Geodeziya, kartografiya, geografiya
Download 0.92 Mb. Pdf ko'rish
|
Kurs loyihasi uchun uslubiy qo`llanma
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.3. O’rta asrlarda geodeziya sohasining rivojlanishi
24
XVII asr boshida Galiley tomonidan ko‘rish trubasi, menzulaning ixtiro etilishi, trigonometriya va analitik geometriya hisoblashlarini joriy etilishi tufayli, yer bo‘laklarini o‘lchash va tasvirlash usullari ancha takomillashdi. XVIII asr boshlarida yer relefini aniqlash uchun vertikal s’yomka (nivelirlash) ishlari bajarildi. Yer sirtida o‘lchash ishlari bo‘yicha birinchi qo‘llanma „Geometriya ili zemlemerie. . .“ nomli kitob XVI asrda nashr etildi. Gollandiyalik olim B.Snellius (1580-1626 yillar) uzoq vaqt masofalarni o’lchashda triangulyatsiya metodini qo’lladi.Shundan keyin meridian va parallellarning istalgan qismi uzunligini aniqlashga imkon tug’ildi.XVI-XVII asrlarda bir qancha olim triangulyatsiya metodini qo’llab, yer sharining radiusini hisoblab chiqishgan. Masalan, 1669-1670-yillarda fransuz olimi J.Pikar (1620- 1682-yillar ) Parij va Amen shaxarlari orasida triangulyatsiya o’tkazib, Yer shari radiusi 6371,62 km ekanligini aniqlaydi. Shunday qilib, XVII asrning 70- yillarida yerning shar shaklida ekanligi ilmiy jihatdan isbotlandi va yer sharining kattaligi to’g’risida bir qancha aniq ma’lumotlar to’plandi. 8
1682 yili mashhur olim I.Nyuton (1643 — 1727) e’lon qilgan nazariya — butun dunyo tortishish qonuniga binoan, yer o‘z o‘qi atrofida ma’lum tezlik bilan aylanishi tufayli, u shar shaklida bo‘lmay, balki ikki qutbi bo‘yicha siqilgan sfe- roid (ellipsoid) shaklida ekanligini aytgan edi. 9
ellipsoid shaklida bo’lsa, ekvatordan qutblarga tamon 1°yoyining uzunligi, oz bo’lsada o’zgara borishi kerak.Buni tekshirib ko’rish maqsadida Parij fanlar akademiyasi tomonidan Peruda (1732-1742- yillar), Laplandiya (1736-1737 yillar ) va Fransiyada o’tkazilgan gradus o’lchash natijalari meridian 1° yoyining uzunligi geografik kenglikka bog’liq ekanligini ko’rsatdi.Shunday qilib, yerning ellipsoid shaklida ekanligi tasdiqlandi. M.V. Lomonosov 1775 yilda Geografiya departamentida kartalarni yangilash va tuzish hamda takomillashtirilgan geodezik asboblarni yaratish ishlarini boshladi. Yer ellipsoidini elementlari gradus o‘lchash natijalariga asoslanib hisoblab chiqariladi. Fransuz olimi Delamber (1800) hisoblab chiqargan yer ellipsoidi hozir faqat tarixiy ahamiyatga ega. XIX asr boshlarida turli mamlakatlarda astronomiya, geodeziya sohasida olib borilgan ishlar yerni shakli ellipsoiddan bir oz farq qilishini ko‘rsatdi. Masalan ulug‘ olim Laplas Fransiya va boshqa davlatlarda olib borilgan gradus o‘lchashlar natijasini tahlil qilib, meridian 1 sining uzunligi ekvatordan qutblarga tomon bir xilda kamaymasligini aniqladi. Shunga asoslanib yer o‘ziga xos noaniq shaklga ega
8 Qo’ziboyev T. “Geodeziya” O`zbekiston, 1975- yil.12-b 9 Muborakov O’. Ahmedov S “Geodeziya va kartografiya” Toshkent, «O’zbekiston», 2002y. 6- b 25
ekan, degan xulosaga kelindi. 1873 yilda nemis fizigi I. V. Listing (1808-1882) yerning bunday shaklini geoid deb atalishini taklif etdi.Shundan so’ng yerning haqiqiy shakli bo’lgan geoid shakliga yaqin keladigan va undan juda kam farq qiladigan ellipsoidning kattaligini aniqlash zarur bo’lib qoldi.Buning uchun yer yuzasining kattaligini aniqlash bir qismigina emas, balki turli joylarida o’tkazilgan turli gradus o’lchash natijalaridan foydalanishga to’g’ri keldi.
1.3.1-rasm.Geoid va ellipsoidning farqi. Geoid - okean suvi tinch turgan paytda sathi bo‘yicha okeanni quruq ostidan sathiy yuza o’tkazilganda hosil bo‘ladigan yumaloq shakldir.Geoid shakli yerning tortish kuchiga bog’lik bo’lganligidan gravimetrik ishlar ham olib boriladi. 10
ahamiyati juda katta. Masalan, 1816 yildan boshlab geodezist K. I. Tenner rahbarligida Rossiyaning harbiy chegarasidagi guberniyalarda, astronom V.YA.Struve rahbarligida Boltiq bo‘yi guberniyalarida gradus o‘lchash ishlari olib borilib, bu ishlar 1850 yilgacha davom etgan va Dunay daryosining quyilish joyidan to Skandinaviya yarim orolining shimoliy qirg‘og‘igacha bo‘lgan 25 20
meridian yoyining uzunligi hisoblab chiqarilgan.[1] Geodeziya fanini nazariy jihatdan rivojlantirishda rus olimlari P. L. Cheboshev, A. P. Bolotov, N. YA. Singer, A. A. Tillo va boshqalar salmog‘li hissa qo‘shdilar.
