Eзбекистон Республикаси Олий ва eрта махсус таълим вазирлиги

Nazariy qism.


1.1. Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechining tuzilishi va ishlash prinsipi.

Birinchi yallig‘ qaytaruvchi pechlar XIX asrning oxirlarida Uels hudu­dida paydo bo‘lgan. Bor-yo‘g‘i 8 m² maydonni egallagan ushbu eritish pechi mayda bo‘laklardan iborat bo‘lib, toshko‘mirning yonishi natijasida qizi­tilgan edi. Yonilg‘ining ko‘p sarflanishi, unumdor­lik­ning pastligi bu eritish pechini o‘zgartirishga va uni takomillash­ti­rishga olib keldi. Nihoyat, AQSH ning Anakonda hududida uzunligi 40–50 m bo‘lgan pech ishga tushirildi. Pechning uzunligi o‘sishi bilan eni, balandligi ham orta bordi. Va nihoyat, bugungi kunga kelib, bir me’yorda sutkasiga 1000–1500 ming tonna qattiq holdagi shixta qorishmasini qayta ishlaydigan pechlar ishga tushirildi. Ularning o‘lchamlari quyida­gicha: uzunligi 30–33 m, eni 8–10 m, umumiy ish eritish maydoni 240–300 m². Eng katta yallig‘ qaytaruvchi pech AQSH “Garfild” zavodida joylashgan bo‘lib, uzunligi 37,5 m, eni 6,6 m va eri­tish maydoni 435 m²ni tashkil etadi.

