Geodeziya, kartografiya, geografiya


Download 0.92 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/29
Sana06.11.2021
Hajmi0.92 Mb.
#171369
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   29
Bog'liq
Kurs loyihasi uchun uslubiy qo`llanma

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


24 

 

1.3. O’rta asrlarda geodeziya sohasining rivojlanishi 

XVII  asr  boshida  Galiley  tomonidan  ko‘rish  trubasi,  menzulaning  ixtiro 

etilishi,  trigonometriya  va  analitik  geometriya  hisoblashlarini  joriy  etilishi  tufayli, 

yer bo‘laklarini o‘lchash va tasvirlash usullari ancha takomillashdi. 

XVIII asr boshlarida yer relefini aniqlash uchun vertikal s’yomka (nivelirlash) 

ishlari  bajarildi.  Yer  sirtida  o‘lchash  ishlari  bo‘yicha  birinchi  qo‘llanma 

„Geometriya ili zemlemerie. . .“ nomli kitob XVI asrda nashr etildi.  

Gollandiyalik  olim  B.Snellius  (1580-1626  yillar)  uzoq  vaqt  masofalarni 

o’lchashda  triangulyatsiya  metodini  qo’lladi.Shundan  keyin  meridian  va 

parallellarning  istalgan  qismi  uzunligini  aniqlashga  imkon  tug’ildi.XVI-XVII 

asrlarda  bir  qancha  olim  triangulyatsiya  metodini  qo’llab,  yer  sharining  radiusini 

hisoblab  chiqishgan.  Masalan,  1669-1670-yillarda  fransuz  olimi  J.Pikar  (1620-

1682-yillar  )  Parij  va  Amen  shaxarlari  orasida  triangulyatsiya  o’tkazib,  Yer  shari 

radiusi 6371,62 km ekanligini aniqlaydi. Shunday qilib, XVII asrning 70- yillarida 

yerning  shar  shaklida  ekanligi  ilmiy  jihatdan  isbotlandi  va  yer  sharining  kattaligi 

to’g’risida bir qancha aniq ma’lumotlar to’plandi. 

8

 



1682  yili  mashhur  olim  I.Nyuton  (1643 — 1727)  e’lon  qilgan  nazariya —

 butun dunyo tortishish qonuniga binoan,  yer o‘z o‘qi atrofida ma’lum tezlik bilan 

aylanishi  tufayli,  u  shar  shaklida    bo‘lmay,  balki  ikki  qutbi  bo‘yicha siqilgan  sfe-

roid (ellipsoid) shaklida ekanligini aytgan edi.

9

 

Shundan so’ng  yerning kattaligini  aniqlashda  yangi davr boshlandi.Agar  yer 



ellipsoid  shaklida  bo’lsa,  ekvatordan  qutblarga  tamon  1°yoyining    uzunligi,  oz  

bo’lsada  o’zgara  borishi  kerak.Buni  tekshirib  ko’rish  maqsadida  Parij  fanlar 

akademiyasi tomonidan Peruda (1732-1742- yillar), Laplandiya (1736-1737 yillar ) 

va Fransiyada o’tkazilgan gradus o’lchash natijalari meridian 1° yoyining uzunligi 

geografik  kenglikka  bog’liq  ekanligini  ko’rsatdi.Shunday  qilib,  yerning  ellipsoid 

shaklida ekanligi tasdiqlandi.  

M.V. Lomonosov 1775 yilda  Geografiya departamentida kartalarni yangilash 

va tuzish hamda takomillashtirilgan geodezik asboblarni yaratish ishlarini boshladi. 

Yer  ellipsoidini  elementlari  gradus  o‘lchash  natijalariga  asoslanib  hisoblab 

chiqariladi. Fransuz olimi Delamber (1800) hisoblab chiqargan yer ellipsoidi hozir 

faqat tarixiy ahamiyatga ega. 

XIX asr boshlarida turli mamlakatlarda astronomiya, geodeziya sohasida olib 

borilgan  ishlar  yerni  shakli  ellipsoiddan  bir  oz  farq  qilishini  ko‘rsatdi.  Masalan 

ulug‘ olim Laplas Fransiya va boshqa davlatlarda olib borilgan gradus o‘lchashlar 

natijasini  tahlil  qilib,  meridian  1

  sining  uzunligi  ekvatordan  qutblarga  tomon  bir 



xilda kamaymasligini aniqladi. Shunga asoslanib yer o‘ziga xos noaniq shaklga ega 

                                                 

8

 Qo’ziboyev T. “Geodeziya” O`zbekiston, 1975- yil.12-b 



9

 Muborakov O’. Ahmedov S “Geodeziya va kartografiya” Toshkent,  «O’zbekiston», 2002y. 6- b 




25 

 

ekan,  degan  xulosaga  kelindi.  1873  yilda  nemis  fizigi  I.  V.  Listing  (1808-1882) 



yerning  bunday  shaklini  geoid  deb  atalishini  taklif  etdi.Shundan  so’ng  yerning 

haqiqiy  shakli    bo’lgan  geoid  shakliga  yaqin  keladigan  va  undan  juda  kam  farq 

qiladigan  ellipsoidning  kattaligini  aniqlash  zarur  bo’lib  qoldi.Buning  uchun  yer 

yuzasining kattaligini aniqlash bir qismigina emas, balki turli joylarida o’tkazilgan 

turli gradus o’lchash natijalaridan foydalanishga to’g’ri keldi.  

 

 



1.3.1-rasm.Geoid va ellipsoidning farqi. 

Geoid -  okean suvi tinch turgan paytda sathi bo‘yicha okeanni quruq  ostidan 

sathiy yuza o’tkazilganda hosil bo‘ladigan yumaloq shakldir.Geoid shakli yerning 

tortish kuchiga bog’lik bo’lganligidan gravimetrik  ishlar ham olib boriladi.

10

 

Yerning  kattaligini  aniqlashda  Rossiyada  bajarilgan  gradus  o‘lchashning 



ahamiyati  juda  katta.  Masalan,  1816  yildan  boshlab  geodezist    K.  I.  Tenner 

rahbarligida  Rossiyaning  harbiy  chegarasidagi  guberniyalarda,  astronom 

V.YA.Struve rahbarligida Boltiq bo‘yi guberniyalarida gradus o‘lchash ishlari olib 

borilib,  bu  ishlar  1850  yilgacha  davom  etgan  va  Dunay  daryosining  quyilish 

joyidan  to  Skandinaviya  yarim  orolining  shimoliy  qirg‘og‘igacha  bo‘lgan  25

20



 

meridian yoyining uzunligi hisoblab chiqarilgan.[1] 



Geodeziya  fanini  nazariy  jihatdan  rivojlantirishda  rus  olimlari  P.  L. 

Cheboshev, A. P. Bolotov, N. YA. Singer, A. A. Tillo va boshqalar salmog‘li hissa 

qo‘shdilar. 

                                                 

10

  Muborakov O’. Ahmedov S “Geodeziya va kartografiya” Toshkent,  «O’zbekiston», 2002y. 9- b 




26 

 

1919  yil  15  martda  Oliy  Geodezik  boshkarma  tashkil  qilindi.  Keyinchalik 



chiqarilgan  bir  qancha  qaror  va  kursatmalar  territoriyalarni  topografik  jixatdan 

o’rganishda programma bo’lib xizmat qildi. Bu programmaning amalga oshirilishi 

natijasida territoriyani topografik jixatdan o’rganish va geodezik –topografik ishlar 

bo’yicha MDX davlatlari dunyoda birinchi o’ringa chiqib oldi. 

1923  yildan  boshlab  Moskva  cheragaralash  instituti  (xozirgi  Moskva 

Geodeziya,  aerofotosyomka  va  kartografiya  injinerlari)  mutaxasis  geodezist  va 

topograf kadrlar yertkazib bera boshladi.1932 yilda Omsk shaxrida ham geodeziya 

instituti  tishkil  qilindi.  Bu  institut  1934  yilda  Novosibirsk  shaxriga  ko’chirildi.  

1928  yil  Moskvada  Davlat  Geodeziya  va  kartografiya  ilmiy  tekshirish  instituti 

tashkil  qilinib,    keyinchalik    u  Geodeziya,  aerofotosyomka  va  kartografiya 

markaziy  ilmiy  tekshirish  institutiga  aylantirildi.  1930  yillarga  kelib,  tabiiy 

rersurslarni  o’rganish,  xisobga  olish  va  ulardan  foydalanish,  xar-xil  qurilishlar 

qishloq  xo’jaligini  kollektivlashtirish,  mamlakat  mudofaa  qobilyatini  oshirish  va 

boshqalar topografik kartaga bo’lgan talabni yanada kuchaytirdi. 

Amerikalik olim Xeyford yer ellipsoidini elementlarini hisoblashda AQSHda 

o‘tkazilgan gradus o‘lchash natijasiga asoslandi. 1924 yilda Xalqaro geodeziya va 

geofizika jamiyati bu ellipsoidni xalqaro ellipsoid deb qabul qilishni taklif etdi. 

1928  yilda  mashxur  geodezist    F.N.Krasovskiy  (1878-1948  y)  raxbarligida 

sobiq  SSSR  ning  barcha  territoriyasida  geodezik  tayanch  shaxobchalari  barpo 

qilish va ular asosida topografik plan olish programmasi ishlab chiqildi. 

     Sobiq  Ittifoqda  1946  yilgacha  geodezik  ishlarda  nemis  astronomi  F.  V. 

Bessel  (1841)  hisoblab  chiqargan  yer  ellipsoidi  elementlaridan  foydalanilar  edi. 

Keyinchalik  Sobiq  Ittifoq  olimlari  Bessel  ellipsoidi  MDH  territoriyasida  geoid 

shakldan ancha farq qilishini aniqlashdi. 

M.M.Rusinov  dunyoda  birinchi  bo’lib  bir  nercha  ajoyib  aerofotoobyektiv 

ixtiro  qildi.  Proferssor  M.D.Konshin  radiovisotomer  yordamida  samalyotdan 

yergacha  bo’lgan  masofani  xamda  nuqtalarning  balandligini  aniqlashning 

aeroradioniverlirlash usulini ishlab chiqdi. 

G.V.Ramanovskiy  F.V.Drobishev  va  boshqa  olimlar  aerosuratlar  asosida 

topografik karta tuzishda qo’llaniladigan bir qancha asboblar yaratdilar. 




27 

 

 



1.3.2-rasm.Ertosfenning yer siqiqni aniqlash usuli. 

Bu shaklda aylanma ellipsoid tasvirlangan bo‘lib, markazi 



O

, aylanish o‘qi 

1

PP

 va ekvator tekisligi 

1

OEAE

 bo‘ladi. Quyidagi belgilar kiritamiz: 



a

 – ellips ekvatorial yoki katta yarim o‘qi: 



OA

OE

OE

a



1



b

 – Qutbiy yoki kichik yarim o‘q: 

1

OP

OP

b



 

 – ellips qutbiy siqilishi: 



a

b

a





e

– meridian ellipsining birinchi ekssentrisiteti: 

2

2



2

2

a



b

a

e



'

e

– meridian ellipsining ikkinchi ekssentrisiteti: 

2

2



2

2

'



b

b

a

e





a



b

 yoki 

a



 parametrlar aylanma ellipsoidni aniqlovchi asosiy parametrlardir, 

qolganlari – hisoblashlar va nazariy xulosalar chiqarishda qo‘llaniladigan 

qo‘shimcha o‘lchamlar hisoblanadi. Krasovskiy ellipsoidi 

uchun:


11

м

a

00000


,

6378245


,             



м

b

01877


,

6356863


,                   

69

0033523298



,

0



,                              

23

0066934216



,

0

2





e

  

2



'

0, 00673852541



e

 



 

 

 



 

                                                 

11

 Oliy geodeziya fanidan o’quv uslubiy qo’llama 




28 

 

1.3.1-jadval 



Yer ellipsoidining o’lchamlari 

(

Qo’ziboyev T. “Geodeziya” O`zbekiston, 1975- yil.20-b

)

 

Yer ellipsoid elementlari, ya'ni uning shakli va kattaligi gradus o’lchashlar natijasida 

aniqlanadi. 

1940 


yilda 

geodezist 

olimlar 

F.N.Krasovskiy 

va 

A.A.Izotov 



raxbarligada 

yer 


ellipsoidning 

kattaligi 

xisoblab 

chiqildi. 

Bu 

ellipsoidning  katta  o’qi  A



k

-6378245  m.,  kichik  yarim  o’ki    V

k

=  6356863  m.  siqiqligi    



3

298


1


Download 0.92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling