rn o v ;  2 -tirs a k ;  3 -q u v u r;  4 - y i g ‘gich;

I  v a   II -   issiqlik tash u v c h i  agentlar.