Hozirgi zamonaviy yallig‘ qaytaruvchi pechlarning ilgarigi pechlar­dan tubdan farq qiluvchi asosiy tavsiflari quyidagilar:
- pechkaning hamda shixta qorishmasini yuklash tizimining tako­mil­lashganligi;
- pechning kapital ta’mirlash muddati uzayganligi;
- o‘tga chidamli, olovbardosh g‘ishtlarning terilishini mustah­kam­lash va pech ortiga gaz hamda changni (utilizatsiya) sovutish va tozalash usku­nalarining o‘rnatilganligi va hokazolardir.
2005-yilgi ma’lumotga ko’ra хorijiy davlatlarda 49 ta mis zavodida boyitma yal­lig‘ qaytaruvchi pechlarda eritib kelinmoqda. Bularning hisobida 80 ga yaqini yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi, shundan 35 tasi AQSH zavod­la­rida to‘liq ishlamoqda. MDH mamlakatlarida, Balxashmis sa­noat bir­lashma­sida, Krasnouralsk mis eritish kombinatida, Olmaliq TMKda va boshqa mis eritish zavodlarida ham mavjud. Hozirgi ko‘p­gina zamo­naviy pechlarning balanddan, qubbadan texnologik kislorod yordamida qiyaligi­ning qizdi­rilishi pech unumdorligining ortishiga olib keladi. Pech qora moy (mazut) yoki tabiiy gaz yoki ikkalasining aralashmasida ishlash qobiliyatiga ega.
Hozirgi davrda bu issiqlik agregati kuydirilgan va kuydi­ril­ma­gan misli boyitmani eritishda keng ishlatilib kelinayotgan pechlardan biridir. Pech­ning ostki qismi ko‘pincha 200–240 m² atrofida bo‘lib, 400 m^2­­ ga yetadi.
Yallig‘ qaytaruvchi pech deb atalishining asosiy sababi – ikki yon devorlarining ichki qismida qiyalik joylashgan bo‘lib, yonilg‘i mash’ala bo‘lib muallaq holatda yonishi mobaynida issiqlik nurlanishi va qubba orqali (90%) qiyalikdagi ashyoni eritadi. Shuningdek, yoqilg‘ining yonishi natijasida issiqlik konveksiyasi tufayli (10%) qizigan mahsulot gaz zarralari orqali o‘tadi. Issiqlikning pech ichidagi mash’alli markazidagi qiyalikka, ustki va ostki qismiga nurlanish, yallig‘ qaytaruvchilik xususiyatidan ushbu agre­gat­ning harorat maromiga ko‘ra nomi kelib chiqqan.
Pech asosan tabiiy gazda ishlaydi. Goh gaz, qora moy (mazut) va ko‘mir changi ham ishlatiladi. Yoqilg‘i, asosan, old tomonidan yondirgich yordamida gaz uchun taxminan 1100–1200m³/s mazut ishlatilsa, 300 kg/s gacha beriladi.
Qayta ta’mirlangan zamonaviy pechlarning ustki qismida, ya’ni tepadan pastga qiyalikka alohida tabiiy gaz beriladi. Bu nafaqat issiq­lik manbai bo‘lib xizmat qiladi, balki qiyalikdagi haroratni orttirib, uni yanada yallig‘lantirib, pech unumdorligini oshiradi.
Poydevor, asosan, qalinligi 2,5–4 m beton plitalaridan iborat bo‘lib, ustki qismi o‘tga chidamli betondan quyiladi. Poydevorda havo o‘tish, tekshirish uchun quvurlar va ko‘rish tuynuklari bo‘ladi.
Pechning ostki qismi, tubi ko‘pincha dinas va xromomagnezit g‘isht­laridan taxlanib, yoriqlari esa olovbardosh tuproq bilan to‘ldiriladi. Pech tubi qubbasimon bo‘lib, qalinligi 1–1,5 m gacha, yon devorlari esa ikki xil qalinlikda bo‘ladi.
Suyuqlik turadigan qismi 1–1,5 m, yuqori gaz-chang qismi 0,5–0,6 m qalin­likda bo‘lib, dinas, magnezit yoki yengil bo‘lgan shamotli g‘ishtlar ishla­tiladi. Eritish agregatining eni 7–11 m, uzunligi 28–40 m, baland­ligi tubidan qubbagacha 2,6–3,8 m gacha bo‘ladi.
Vanna chuqurligi 0,8–1,1 m ni tashkil etadi, shuningdek, ostki qismida 0,4–0,5 m shteyn, 0,5–0,6 m ustki qismi toshqolni tashkil etadi. Pechning aso­siy nozik qurilmasi tomidir, ya’ni qubbasidir. Chunki qubba­ning mus­tah­kamligi agregatning chidami, uzoq ishlashi va kapital ta’mir oralig‘i­ning uzayishiga bog‘liq. Qubba ravoqsimon arkli, gum­bazli, osma bo‘lishi mumkin. U yon devorlarda po‘lat sinchlarga ikki tav­rali temirlar orqali qoti­riladi. Tomning qalinligi 350–450 m gacha bo‘lib, temir sinchlari uzun­ligi va ko‘ndalang bo‘yicha prujina hamda gaykalar orqali tarang tortiladi.
Mis boyitmasi, shixta aralashmasi yuqoridagi pech tomidan xampalar orqali oralig‘i 1,0–1,2 m dan bo‘lgan maxsus teshiklardan, uzun­ligi bo‘yicha har ikki tomondan to‘g‘ri qiyalikka yuklanadi.
Suyuq holdagi konverter toshqolining aynan shu yallig‘ qayta­ruvchi pechda qayta ishlanishi va uning tarkibida mis, oltin, kumush, oltin­gugurtlarning shteynga o‘tishi ushbu pechning katta yutuqlaridan biridir. Konverter toshqoli pechning old tomonidan havo va gaz gorel­kasining ustki qismida joylashgan ochiq nov orqali quyiladi.
Hosil bo‘lgan sulfidli shteyn sifon yoki maxsus quvursimon metal­li shnur orqali yon devorlarining har ikkala tomonidan cho‘yan idishga oqiziladi. Toshqolni oqizish uchun esa pechning gaz quvuri qismi­dan pech tubidan 0,8–1,0 m balandlikda vannaning deyarli ustki qismida, yon devo­rining har ikkala tomonida toshqol tuynugi joylashgan.
Hosil bo‘lgan ikkilamchi gazlar pech tubida joylashgan gorizon­tal vannaga nisbatan 7–15⁰ burchak bo‘yicha qurilgan gaz mo‘risi (apteyk) va baland vertikal quvur orqali ochiq havoga chiqarib yuboriladi.
Gaz mo‘risi shamot g‘ishtlardan qurilgan bo‘lib, qisman yirik chang­lar ushlab qolinadi. Yallig‘ qaytaruvchi pechning afzalliklari quyi­dagilardir:
- yuklanayotgan xomashyoga, shixta qorishmasiga unchalik yuqori talab qo‘yilmaydi (masalan, ashyoning namligi, uning mayda yoki yirikligi, changning ko‘pligi va hokazo);
- misning shteyn tarkibiga o‘tish foizining yuqoriligi (96–98%);
- changning pechdan ajralib chiqishining kamligi (1–1,5%);
- umumiy unumdorlikning yuqoriligi (sutkasiga 1200–1600 tonna ashyo eritish mumkin);
- yoqilg‘ining pechda joriy qilish koeffitsiyenti 40–45%;
- pechning tuzilishi, konstruksiyasi, qurilishi juda oddiy.
Pechning asosiy kamchiliklari:
- sulfidsizlashtirish darajasi ancha past;
- yoqilg‘i ko‘p sarflanadi, masalan, 1 tonna xomashyoni eritish uchun 150–200 kg shartli yoqilg‘i sarflanadi;
- chiqindi, oqova gaz to‘g‘ri ochiq havoga, atrof-muhitni bulg‘agan holda chiqarib yuboriladi;
- oqova gazni sulfat kislotasi olish uchun ishlatib bo‘lmaydi, sababi tarkibida sulfid angidridi 1,0–2,0 % gacha bo‘ladi.