10 Muborakov O’. Ahmedov S “Geodeziya va kartografiya” Toshkent, «O’zbekiston», 2002y. 9- b 26
1919 yil 15 martda Oliy Geodezik boshkarma tashkil qilindi. Keyinchalik chiqarilgan bir qancha qaror va kursatmalar territoriyalarni topografik jixatdan o’rganishda programma bo’lib xizmat qildi. Bu programmaning amalga oshirilishi natijasida territoriyani topografik jixatdan o’rganish va geodezik –topografik ishlar bo’yicha MDX davlatlari dunyoda birinchi o’ringa chiqib oldi. 1923 yildan boshlab Moskva cheragaralash instituti (xozirgi Moskva Geodeziya, aerofotosyomka va kartografiya injinerlari) mutaxasis geodezist va topograf kadrlar yertkazib bera boshladi.1932 yilda Omsk shaxrida ham geodeziya instituti tishkil qilindi. Bu institut 1934 yilda Novosibirsk shaxriga ko’chirildi. 1928 yil Moskvada Davlat Geodeziya va kartografiya ilmiy tekshirish instituti tashkil qilinib, keyinchalik u Geodeziya, aerofotosyomka va kartografiya markaziy ilmiy tekshirish institutiga aylantirildi. 1930 yillarga kelib, tabiiy rersurslarni o’rganish, xisobga olish va ulardan foydalanish, xar-xil qurilishlar qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish, mamlakat mudofaa qobilyatini oshirish va boshqalar topografik kartaga bo’lgan talabni yanada kuchaytirdi. Amerikalik olim Xeyford yer ellipsoidini elementlarini hisoblashda AQSHda o‘tkazilgan gradus o‘lchash natijasiga asoslandi. 1924 yilda Xalqaro geodeziya va geofizika jamiyati bu ellipsoidni xalqaro ellipsoid deb qabul qilishni taklif etdi. 1928 yilda mashxur geodezist F.N.Krasovskiy (1878-1948 y) raxbarligida sobiq SSSR ning barcha territoriyasida geodezik tayanch shaxobchalari barpo qilish va ular asosida topografik plan olish programmasi ishlab chiqildi. Sobiq Ittifoqda 1946 yilgacha geodezik ishlarda nemis astronomi F. V. Bessel (1841) hisoblab chiqargan yer ellipsoidi elementlaridan foydalanilar edi. Keyinchalik Sobiq Ittifoq olimlari Bessel ellipsoidi MDH territoriyasida geoid shakldan ancha farq qilishini aniqlashdi. M.M.Rusinov dunyoda birinchi bo’lib bir nercha ajoyib aerofotoobyektiv ixtiro qildi. Proferssor M.D.Konshin radiovisotomer yordamida samalyotdan yergacha bo’lgan masofani xamda nuqtalarning balandligini aniqlashning aeroradioniverlirlash usulini ishlab chiqdi. G.V.Ramanovskiy F.V.Drobishev va boshqa olimlar aerosuratlar asosida topografik karta tuzishda qo’llaniladigan bir qancha asboblar yaratdilar. 27
1.3.2-rasm.Ertosfenning yer siqiqni aniqlash usuli. Bu shaklda aylanma ellipsoid tasvirlangan bo‘lib, markazi O , aylanish o‘qi 1
va ekvator tekisligi 1
bo‘ladi. Quyidagi belgilar kiritamiz: a – ellips ekvatorial yoki katta yarim o‘qi: OA OE OE a 1 ; b – Qutbiy yoki kichik yarim o‘q: 1
– ellips qutbiy siqilishi: a b a ;
– meridian ellipsining birinchi ekssentrisiteti: 2 2 2 2
b a e ; '
– meridian ellipsining ikkinchi ekssentrisiteti: 2 2 2 2 ' b b a e . a ,
yoki
, parametrlar aylanma ellipsoidni aniqlovchi asosiy parametrlardir, qolganlari – hisoblashlar va nazariy xulosalar chiqarishda qo‘llaniladigan qo‘shimcha o‘lchamlar hisoblanadi. Krasovskiy ellipsoidi uchun:
11 м a 00000
, 6378245
, м b 01877
, 6356863
, 69 0033523298 , 0 , 23 0066934216 , 0 2 e
2 ' 0, 00673852541 e
11 Oliy geodeziya fanidan o’quv uslubiy qo’llama 28
Yer ellipsoidining o’lchamlari ( Qo’ziboyev T. “Geodeziya” O`zbekiston, 1975- yil.20-b ) Yer ellipsoid elementlari, ya'ni uning shakli va kattaligi gradus o’lchashlar natijasida aniqlanadi. 1940
yilda geodezist olimlar F.N.Krasovskiy va A.A.Izotov raxbarligada yer
ellipsoidning kattaligi xisoblab chiqildi. Bu ellipsoidning katta o’qi A k -6378245 m., kichik yarim o’ki V k = 6356863 m. siqiqligi 3 298
1 Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling