Zokirjon salimov n e f t V a g a z n I q a y t a I s h L a s h j a r a y o n L a r I
Birorta aniq sharoit uchun nasadkali kolonnalardan foydalanishdan
Download 4.11 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 16.1. UMUMIY TUSHUNCHALAR
|
Birorta aniq sharoit uchun nasadkali kolonnalardan foydalanishdan oldin texnikaviy-iqtisodiy hisoblashlar orqali ularning ishlashi uchun eng samarali boMgan gidrodinamik rejim tanlanadi. Suyuqlik va gaz fazalari o'rtasidagi kontakt yuzasini ko‘paytirish maqsadida nasadkalarning mavhum qaynash holatidan foydalanish mumkin. Ushbu prinsipga asoslangan nasadkali kalonnaning sxemasi 15.13-rasmda keltirilgan. Tayanch panjarasi (1) ning ustiga turli shaklga ega boMgan jismlar (k o‘pincha sharia-) joylashtiriladi. Bunday jismlarning tuyuladigan zichligi suyuqlik zichligidan kam boMishi kerak. Nasadkalar (diametri 10-30 mm atrofida boMgan yaxlit va ichi bo‘sh sharlar) polietilen. polipropilen va boshqa polimerlardan hamda metall yoki rezinadan tayyorlanadi. Gazning tezligi ma’lum kritik tezlikdan ortgandan so'ng tarelkalarda suyuqlik qatlami hosil boMadi, sharlar (3) esa mavhum qaynash holatini egallaydi. Gaz tezligining ko‘pavishi bilan nasadka qatlamining balandligi va qatlamning g ‘ovaklilik darajasi ortadi. N asadkaning jadal harakati ta’sirida tarelkaning ustidagi suyuqlik yaxshi aralashadi. Bunday holatda suyuqlikning k o ‘ndalang kesim bo'yicha notekis harakati kamayadi va uskunaning samaradorligi ortadi. ^ 4 =
“ V о • ' 0.0 о о _ о Со ° . ^ О0 ° о о о о „ о 4 V o S V e l > / I °-°
о „о oeo § V » ° o / h 4
. 15.13-rasm. Mavhum qaynash holatida boMgan sharsimon nasadkali kolonna:
1-tayanch panjaralari; 2-chegaralovchi panjara; 3-sharsimon nasadka; 4-suyuqliktaqsimlagichi; 1-ifloslangan gaz; II-tozalangan gaz; IH-toza absorbent; IV-ishlatilgan absorbent. Sharlarning eng yuqorigi seksiyadan chiqib ketmasligi uchun chegaralovchi panjara
(2) o‘rnatilgan. Shu sababdan bunday kolonnalarda, qo‘zg‘almas qatlamli nasadkali uskunalarga nisbatan, gazning tezligini anchagina oshirish imkoniyati mavjud. Mavhum qaynash qatlamli kolonnada gazning ishchi tezligi 4-5 m/s ga teng boMadi, suyuqlik bilan ta’minlash zichligi esa 0,05 m3/(m2-s) gacha boradi. Bunday kolonnalarda suyuqlikning bitta tarelkadan ikkinchisiga oqib tushishi ham, gaz oqimining pastdan yuqoriga qarab harakati ham bir xil teshiklar orqali yuz beradi. M avhum qaynash qatlam li kolonna bir qator afzalliklarga ega: m odda alm ashinish uchun kontakt yuzasi (bu sharlar ustidagi p lyonkalar yuzasi va tom chilar yuzasining y ig ‘indisi) k o ‘p boMganligi v a gaz oqim ining tezligi katta boMganligi oqibatida suyuqlik plyonkasi va chegara qatlam qalinliklarining kichikligi sababli m odda berish koeffitsiyentlari katta qiym atlarga ega; yuqorida keltirilgan holatga binoan uskunaning foydali ish koeffitsiyenti yuqori; kolonnaning ishi gaz oqim i b o ‘yicha 4 -6 m arotaba tezlashgan; ifloslangan suyuqlik va gazlar bilan ishlash imkoniyati mavjud. Ushbu rusum dagi uskunalam ing asosiy kam chiligi - kolonnaning uzunasiga konsentratsiyalam ing baravarlashi yuz beradi va oqibat natijada m odda o ‘tkazishning harakatlantiruvchi kuchi kam ayadi. K olonnadagi uzunasiga aralashtirishni kam aytirish uchun uskunani seksiyalarga ajratish zarur. 15.13-rasm da uch seksiyali kolonnaning sxem asi k o ‘rsatiIgan. N asadkali kolonnalar bir qator afzalliklarga ega: tuzilishi sodda va uskuna ichki yuzasini yem irilisliiga olib keladigan suyuqliklar bilan ishlash im koniyati mavjud. B unday uskunalardan m odda o ‘tkazishdagi diffuzion qarshilikning qiymati suyuq yoki gaz fazada katta boMgan paytda ham foydalanish mumkin. B unday uskunalar kam chiliklardan ham xoli em as. Nasadkali kolonnalarda ifloslangan yoki loyqalangan suyuqliklarni ishlatib boMmaydi. B unday kolonnalarda gazlarning yutilishida ajralib chiqadigan issiqlikni y o ‘qotish qiyin, bundan tashqari suyuqliklarning sochilish m iqdori kam boMganda nasadkalar yom on hoMlanadi. Bu uskunalarda hosil boMadigan issiqlikni kam aytirish, nasadkalarni yaxshi hoMlash uchun
absorbentlam i nasos orqali resirkulatsiya qilish (y a ’ni absorbentning m a’Ium qism ini qaytadan kolonnaga berish) usuli qoMlaniladi. Bunday holatda absorbsion uskunaning tuzilishi m urakkablashadi va resirkulatsiya uchun quvur ishlatilishi natijasida uning qiymati ortib ketadi. 15.14-rasm da nasadkali em ulgatsion kolonnaning sxem asi k o ‘rsatilgan. Ushbu nasadkali kolonna em ulgatsion rejimda, y a ’ni
uskunada gidravlik zatvor
yordam ida suyuqlikning m a’lum bir o ‘zgarm as hajmi ushlab turiladi. F azalarning o ‘zaro ta ’sir etish m exanizm iga k o ‘ra, bunday uskuna tarelkali (yoki barbotajli) kolonnalar qatoriga q o ‘shilsa, konstruktiv tuzilishi b o 'y ic h a esa nasadkali kolonnalar guruhiga kiritiladi. 15.14-rasm. N asadkali em ulgatsion kolonna: 1-tayanch panjarasi; 2-nasadka; 3-g id rav lik zatvor; 4-suyuqlik taqsim lagichi; I-ifloslangan gaz; II-to zalangan gaz; III-toza absorbent; IV -ishlatilgan absorbent. Nasadkalarning samarali ishlashi uchun
quyidagi talablar bajarilishi kerak: 1) nasadkalar hajm birligida katta yuzaga ega boMishligi; 2) sochilib beruvchi suyuqlik bilan yaxshi aralashishi; 3) gaz oqim iga nisbatan kam gidravlik qarshilik k o ‘rsatishi; 4) sochiluvchan suyuqlikni bir xil tarqatishi; S) kolonnada harakat qilayotgan suyuqlik va gazlarning ta’siriga kim yoviy m ustahkam boMishi; 6) solishtirm a ogMrligi kam boMishi; 7) m exanik jihatd an mustahkam; 8) arzon boMishi lozim. Lekin am alda bunday talablam i qondiradigan nasad kalar uchram aydi, m asalan. solishtirm a yuzaning katta boMishi. uskuna gidravlik qarshiligining ortib ketishiga olib keladi. Shuning uchun sanoatda absorbsiya yoki rektifikatsiya jaray onin ing asosiy talablarini qanoatlantiradigan nasadkalar ishlatiladi. 15.4. K O L O N N A L I U S K U N A L A R N I H IS O B L A S H N eft va gazni qayta ishlash korxonalarida qoMlaniladigan rektifikatsion va absorbsion kolonnalarda turli rusumdagi tarelkalar (qalpoqchali, klapanli, elaksimon, tez harakat qiladigan oqimli, S-simon elem entli, nasadkali va boshqalar) ishlatiladi. Rektifikatsion kolonnalar (absorberlardan farqli) q o ‘shim cha issiqlik alm ashinish uskunalari (isitgich, qaynatgich, haydash kubi, deflegm ator, kondensator, sovitgich) bilan ta ’minlangan boMadi. Energetik xarajatlam i kam aytirish uchun quyidagi islilar qilingan boMishi kerak: 1) rektifikatsion kolonnalam i yaxshi issiqlik izolatsiyasi bilan qoplash; 2) jarayonni maqbul (y a’ni optim al) flegm a soni bilan olib borish; 3) ikkilam chi issiqlik oqim laridan ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanish; 4) m um kin boMgan sharoitda uskunaning kubida suyuqlikni bugMatish uchun o ‘tkir bug‘ni ishlatish; 5) issiqlik nasosini qoMlash; 6) ayrim sharoitlarda, m asalan azeotrop aralashm alarini rektifikatsiyalash paytida, har
xil bosim
bilan ishlaydigan ikki (yoki k o 'p ) kolonnali qurilm alardan foydalanish. R ektifikatsion kolonnalarni hisoblash ham bir xil rusum dagi absorbsion uskunalarni hisoblashdan farq qilm aydi. Faqat dastlab yuqorigi v a pastki kolonna alohida hisoblanadi, s o ‘ngra rektifikatsion uskunaning um um iy ish balandligi aniqlanadi. M isol tariqasida tarelkali va nasadkali absorberlam i hisoblashni k o 'rib chiqam iz. A bsorberlam i hisoblashda quyidagi kattaliklar berilgan boMadi: gazning sarfi G, gazdagi tegishli kom ponentning boshlangMch Yb v a oxirgi Y 0 konsentratsiyalari, tegishli kom ponentning suyuqlikdagi boshlangMch konsentratsiyasi Xb. Quyidagi qiym atlar esa aniqlanishi kerak: absorbentning sarfi L, absorberning diam etri Da va balandligi H, uskunaning gidravlik qarshiligi ДР. A bsorberlam i hisoblash quyidagi tartibda olib boriladi. 1. Y - X diagram m asida m uvozanat bog'liqligi Y * = f
(X ) chizilib, Awning qiym ati aniqlanadi. Fazalarning m uvozanat holatidagi tarkiblari m axsus adabiyotlarda berilgan boMadi. 2. A bsorbentning sarfi L topiladi, buning uchun a w a lo , uning m inim al sarfi quyidagi tenglam a orqali aniqlanadi: L ™ = G i 0 k (1 5 Л )
S o 'n g ra L = cpLmjn hisoblanadi, bu yerda, cp - absorbentning ortiqcha kerakligini bildiruvchi koeffitsiyent (odatda (p= 1,3-1,5). L ning topilgan qiym atiga asosan m oddiy balans
tenglam asi bo'y ich a absorbentning oxirgi tarkibi Xo ni aniqlash mumkin. 3.
Y - X diagram m asida ish chizig 'i chiziladi, bu
chiziq koordinatalari Yb, X 0
va Y 0, Хь boMgan nuqtalardan o 'tg a n to 'g 'r i chiziqni tashkil etadi. 4. Y utilgan kom ponentning m iqdori quyidagi m oddiy balans tenglam asiga asosan aniqlanadi: M = G ( Y b - Y o ) = L ( X o - X b). (1 5 .2 ) 5. A bsorberning balandligi H va diam etri Da topiladi. M odda alm ashinish uskunalarining asosiy oMchamlarini aniqlash tartibi 12- bobda keltirilgan. 6. A bsorberlarning gidravlik qarshiligi topiladi. U skunaning gidravlik qarshiliklarini aniqlash tartibi ularning turiga qarab har xil boMadi.
a ) T a r e lk a li a b s o r b e r la r n in g g id r a v lik q a r s h ilig in i h is o b la s h . Bu absorberlarda gazning harakatiga quruq tarelka, suyuqlik yuzasidagi sirt taranglik kuchi va tarelkadagi gaz-suyuqlik qatlami qarshilik qiladi. Shuning uchun tarelkalarning gidravlik qarshiligi (ДРГ, Pa) uch qaishilikning yigMndisiga teng boMadi: ДРГ = APql + APsq + APgs , (15.3) bu yerda, ДРЧ( - quruq tarelkaning qarshiligi, Pa; ДР5Ч - suyuqlik yuzasida sirt taranglik kuchi ta ’siridan hosil boMadigan qarshilik. Pa; ДР„5 - gaz-suyuqlik qatlamidagi qarshilik. Pa. Q uruq tarelkaning qarshiligi quyidagi tenglam adan aniqlanadi: APq« = £ ^ (15.4) bu yerda, w r = Wo/ft - tarelka teshiklaridagi gazning tezligi, m /s; w0 - gazning mavhum tezligi, m/s; ft -tarelk a teshiklarining yuzasi, m2, pr - gazning zichligi, kg/m ; i; - tarelkaning qarshilik koeffitsiyenti, u katta intervalda (i;=0,5^4) o ‘zgarib, tarelkaning konstruksiyasiga bogMiq boMadi.
Tarelkaga kirayotgan suyuqlik qatlam idagi suyuqlikning sirt taranglik kuchi ta ’siridan hosil boMayotgan qarshilikni yengish uchun ketgan bosim quyidagicha: A P s q = T - , (15-5)
bu yerda, a - sirt taranglik kuchi, N /m , dn - tarelkadagi suyuqlik kiradigan tirqishlarning ekvivalent diam etri, m. O qim li rejim da ishlaydigan tarelkalar uchun ARsq hisobga olinm aydi. Tarelkaning gaz-suyuqlik qatlam idagi qarshiligi qatlam ning statik bosim iga teng deb olinadi: APgs = hoPcg = hgspgsg, (15.6)
bu yerda, ho va hgs - tarelkadagi suyuqlik va gaz-suyuqlik qatlam larining balandliklari, m; pc, pgs - tarelkadagi suyuqlik va gaz-suyuqlik aralashm asining zichliklari, kg/m 3; g = 9,81 m/s2 - erkin tushish tezlanishi. A P 0 5 - 7 ) b) N a sa d k a li a b s o r b e rla r n in g g id ra v lik q a rsh ilig in i h iso blash. B u n in g u c h u n d a stla b q u ru q n asad k an in g g id rav lik q a rsh ilig i (AR*,, Pa) topiladi:
d ,
2 bu yerda, N - nasadka qatlam ining balandligi, m; dE = 4 s/a - nasadka elem entlari tashkil qilgan kanallarning ekvivalent diam etri, m; e - nasadkaning erkin hajm i yoki nasadkalar orasidagi bo‘sh hajm; a - nasadkaning solishtirm a yuzasi, m2/m 3; w=wo/e - nasadka qatlam idagi gazning haqiqiy tezligi (w 0 - gazning m avhum tezligi yoki uskunaning to ‘Ia kesim iga nisbatan olingan gazning tezligi, m/s); A, - ishqalanish va m ahalliy qarshiliklarni yengish uchun ketgan bosim ning y o ‘qotilishini hisobga oluvchi qarshilik koeffitsiyenti. Q arshilik koeffitsiyenti X ning qiymati Re m ezonga bogMiq. U nasadkaning turli elem entlari uchun gazning harakat rejim iga asosan em pirik tenglam alar bilan aniqlanadi. M asalan, absorberlardagi tartibsiz joylashtirilgan halqali nasadkalarda gazning lam inar rejim dagi harakati uchun (Re<40): 140 X = —
(15.8) T urbulent rejim dagi gazning harakati uchun (Re>40): ^ = - ^ T (15.9)
K olonnadagi tartibli joylashtirilgan halqali nasadkalar uchun: _9,2
Re (15.10)
bu yerda, Re = w dep/(j.r - gaz uchun Reynolds mezoni; pr - gazning zichligi, kg/m 3; - gazning dinam ik qovushoqlik koeffitsiyenti, Pa s. Kolonna ishi davom ida nam langan nasadkaning gidravlik qarshiligi (ДРН, Pa) taxm inan quyidagi em pirik tengl im a yordam ida aniqlanadi: ДРн = 1 0 ЬиД Р д , ' (15.11)
bu yerda, u - nam lash zichligi, m 7m 2-s; b - nasadkaning kattaligi va nam lash zichligiga qarab tajriba orqali aniqlanadigan koeffitsiyent. M asalan, nam lash zichligi u = (0,5-K36,5)-10‘3 m3/(m 2-s) boMganda oMchami 25x25x3 mm boMgan nasadka uchun b = 5 1,2 boMadi. T a y a n c h so ‘z v a ib o r a la r Uskunalarni sinflash, rektifikatsion kolonnalar, absorbsion kolonnalar, tarelkali kolonnalar, plyonkali kolonnalar, suyuqlikni sochib beruvchi kolonnalar, mavhum qaynash qatlam li kolonnalar, kontakt moslamalari. g ‘alvirsim on, qalpoqchali, plastinali, S-simon elem entli, tez harakat qiladigan oqimli tarelkalar, quyilish m oslam alari, barbotaj, pufakli, ko‘pikli, ingichka oqimli va em ulgatsion rejimlar, nasadka larning turlari, nasadkalarning tasnifiy kattaliklari, kolonnali uskunalarni hisoblash, uskunaning oMchamlari, yutilgan kom ponentning miqdori, absorbentning sarfi, bug‘ fazasining sarfi, tarelkali uskunalam ing gidravlik qarshiligi, nasadkali uskunalam ing gidravlik qarshiligi. M u staq il ishlash u c h u n s a v o lla r 15.1. N eft va gazni qayta ishlash korxonalarida qaysi rusum dagi rektifikatsion va absorbsion kolonnalardan foydalaniladi? 15.2. Tarelkali kolonnalar necha turga boMinadi? Q uyilish moslamasi bor yoki y o ‘q boMgan tarelkalar o ‘rtasida qanday prinsipial farq mavjud? 15.3. Q uyilish moslamasi boMgan tarelkalar necha xil gidrodinam ik rejim da ishlaydi? Barbotaj degan so‘zning m a'no si nimadan iborat? 15.4. Elaksim on va plastinali tarelkalar o ‘rtasida qanday um um iy v a xususiy tom onlar bor? Bunday tarelkalarning sam aradorligini qanday yoMlar bilan oshirish mum kin? 15.5. N asadkali kolonnalam ing gidrodinam ik rejimlari. Qaysi rejim da uskuna yuqori sam aradorlikka ega? 15.6. N asadkalarning asosiy va eng yuqori sam aradorlikka ega boMgan turlari. N asadkalar qanday ko‘rsatgichlar bilan tavsiflanadi? 15.7. N asadkali kolonnaning ishlash prinsipi. Nim a sababdan bunday uskunalar sanoatda eng ko‘p ishlatiladi? 15.8. M avhum qaynash qatlam li kolonna. Ushbu uskunaning mohiyati va uning afzallik jihatlari nim adan iborat? 15.9. N asadkali em ulgatsion kolonnaning tuzilishi. U shbu uskunaning ijobiy va salbiy tom onlarini qanday izohlash mumkin? 15.10. Kolonnali uskunalarni hisoblashning um um iy tartibi. Tarelkali va nasadkali uskunalarni hisoblashda qanday um um iy v a xususiy tom onlari bor?
15.11. Tarelkali absorberlarning gidravlik qarshiligini hisoblashda qaysi tenglam alardan foydalaniladi? 15.12. N asadkali absorberlarda lam inar va turbulent rejim lar uchun qarshilik koeffitsiyentini aniqlashda qaysi em pirik tenglam alar ishlatiladi? 16.1. UMUMIY TUSHUNCHALAR Gaz, bug‘ yoki eritm alar aralashm alari tarkibidagi bir yoki bir necha kom ponentlarni qattiq jism (adsorbent) yuzasi va g‘ovakIari hajmi bilan yutib olish jarayoni adsorbsiya deb ataladi. Adsorbsiya paytida yutilayotgan modda adsorbtiv deb yuritiladi. Adsorbent tarkibiga yutilib boMgan modda esa adsorbat deyiladi. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorbsiya jarayonlari tabiiy va qo‘shim cha uglevodorodli gazlarni benzinsizlantirish, neftni qayta ishlashda hosil boMadigan gazlardan vodorod va etilen olish, gaz va suyuqliklarni quritish, benzin fraksiyalaridan kichik molekulali arom atik uglevodorodlar (benzol, toluol, ksiIoI)ni ajratish, faollashtirilgan ko‘mir yordam ida m oylam i va oqova suvlam i tozalash va boshqa m aqsadlar uchun qoMlaniladi. Bu usul yordam ida xom ashyo va m ahsulotlam ing sifatini ham yaxshilash m um kin. Sanoat gazlarini turli zaharli m oddalardan adsor- bentlar yordam ida tozalash atrof-m uhitni m uhofaza qilishga xizm at qiladi. A dsorbsiya jarayonlari odatda desorbsiya bilan cham barchas bogMangan boMadi. A dsorbent tarkibidagi yutilgan m oddani ajratib chiqarish v a uni adsorbsiya jarayonida qaytadan ishlatish desorbsiya deyiladi. Qattiq jism ning yuzasiga ta ’sir qilayotgan kuchlarning tabiatiga k o ‘ra adsorbsiya ikki xil boMadi: fizik adsorbsiya v a xem osorbsiya. F izik adsorbsiya m olekular kuchlarning o ‘zaro ta ’sir etishiga asos langan. Xem osorbsiya esa kim yoviy kuchlarning o ‘zaro ta ’sirlanishi orqali yuz beradi. Y utilish jarayonlari qatoriga ion alm ashinish ham kiradi. Ion alm ashinish qattiq jism va suyuqlik o ‘rtasida yuz beradigan m urakkab diffuzion jarayon hisoblanadi. Bu jarayonda qattiq jism (ionit) o ‘zining tarkibidagi ionlam i eritm adagi tegishli ionlar bilan alm ashtiradi. lonitlar ikki xil boMadi: 1) kationitlar; 2) anionitlar. Eritm a tarkibidan ajratib olinishi lozim boMgan ion ionitda yutiladi va so'ng ra regeneratsiya yoMi bilan ajratiladi.
16.2. A D S O R B E N T L A R N IN G T U R L A R I V A U L A R N IN G X O S S A L A R I Sanaot m iqyosida ishlatiladigan adsorbentlar quyidagi talablarga jav o b berishlari kerak: 1) tanlovchanlik-aralashm a tarkibidagi tegishli kom ponentni yutib olish va boshqa kom ponentlarga esa ta ’sir qilmaslik; 2) m aksimal adsorbsion hajm yoki faollik-adsorbentning m assa yoki hajm birligida yutilgan adsorbtivning m iqdori; 3) adsorbentni rege neratsiya qilish paytida yutilgan m oddaning to ‘la ajralib chiqishi; 4) adsorbent donalarining kerakli m ustahkam likka ega boMishligi, chunki donalarning buzilib ketishi jarayonning gidrodinam ik holatini yom onlashtiradi; 5) yutilayotgan m oddalarga nisbatan kim yoviy inertlikka ega b o ‘lishlik; 6) narxi arzon. A dsorbentning tanlovchanligi va uning adsorbsion hajmi adsorbent va adsorbtivning tabiatiga va m olekulalarning tuzilishiga bogMiq boMadi. Bunda adsorbentning solishtirm a yuzasi (m assa yoki hajm birligidagi adsorbentning yuzasi)
va adsorbent g ‘ovaklarining oMchamlari muhim aham iyatiga ega. Bu ikkala kattalik bir-birlari bilan uzviy bogMangan. G ‘ovaklarning oMchamlari qanchalik kichik boMsa, adsorbentning solishtirm a yuzasi shunchalik katta boMadi. Bu holat adsorbent faolligini kuchaytiradi. A dsorbentning faolligi adsorbsiya jarayonining shart-sharoitlari (harorat, bosim, adsorbtivning m uhitdagi konsentratsiyasi) ga ham bogMiq boMadi. H aroratning kam ayishi, bosim ning k o ‘payishi (gaz va bugMar uchun) va aralashm adagi kerakli kom ponent konsentrat- siyasining ortishi bilan adsorbentning faolligi kuchayadi. A dsorbentlar zarracha ichidagi kapillyar kanallarning kattaligiga qarab shartli ravishda m akro (r > 10-7 m), oraliq (10‘9 < r < 10" m) m ikrog‘ovakli (r < 10'9m ) boMadi. A dsorbsiya jarayonida tegishli kom ponent asosan m ikrog‘ovaklarning yuzasida yutiladi. Oraliq va m akrog‘ovaklar asosan yutilishi lozim boMgan kom ponentni mikro- g ‘ovaklar yuzasiga uzatish uchun xizm at qiladi. Sanoatda adsorbent sifatida faollashtirilgan ko‘mir, qattiq g ‘ovak- sim on m oddalar, silikagel, sellyuloza, seclitlar, tuproq jinslari, ion alm ashinuvchi sun ’iy sm olalar (ionitlar) ishlatiladi. Faollashtirilgan k o ‘m ir odatda turli aralashm alar tarkibidan organik m oddalarni yutish ham da suyuqlik va gazlar (bugMar) ni ajratish uchun keng qoMlaniladi. Faollashtirilgan ko ‘m irlar har xil organik xom ashyolar (y o g ‘och, tosh k o ‘mir, qipiq ham da teri, q o g ‘oz va g o ‘sht ishlab
chiqarishlari qoldiqlari) ni quruq haydash va so 'n g ra b u g ' yoki kim yoviy reagentlar ta ’sirida qayta ishlash
natijasida olinadi. Faollashtirilgan ko'm irlam ing asosiy ko'rsatgichlari ulam ing turlariga qarab quyidagicha chegaralarda o'zgaradi: solishtirm a yuza 6-10 — 17-10s m2/kg, uyilgan zichlik 2 0 0-9 00 kg/m 3 Bunday k o'm irlar noaniq shaklli zarrachalar (o'Icham i 1-7 mm), silindrsim on zarrachalar (diam etri 2 -3 mm, balandligi 4 -6 mm) va kukun sifatida (zarrachaning o'Icham i 0,15 mm dan kichik) ishlatiladi. Kukun holatidagi adsorbentlar eritm alarni ajratish uchun qoMlaniladi. Faollashtirilgan k o'm im ing kam chiliklari bor: yonuvchanlik; m exanik m ustahkam ligi yetarli emas. Silikagellar (krem niy kislotasining suvsizlantirgan geli) polyar birikm alarni adsorbsiya qilish uchun ishlatiladi. Bunday adsorbentlardan gaz va suyuqliklarni suvsizlantirish, organik m oddalarni gaz fazasida ajratish uchun hamda xrom otografiyada foydalaniladi. Silikagellarning solishtirm a yuzasi 4-105—7,7-L 05 m /kg, uyilgan zichligi esa 4 0 0 -8 0 0 kg/m 3
N oaniq shaklli zarrachalarining o'Icham i keng intervalda o'zgarad i (0,2-7 mm), granula holatidagi zarrachalam ing o'Icham i esa 2 -7 mm atrofida boMadi. Silikagellarning afzallik tom onlari: yonm aydi: m exanik mustahkamligi yuqori. Kamchiliklari: solishtirm a yuzasi kam roq; nam lik boMgan paytda adsorbentning organik m oddalarga nisbatan yutish qobiliyati pasayib ketadi. Adsorbentlar sifatida seolitlar ham k o 'p ishlatiladi. Bunday adsorbentlar tarkibida ishqor va ishqoriy-yer m etallam ing oksidlarini ushlagan alyum osilikatlardan iborat. Seolitlar yuqori tanlovchanlikka ega. Seolitlar suyuqliklarni tozalash uchun m ayda donali kukun sifatida, gazlarni tozalash uchun esa oMchamlari 1-5 mm bo 'lg an sharsim on yoki granulalar holida ishlatiladi. B a’zi seolitlam ing g'ovaklari jud a ingichka b o 'lib , ulam ing kattaligi yutilayotgan modda m olekulalarining kattaligiga teng boMadi. Bu xildagi seolitlar m olekular elak sifatida, y a ’ni
oMchamlari g'ovaklarining kattaligidan kichik
bo 'lgan m olekulalarni yutish uchun ishlatiladi. Seolitlam ing suvni yutish qobiliyati katta boMgani sababli, ular gazlarni quritishda hamda suyuqlik va gazlarni tozalash uchun ishlatiladi. Seolitning tarkibida yutilgan suv ju d a harakatchandir, bu suv qizdirish orqali yo'qotiladi va bu adsorbent soviganidan so 'n g qaytadan suvni yutish qobiliyatini tiklaydi. Seolit- larning uyilish- zichligi 600-800 kg/m 3 boMadi. Seolitlam ing yutish qobiliyati g'o vak lam in g solishtirm a yuzasi bilan emas, balki g'ovaklam i adsorbat bilan hajm iy to'ldirish qiym ati bilan belgilanadi (0,2-0,25 sm 3/g).
Sanoatda eritm alam i har xil pigm entlardan tozalash uchun adsorbent sifatida tuproq jinslari ham ishlatiladi. Tuproq jinslari tabiatda k o ‘p tarqalgan b o ‘lib, narxi arzon, uyilish zichligi 4 0 0 -4 5 0 kg/m 3 Tuproq jinslarining solishtirm a yuzasi boshqa sanoatda ishlatiladigan adsorbentlarga nisbatan ancha kichik (35-150 m 3/g). 14.1-jadvalda neft va gazni qayta ishlash sanoatida ishlatiladigan adsorbentlar haqida asosiy m a’lum otlar keltirilgan. A dsorbentlar statik va dinam ik faollikka ega. A dsorbent m a’lum vaqt ishlagandan so ‘ng adsorbtivni to ‘la yutm ay q o ‘yadi, bunda adsorbtiv adsorbent qatlam idan yutilm asdan o ‘tib ketadi. Bunday jarayon yutiluvchi kom ponentning o ‘tib ketishi deyiladi. Shu paytda uskunadan chiqib ketayotgan gaz S a n o a td a q o ‘H aniIadigaii a d s o rb e n tla rn in g tasn ifiy k o 'r s a tg ic h la ri
Adsorbentlar Zichlik, g/sm3 G'ovaklar- ning hajmi, sm3/g
G‘ovak- laming
radiusi, ^ Solishtir ma yuza, m2/g
Haqi qiy
Mav hum
Uyil gan
Silikagel mayda g'ovakli yirik g'ovakli 2 ,1 -
2.3 2,1 -
2.3 1,3-1,4
0,75- 0,85
0,8 0,5
0,28 0,90
5-30 70-100
450-500 270-350
Alyumosilikatli katalizator 2,3 1,06-
1,09 0,7
0,57 20-25
300-350 Faollashtirilgan ko‘mir 1,75-
2.1 0,5-1,0
0,2- 0,6
- 70 dan
kam 600-1700
Alyuminiyning faol oksidi - -
0,6 0,8-1,0
60-100 180-220
Seolitlar - 1,08- 1,16 0,62-
0,78 0,20-0,24 3-9 -
boradi. A dsorbsiya jarayonining boshlanishidan adsorbtivning adsorbent qatlam idan o ‘tib ketishigacha boMgan vaqtda adsorbent m assasi birligida yutilgan m odda m iqdori adsorbentning dinam ik faolligini belgilaydi. A dsorbsiya jarayonining boshlanishidan to m uvozanat holat yuz berguncha adsorbent m assasi birligida yutilgan m odda m iqdori
ad so rb en tn in g statik faolligini belgilaydi. D in am ik fao llik doim statik fao llik d an kam boMadi. S hu sababli a d so rb en tn in g sarfi uning d in am ik fao llig i b o 'y ic h a topiladi. 16.3. A D S O R B S IY A P A Y T ID A G I M U V O Z A N A T A d so rb siy a p ay tid ag i m uvozanat ad so rb e n tn in g m assa yoki hajm b irlig id a yutilgan m o d d a m iq dorining h a ro ra t h a m d a y u tilish i lozim boMgan m od d an in g b u g ‘-g az aralash m a sid ag i (yoki eritm adagi) k o n sen tratsiy asid an bogM iqligi bilan belgilanadi. A dso rb siy ad ag i m uv o zan at k o n sen tratsiy alari o ‘rtasidagi bogM iqlik q u y id ag ich a ifoda qilin ad i: * = / 0 T ) (16.1) A gar h aro rat o 'z g a rm a s boMsa: ~X = (16.2)
bu y erd a, X - g a z
yo k i suy u q lik fazasid ag i adsorbtivning k o n sen tratsiy asi bilan
m uv o zan atd a b o 'lg a n y utilayotgan k o m p o n en tn in g ad so rb en td ag i nisbiy m assaviy u lu sh i, k g adso rb tiv /k g ad so rb en t; У - g a z yo k i suyuqlik fazasid ag i a d so rb tiv n in g nisbiy m assaviy ulushi, kg ad so rb tiv /k g g az yo k i su y u q lik fazasining tashuvchisi. A d so rb tiv n in g tarkibi Y ni uning b u g '-g a z aralash m asid ag i parsial b o sim i (R, Pa) orqali ifodalash m um kin:
(16.3)
U m um an o lg an d a, X = р(Ғ)
v a X = f { P ) b o g 'liq lik la r ad so rb siy a p ay tid ag i m uvozanat c h iziq larin i yo k i
adsorbsiya izoterm alarini ifoda q iladi. A d so rb siy a izo te rm alari g 'o v a k sim o n qattiq jism la rn in g a d so rb sio n x o ssalarin i b elg ilay d ig an m uhim kattalik lar hisoblanadi. Izo term an in g aniq shakli a d so rb e n t v a yutilay o tg an m o d d an in g x o ssalarig a v a u lar o 'rta sid a g i o 'z a r o ta ’sir qilish kuchlariga ------ * -i bogMiq boMadi. X nin g qiym ati ad so rb siy a k attalig i a (kg/m ) bilan, У n in g qiym ati e sa b u g '-g a z aralash m asid ag i p arsial bosim bilan alm a sh tirilish i m um kin. 16.1-rasm da ad so rb siy a izo term alarin in g tu rlari k o 'rsatilg an . M ik ro g 'o v a k li ad so rb e n tla r uchun I tu r t o 'g 'r i k elad i. II va IV turdagi izo term alam in g boshlangM ch qism idagi b o 'rtib chiqqan
jo y la r a d so rb e n tla rd a m ak ro g ‘o v ak lard an ta sh q ari q ism an m ik ro g 'o v a k la r ham bo rlig in i k o ‘rsatadi. Ill v a V tu rd a g i izo term alarn in g boshlangM ch q ism id a g i b o tiq jo y la r a d so rb at v a a d so rb en t m olekulalari o ‘rtasid ag i o 'z a r o ta ’sir k u ch lari ad so rb at m o lek u lala rin in g oraligM dagi o 'z a r o ta ’sir k u c h la rid a n kam ek anligini ifoda q iladi. I ll v a V turdagi izoterm alar a -a d s o rb s iy a k attalig i(y u tilg an m o d d a n in g m iq d o ri), k g /m 3; R -a d s o rb a t b u g 'in in g p arsia l b o sim i, Pa; R s- a d s o r b a t to 'y in g a n b u g 'in in g parsial b o sim i, Pa. A g a r a d so rb siy a izo term asin i b o sh q a k o 'rin is h d a -
X - P k o o rd in a ta la rid a ifoda q ilin sa ( 1 6.2 -rasm ), egri ch iz iq n in g b o sh la n g 'ic h q ism id a (b o sim q iy m atlari k ic h k in a boM ganda) P v a X la m in g o 'rta s id a tax m in a n t o 'g 'r i m u tan o sib lik b o r, o x irg i q ism id a e sa eg ri chiziq asim p to tik h o la td a a d so rb tiv n in g q attiq fazad ag i c h e g a ra ko n sen t-
ratsiyasi X * ga intiladi. E gri ch iz iq n in g o ‘rta qism i F rey n d lix n in g em p irik ten g la m a si orqali ifodalanadi: P=KAr" y o k i
X = K P”
, (16.4)
bu y erd a , К va n - tajrib a yoMi b ilan to p ilad ig an d o im iyliklar. F rey n d lix tenglam asidan a m aliy hisoblashlarda foydalanish m um kin. Fizik
a d so rb siy a ja ra y o n i F re y d lix tenglam asiga nisb atan L engm yur ten g lam a si orqali y a x sh iro q ifo d a qilinadi:
(16.5)
P + b
v ’ bu y erd a, b - haroratga bogMiq va ta jrib a yoMi bilan topiladigan koeffitsiyent. (16.5)
ten g lam a orqali faqat I turdagi izoterm aga to ‘g ‘ri kelgan ta jrib a n atijalarin i qoniqarli ifodalash m um kin. B iroq, ushbu tengla- m aning ch ek lan ish ig a q a ram a sd an , u ndan
k o ‘pincha ad so rb siy a kinetikasini tax m in iy h iso b lash lar uchun foydalaniladi. A d so rb siy a m exanizm ini tu sh u n tirish u chun b ir q a to r nazariyalar ta k lif qilingan: m o nom olekulali adsorbsiya; k o ‘p n io le k u lali adsorbsiya; m ik ro g ‘ovakli h ajm iy toMdirish v a hokazo. A d so rb siy a ja ra y o n in in g m o d d iy balansi uning d av riy yoki u zlu k siz rejim d a o lib bo rilish ig a q arab tu zilad i. O datda ja ra y o n u zlu k siz rav ish d a o lib borilg an d a q a ra m a-q arsh i oqim lardan foydalaniladi. B unday ja ra y o n uchun m oddiy b alan s ten g lam asi q u y id ag ich a ifoda qilinadi:
(16.6)
bu y erd a, L - ad so rb en tn in g sarfi; G - tash u v ch i gazning sarfi; a6 v a a „ - y u tilay o tg an m od d an in g ad so rb e n td a g i boshlangMch va oxirgi tarkibi; S0 - y u tila y o tg an m o d d an in g adso rb siy a pay tid a chiqib ketay o tg an gazlard ag i o ‘rtacha tark ib i; Cs - adsorbtivning tashuvchi gazd ag i tarkibi. A d so rb siy a ja ra y o n i issiqlik ajralish i bilan boradi. A jralib chiqqan issiqlik sistem ad ag i h aroratning koM arilishiga o lib keladi, bu holat a d so rb en tn in g faolligini susaytiradi. Shu sababdan sanoat m iqyosida ad so rb siy a ja ra y o n i am alga o sh irilg an d a ajralib chiqqan issiqlikni sarflay d ig an u sk u n alard an foydalaniladi.
A d so rb siy a ja ra y o n id a g i m od d a o ‘tk a zish ikki b osqichdan iborat boMadi: tashqi d iffu z iy a v a ichki d iffu ziy a. T ash q i d iffu ziy a n in g tezligi a so san ja ra y o n n in g g id ro d in a m ik h olati bilan, ichki d iffu ziy an in g tezligi e sa ad so rb e n tn in g tu z ilish i v a ad so rb sio n sistem an in g fizik -k im y o v iy x o ssalari bilan b elg ilan ad i. T ash q i m o d d a o ‘tish in in g tezlig i q u yidagi bogM iqlik bilan aniqlanadi:
— = /? (С -С ю) (16.7) bu y e rd a , a - y u tilg a n m o d d a n in g m iqdori; x - v aq t; С - y u tilay o tg an k o m p o n en tn in g b u g ‘-g a z aralash m asi h ajm id ag i k o n sen tratsiy as i; S Yu - y u tilay o tg an k o m p o n e n tn in g ad so rb en t y u z a sid ag i k o n sen tratsiy asi; P - ad so rb en tn in g h ajm
b irlig ig a n isb atan o lingan m o d d a berish koeffitsiyenti. Ichki m o d d a o ‘tish in in g tezligi esa m o le k u la r d iffu z iy a ten g lam asi bilan ifodalanadi: dc — =D. d 2c d с d с dx2 dy2 dz2 (1 6 .8 ) dr bu y e rd a , D h - d iffu z iy a n in g effek tiv k o effitsiy en ti. U sh b u te n g la m a n i in teg rallash u ch u n boshlangM ch va ch e g a ra sh artlarin i h iso b g a o lish kerak. O d atd a ja ra y o n d av o m id a D h n in g qiy m ati o ‘zg arm as d e b o lin a d i. A d so rb en t d o n a sin in g ichidagi m o d d a o ‘tish in in g tezlig i tash q i d iffu ziy a orqali m o d d a o ‘tish in in g te z lig ig a n isb atan a n c h ag in a kam boMadi, shu sa b ab d an k o ‘p in c h a y u tila y o tg a n m o d d an in g a d so rb e n t do n asi y u z a sid ag i k o n sen tratsiy asin i ad so rb tiv n in g aralash m a h ajm id ag i k o n se n tratsiy asig a te n g d eb olinadi. A d so rb siy a p a y tid a fazalarn in g k o n tak t y u z a sin i a n iq lash am aliy jih a td a n q iyin boM ganligi u ch u n , m o d d a o ‘tk a zish n in g a so siy ten g la m asid ag i y u z a F o ‘m ig a ad so rb e n t ish q a tlam in in g hajm i V 0 d an fo y d alan ilad i. B u n d a y sh a ro itd a b ir faza d an ik k in ch i fa z a g a o ‘tg a n m o d d an in g m iq d o ri M q u y id ag i ten g lam a orqali topiladi: M = K yvV 0A U o.pxm = * ”Л ° Д и 0.рт т , (1 6 .9 ) bu y erd a, K yv - m o d d a o ‘tk a zish n in g hajm iy k o effitsiy en ti; A U 0-p - m o d d a o ‘tk a z ish n in g o ‘rta ch a h a rak atlan tiru v ch i kuchi; S - a d so rb e n t qatlam i k o ‘n d a la n g k e sim in in g y u zasi; £ q - ad so rb e n tn in g ish qatlam i (y o k i a dsorbentning m o d d a o ‘tkazish zonasi); i m - ad so rb en t ish qatlam i b o ‘y ic h a ad so rb tiv n in g tarq alish i (ad so rb siy a fronti) n in g o ‘tish vaqti. M o d d a o ‘tk a z ish n in g hajm iy k o effitsiy en ti quyidagi ten g lam a y o rd am id a an iq lan ish i m um kin: = ( 1 6 1 ° ) P + P r j r
' IV
bu yerda, Pyv v a (Зхл, - b u g ‘-g a z (su y u q lik ) v a qattiq fa za b o ‘y ich a hajm iy m odda b erish k o effitsiy en tlari; m - m u v o zan at chizigM o g ‘ish b u rch ag in in g o ‘rtach a tangensi. A d so rb siy a paytidagi m o d d a o ‘tk a z ish ja ra y o n ig a tashqi yoki ichki d iffu ziy an in g ta ’siri hal q ilu v ch i ek an lig in i bilish uchun B io diffuzion m ezoni q iym atidan foydalaniladi. A g ar Bi7 > 30 b o ‘lsa, tashqi
d iffu ziy an in g tezligi ju d a k atta b o ‘lib, ad so rb siy a ja ra y o n in in g tezligi asosan ad so rb en t d o n alari ichidagi d iffu ziy a tezligi bilan belgilanadi. M ab o d o Bi;< 0 ,1 b o ‘lsa, ja ra y o n n in g um um iy tezlig i gaz (suyuqlik) fazasidagi tashqi d iffu ziy a tezlig i orqali an iq lan ish i m um kin. A d so rb siy a ju d a m u rak k ab ja ra y o n la rd an biri boMib, tu rli sharoitlar u ch u n (3n, va Pxv larni h iso b la sh uchun ten g lam alar ishlab chiqilgan. T ad q iq o tch ilar to m o n id a n ta k lif etilgan b ir q ator ten g la m alar quyidagi sh aroitlarga m os keladi: ichki d iffu ziy a tezligi ju d a katta; m /p ^ ni h iso b g a olm asa ham boMadi; Kuv= p uv d eb olish m um kin; g a z (suyuqlik) o q im in in g g id ro d in am ik rejim i puv n in g q iy m atig a katta ta ’sir qiladi. B unday holat u ch u n q u y id ag i h iso b lash ten g lam alarid an foydalanish m um kin: Re = 2 - 3 0 boMganda: N u ' = 0,725 R e E°’47 (Pr7)0,33; (16.11)
R e > 30 boMganda: N u ' = 0,395 R e E0,64 ( P r ) 0’33 (16.12) bu yerda, N u / = ^ p - - hajm iy m o d d a berish koeffitsiyenti orqali 4w ifoda qilingan N u sse lt d iffu zio n m ezo n i; Яеэ = — 1 - do n ali qatlam a y > v 4e u ch u n R eynolds m ezo n i; Pr
D,
a d o n ali qatlam k a n allarin in g e k v iv alen t d iam etri; D u - g az (suyuqlik) fazasid ag i d iffu ziy a k o effitsiy en ti; w 0 - gaz (su y u q lik ) fazasining m av h u m tezligi; vu - o q im n in g k in em atik q o v u shoqligi; e - adsorbent q atlam id ag i b o ‘sh
h a jm n in g ulushi;
a - ad so rb en t qatlam in in g so lish tirm a y uzasi.
Ish rejim iga k o ‘ra adsorberlar davriy va uzluksiz boMadi. A dsorbent qatlam ining tuzilishiga ko ‘ra davriy adsorberlar o ‘zgarm as va m avhum qaynash qatlami boMadi. U zluksiz ishlaydigan adsorberlar esa harakatchan va m avhum qaynash qatlam i boMishi mum kin. N eft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorberlam ing quyidagi asosiy rusum lari ishlatiladi: 1) q o ‘z g ‘alm as qatlam li; 2) harakatchan qatlam li; 3) m avhum qaynash qatlamli.
1-qobiq; 2 -tay an ch panjarasi; 3 -tesh ilklari boMgan m etall listi va ikki q ator to ‘r; 4 -c h in n i sharlari; 5-adsorbentni yuklash(tushirish) uchun quvurlar; 6 -se o lit qatlam i: 7-aly um og el qatlami; 8-panjara; 9 -m axsu s kran; 10-adsorbentni yuklash uchun shtuser; 11-qopqoqli; 12-adso rb en tn i tushurish uchu quvur. Oqimlar: I-dastlabki gaz; II-ishlatilgan. 16.3-rasm da tabiiy gazni oltingugurt vodorodi v a m erkaptanlardan tozalashga moMjallangan q o ‘z g ‘alm as qatlam li adsorber k o ‘rsatilgan.
Diametri 3,6 m boMgan uskuna qobigM (1) da NaX seolitidan iborat boMgan ikkita adsorbent qatlam i (balandligi 3,6 m) joylashtirilgan. H ar bir seolit qatlam i (6) tayanch panjarasi (2), uning ustida joylashtirilgan teshikli list (3) v a ikki qator metall to ‘rlari yordam ida ushlab turiladi. Gazlarni quritish uchun yuqorigi seolit qatlam ining ustiga q o ‘shim cha alyum ogel qatlam i (7) joylashtirilgan. G az oqim ining dinam ik ta ’sirini kam aytirish va uni bir m e’yorda taqsim lash uchun adsorbent qatlam ining ustiga balandligi 300-600 mm dan iborat boMgan chinnidan qilingan sharlar joylashtirilgan. Adsorbentni yuklash paytida shtuser (10) va maxsus kran (9) dan foydalaniladi. Adsorbentni uskunaga yuklash paytida uni bir zonadan ikkinchi zonaga o‘tishi ham da tushirish quvur (5) yordam ida am alga oshiriladi. Adsorbentni uskunadan tushirish esa quvur (12) orqali bajariladi. Davriy ishlaydigan uskunalarda adsorbentning yutish sigMmidan toMa foydalanilm aydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu adsorberlarning o ‘zida olib boriladi. N atijada uskunadan foydalanish darajasi kam boMadi. Bu kam chiliklardan uzluksiz ishlaydigan uskunalar holidir. O datda davriy adsorbsiya jarayoni to ‘rtta bosqich bilan olib boriladi: 1) adsorbsiyaning o ‘zi; 2) desorbsiya; 3) adsorbentni quritish; 4) adsorbentni sovitish. 16.4-rasnida ikkita adsorberli adsorbsion qurilmaning sxemasi keltirilgan. Gaz aralashmasi I birinchi adsorber 1 ga beriladi, bu yerda yutilishi lozim boMgan komponentlar adsorbsiya qilinadi, quruq gaz V esa uskunadan chiqib ketadi. Shu paytning o‘zida, ikkinchi adsorber (2) da adsorbsiya bosqichi tamom boMib, unga yutilgan komponentlarni desorbsiya qilish uchun suv bugM III beriladi. Ikkinchi adsorber (2) da hosil boMgan suv bugM va adsorbat aralashmasi VI sovitgich (4) orqali suv ajratgich (3) ga yuboriladi. Suv ajratgichning yuqorigi qismidan adsorbat, uning pastki qismidan esa suv ajratib olinadi. So‘ngra uskunadagi adsorbentni quritish uchun qizdirilgan havo, keyinchalik uni sovitish uchun sovuq havo yuboriladi. Shunday qilib, adsorbent keyingi adsorbsiya sikli uchun tayyorlanadi. Adsorberlami bir rejim (adsorbsiya) dan keyinga rejim (desorbsiya, adsorbentni quritish, adsorbentni sovitish) ga o ‘tkazish avtomatik yoM bilan regulator yordamida amalga oshiriladi. H arakatchan adsorbent qatlamli adsorberlar uch kom ponentli (etilen, vodorod va
m etan) aralashm adan etilenni va
gazlar aralashm asidan vodorodni ajratib olish uchun ishlatiladi. Bunda jarayon uzluksiz ravishda olib boriladi, uning har bir bosqichi maMum bir uskunada yoki uskunaning |
