H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova

H - O - O – H 

Vodorod peroksid beqaror birikma.  Oson parchalanadi. 

2H

2

O

2

 = 2H

2

O + O

2

 + 195,15 kj 

151

o

С da vodorod peroksid portlaydi. Suvli eritmalarda vodorod peroksid kuchsiz kislota 

va 2 bosrichda dissotsiatsiyalanadi. 

H

2

O

2



 H

+

 + HO

2

-

 

HO

2

-



 H

+

 + [O

2

]

2--

 

H

2

O

2  

nordon va asosli tuzlar hosil qiladi. NaHO

2

, Na

2

O

2

, Ba[O

2

] 

H

2

O

2

  oksidlovchilik  va  qaytaruvchilik  xossalarini  namoyon  qiladi.  H

2

O

2 

  kisloroddan 

kuchliroq oksidlovchi. 

H

2

O

2 

  oksidlovchi bo‘lganda:  

1. Kislotali muhitda H

2

O

2 

  H

+ 

ionlari bilan birikib suv molekulasini hosil qiladi. 

H

2

O

2  

 + 2H

+

 + 2e = 2 H

2

O 

2HJ + H

2

O

2 

 = J

2

 + 2 H

2

O 

2J

-

 - 2 e



  J

2

                            1 

H

2

O

2 

 + 2H

+

 + 2e 



 2 H

2

O      1 

2KJ + H

2

O

2 

 + H

2

SO

4

 = J

2

 + 2 H

2

O + K

2

SO

4

 

2J

-

 + 2 e 



 J

2

                             1 

H

2

O

2 

 + 2H

+

 + 2e



= 2 H

2

O      1 

2.  Neytral  va  ishqoriy  muhitda  oksidlovchi  H

2

O

2   

2ta  elektron  biriktirib  OH

-

  ionlarini 

hosil qiladi. 

H

2

O

2 

 + 2e = 2OH

-

 

KNO

2

 + H

2

O

2 

 = H

2

O  + KNO

3

 

NO

2

-

 +H

2

O - 2e



  NO

3

-

 +2H

+           

1 

H

2

O

2 

 + 2e 



 2OH

-                                      

1 

2KCrO

2

 + 3H

2

O

2 

 + 2KOH = 2K

2

CrO

4

 + 4H

2

O 

CrO

2

-

 + 4OH

-

 - 3e 



 CrO

4

2-

 + 2H

2

O                                  2 

277 

 

H

2

O

2 

 + 2e 



 2OH

-          

       3 

CrO

2

-

 + 8OH

-  

+ 3H

2

O

2 

= 2CrO

4

2-

 + 4H

2

O + 6OH

-

 

PbS + H

2

O

2 

  = PbSO

4

 + H

2

O     

H

2

O

2 

 + 2e 



 2OH

-     

                                                            4 

PbS + 4H

2

O - 8e 



 Pb

-

 + SO

4

2-

 + 8H

+

               1 

PbS + 4H

2

O

2

 + 4H

2

O = Pb

2+

 + SO

4

2-

 + 8H

+

 + 8OH

-

 

PbS + 4H

2

O

2 

  = PbSO

4

 + 4H

2

O 

Oksidlovchilar  KMnO

4

,  Ag

2

O,  CrO

3

  va  b.  ishtirokida  vodorod  peroksid  qaytaruvchilik 

xossasini namoyon qiladi.  

1.  Kislotali  muhitda  vodorod  peroksid  2ta  elektron  berib,  vodorod  ionlari  va  kislorod 

molekulasini  hosil riladi. 

H

2

O

2

 - 2 e = 2H

+

 + O

2

 

Misol: 5H

2

O

2

 + 2KMnO

4

 + 3H

2

SO

4

 = 5O

2

 + 2 MnSO

4

 + K

2

SO

4

 + 8H

2

O 

H

2

O

2

 - 2 e 



 2H

+

 + O

2        

                         5 

MnO

4

-

 + 8H

+

  + 5e 



 Mn

2+

+ 4H

2

O          2 

5H

2

O

2

 + 2MnO

4

-

 + 16H

+ 

 = 10H

+

 + 5O

2

 + 2Mn

2+

 + 8H

2

O    

 

K

2

Cr

2

O

7

 + 3H

2

O

2

 + 4H

2

SO

4

 = 3O

2

 + Cr

2

(SO

4

)

3

 + 7H

2

O + K

2

SO

4

 

Cr

2

O

7

2-

 + 14H

+

 + 6e ---- 2Cr

3+

 + 7H

2

O                             1 

H

2

O

2

 - 2 e = 2H

+

 + O

2   

         3  

CrO

4

2-

 + 14H

+

 + 3H

2

O

2

  = 2Cr

3+

 + 7H

2

O +  6H

+

 + 3O

2

 

 

2. Neytral va ishqoriy muhitda OH

-

 ionlarini biriktirib suv va kislorod  hosil qiladi. 

H

2

O

2

 + 2OH

-

 - 2e = 2H

2

O + O

2

 

Ag

2

O + H

2

O

2



    2Ag + O

2

  + H

2

O 

H

2

O

2

 - 2 e 



   2H

+

 + O

2                

                           1 

Ag

2

O + H

2

O + 2e 



 2Ag + 2OH

-

     1 

H

2

O

2

 + Ag

2

O +  H

2

O  = 2Ag + 2H

2

O  + O

2 

 

2K

3

[Fe(CN)

6

]  + H

2

O

2

 + 2KOH = 2K

4

[Fe(CN)

6

] + O

2

 + 2H

2

O 

[Fe(CN)

6

]

3-

  +    



 [Fe(CN)

6

]

4-

            2 

H

2

O

2

 + 2OH

-

 - 2e 



 2H

2

O + O

2   

1 

2[Fe(CN)

6

]

3-

  + H

2

O

2

 + 2OH

-

 - 2e = 2H

2

O + O

2 

 +  2 [Fe(CN)

6

]

4-

 

Olinishi.  Vodorod peroksid natriy yoki bariy peroksidlarga kislota ta‘sir ettirib olinadi. 

Na

2

O

2

 + H

2

SO

4

 = Na

2

SO

4

 + H

2

O

2

 

BaO

2

 + H

2

SO = BaSO

4

 + H

2

O

2

 

 Dunyoda  ishlab  chiqariladigan  vodorod  peroksidlarning  30%i  50%li  sulfat  kislotani 

elektroliz qilish orqali olinadi.  

2H

2

SO

4

 = 2H

+

 + 2HSO

4

-

                    2H

+

 + 2e = H

2

 

                    katodda                                       anodda 

2H

+

 + 2e = H

2

 

  2 HSO

4

-

  - 2e = H

2

S

2

O

8       

peroksodisulfat kislota 

H

2

S

2

O

8

 + 2H

2

O = H

2

O

2

 + 2H

2

SO

4

 

3%    li  vodorod  peroksid  eritmasi  (pergidrol)  va  73-90%li  eritmalari  sotiladi.  Vodorod 

peroksid ko‘p bo‘yoqlarni oqartiradi. Shu xossasi tufayli ipak, soch, par va boshqalarni oqartirish 

uchun  ishlatiladi.  U  harbiy  va  raketa  texnikasida,  3%  li  eritmasi  tibbiyotda  dezinfektsiyalovchi 

modda sifatida qo‘llaniladi.  

Tarqatma matеrial 

I A GURUH ELEMENTLARI 

Bu  guruh  elementlariga  litiy,natriy,kaliy,rubidiy,seziy  va  fransiy  kiradi.  Barcha  guruh 

a‘zolarinig    tashqi  elektron  qavatida  1  tadan  s  elekteronlar  bor.ularning  elektron  formulalari 

quyidagicha: 

278 

 

3

 Li         1s

2

2s

1

 

11

 Na       1s

2

2s

2

2p

6

3s

1 

19

 K         1s

2

2s

2

2p

6

3s

2

3p

6

4s

1

 

37

Rb        1s

2

2s

2

2p

6

3s

2

3p

6

3d

10

4s

2

4p

6

5s1 

55

Cs        1s

2

2s

2

2p

6

3s

2

3p

6

3d

10

4s

2

4p

6

4d

10

5s

2

5p

6

6s

1

 

87

 Fr        1s

2

2s

2

2p

6

3s

2

3p

6

3d

10

4s

2

4p

6

4d

10

5s

2

5p

6

5d

10

6s

2

6p

6

7s

1

 

Element  tartib  nomeri  ortishi  bilan    atom  va  ionlarning  radiusi  ortadi.Shu  metallarning 

suyuqlanish harorati kamayadi. 

Bu  matallarning  barchasidan  litiy  farq  qiladi.  Uni  tashqaridan  ikkinchi  qavatida  ikkita 

elektroni bor. 

 ISHQORIY METALLARNING OLINISHI 

Ishqoriy metallar kimyoviy faolligi yuqoriligi sababli faqat birikmalar holida uchraydi. 

Liyiyning  birikmalari  nihoyatda  ko‘p.Uni  150  dan  ortiq  minerallari  bor.  Texnik 

ahamiyatga spodumen LiAl(SO

4

)

2

 va litiy smolasi  Li

2

Al

2

(SiO

3

)

3

(F;OH)

2

. 

Natriy  birikmalari  keng  tarqalgan.  Osh  tuzi  NaCl;Glauber  tuzi  Na

2

SO

4

*1O  H

2

O.Hind 

selitrasi KNO

3

, Natriy selitrasi, kriolit Na

3

[AlF

6

];  bura  Na

2

B

4

O

7

*10 H

2

O. 

Kaliy  birikmalaridan    silvinit  KCl*NaCl;    karnallit    KCl*MCl

2

*6H

2

O;  yer  sharining 

asosiy po‘slog‘i- ortoklaz  K

2

O*Al

2

O

3

*6SiO

2

 

Rubidiy va seziy natriy va kaliy bilan birga lekin kamroq uchraydi. 

Fransiy  barcha  ishqoriy  metallardan  eng  faoli  va    og‘iri  hisoblanadi.  Radioaktiv  .uni 

yarim yemirilish davri 22 minut. 

Natriy,litiy  va  kaliy  asosan  elektroliz  usuli  yordamida  olinadi.  Elektrolizga  tuzlar  yoki 

gidroksidlar uchratiladi.Rubidiy va seziy  unung xloridlaridan kalsiy metali bilan qaytarish orqali 

olinadi. 

ISHQORIY METALLARNING XOSSALARI 

Ishqoriy metallar kub krislall panjaraga ega. Yangi kesilgan metallar ko‘rinishi odatdagi 

metallarga  o‘xshaydi.  Metallik  yaltiroqlikka  ega.Barcha  ishqoriy  metallar  kerosin  ostida  yoki 

inert  gaz  muhitida  saqlanadi.  Ishqoriy  metallar  engil  metallar  hisoblanib,  pichoq  bilan  oson 

kesiladi. Ularni ichida qattig‘i kaliy u yuqori issiq va elektr o‘tkazuvcanlikka ega. 

 Ishqoriy metallar oson +1 zaryadli ionlar hosil qiladi.Litiy kislorod ta‘sirida oksid hosil 

qiladi. Qolgan ishqoriy metallar bo‘lsa peroksidlar hosil qiladi. 

 4Li+O

2

= 2Li

2

O                      2Na+O

2

=Na

2

O

2

          2K+O

2

=K

2

O

2

 

K+O

2

=  KO

2

                          Rb+O

2

 =RbO

2 

          Cs+O

2 

 =CsO

2

 

Peroksidlardan oksidlar olish mumkin.  

Na

2

O

2

+2Na= 2Na

2

O                          K

2

O

2

+2K=   2K

2

O 

Peroksidlarni suv bilan ta‘siridan bodorod peroksidi yoki kislorod hosil bo‘ladi.Na

2

O

2

 + 

2H

2

O  =  2NaOH +H

2

O

2

        2KO

2

+2H

2

O=2KOH+H

2

O

2

+O

2 

Ishqoriy  metallar  galogenlar  bilan    shiddadli  va  issiqlik  chiqishi  bilan  ta‘sirlashadi:                  

2Me+ F

2

=  MeF

2

 

Juda oson ishqoriy matallarning sulfidlari hosil bo‘ladi: 

                     2Me+S = Me

2

S 

Me

2

S  larni oltingugurt bilan qo‘shib suyuqlantirilsa persulfidlar hosil bo‘ladi. 

            Na

2

S,Na

2

S

2

,Na

2

S

4

 ,Na

2

S

n

 

Ishqoriy  metallar  vodorod  bilan  oson  ta‘sirlashadi.  Bunda  metall  gidridlari  hosil 

bo‘ladi.Ularning bog‘lanishi ion tabiatli. 

 Odatdagi sharoitda faqat litiy nitrid hosil qiladi. 

              6Li+N

2

= 2Li

3

N  

 Boshqa metallarning nitridlari boshqacha usullar bilan olinadi. 

Suyuq  ammiak  bilan    ishqoriy  metallarning    reaksiyasida  amidlar,imidlar  va  nitridlar 

hosil bo‘ladi. 

                2Na+2NH

3

=2Na

2

NH+2H

2 

         Na+2NH

3

=2NaNH

2

+H

2

 

                                 2Na+2NH

3

=2Na

3

N+3H

2

 

279 

 

Natriy 

birikmalari 

organizmda 

asosan 

hujayra 

atrofidagi 

syuqliklarda 

mavjud(qonda,limfa  va  ovqat  hazm  qilish  shiralarida).NaCl  hisobiga  organizmdagi  qon  bosimi 

boshqarilib turadi. 

NaOH  320

o

  C  da  syuqlanadigan  oq  ,suv  tortadigan  kristall  modda.NaOH  va  KOH  

elektroliz usulida olinadi. 

Kaliy  ioni  organizmda  hujayra  ichidagi  ion  hisoblanadi.U  kopgina  boikimyoviy  va 

fiziologik  jarayonlarda,  masalan  nerv  impulclarining  harakatida  ishtirok  etadi.Kaliy  ioninng 

qonda  mo‘tadil miqdorda bo‘lishi yurakni normal ishlashi uchun kerak.1 cutkada K 2-3 g kerak 

bo‘ladi. 

Tseziy  va  rubidiy  fotoelementlar  tayyorlashda  ishlatiladi.Nur  ta‘sirida  Rb  va  Cs  ning 

valent  elektronlarini  oson  ajralishi  yorug‘lik  energiyasini  elektr  energiyasiga  aylantitish 

imkoniyatini beradi.   

Li  –  alangani  to‘q  qizil  rangga  bo‘yaydi.  Na  ishtirokida  alanga  g‘isht  rangga  bo‘yaladi. 

Kaliy alangani siyoh rangga bo‘yaydi. Shu usul bilan bu metallar borligi analiz qilinadi. 

II A guruh elementlari 

   Bu gruh metallari qatoriga berilliy, magniy, kaltsiy, stronsiy, bariy va radiy kiradi. Ular 

erkin  holatda  ishqoriy  mettalarga  nisbatan  qattiqroq.  Ular  engil  metallar  ,  ammo  ishqoriy 

metallardan syuqlanih temperaturasi balandroq. Xossalari jihatidan berilliy alyuminiyga o‘xshab 

ketadi. Diagonal o‘xshashlik. 

Bariy, strontsiy va bariy qadimdan ishqoriy er metallari nomi bilan mashur. Bu nom  bu 

metallarning gidroksidlarini  isqoriy xossaga egaligidan kelib chiqqan. 

                                          

Berilliy 

Er  sharida  kam  tarqalgan(0,004%).  Asosan  berill  minerali  holatida  uchraydi 

[Be

3

Al

2

(SiO

3

)

6

].  Metall holatdagi berilliy uning birikmalarini elektroliz qilib olinadi. Elektroliz 

uchun olingan syuqlanma  50% BeCl

2

 va 50% NaCl (mass/%) bunda aralashmaning syuqlanish 

temperaturasi 300

o

S ga kamayadi(BeCl

2

 niki 440

o

S).  

Berilliy ishqorlarda eriydi va gidroksoberillatlar hosil qiladi: 

    Be+2NaOH+2H

2

O= Na

2

[Be(OH)

4

]+ H

2

 

BeO    va        Be(OH)

2

      ham  amfoterlik  xossasiga  ega.    BeF

2 

  ishqoriy  metallar  ftoridlari 

bilan ftor berillatlar hosil qiladi. 

BeF

2

  +2 KF= K2[BeF

4

] 

Beo+2NaOH+2H

2

O= Na

2

[Be(OH)

4

] 

Be(OH)

2

+2NaOH= Na

2

[Be(OH)

4

] 

Berilliy tuzlari oson  gidrolizga uchraydi.  Berilliy  va unung birikmalari chang holatoda 

atmosferada tarqalgani juda xavfli. 

                                           Magniy 

  Magniy tabiatda keng tarqalgan. Asosiy minerallari magnezit  MgCO

3

  ; 

Dolomite    MgCO

3

    *CaCO

3

      ;  karnallit    KCl*MgCl*6H

2

O.  Magniyning  er  po‘stlog‘idagi 

miqdori 2 % atrofida. 

             Magniy   MgCl

2

  yoki suvsizlantirilgan karnallitni elektroliz qilib olinadi. 

Magniy  oq,  kumushsimob,  engil  metal.  Havoda  kam  o‘zgaradi,unung  ustuni  oksid    pardasi 

qoplagan.  

              Magnoy kislotalardan oson vododorodni siqib chiqaradi. Suv bilan qaynatilganda oson 

tasir etadi. Havoda qizdirilganda MgO  va ozgina Mg

3

N

2

 hosil qiladi.  

MgO    MgCO

3

  dan  olinadi  .  U  kuydirilgan  magneziy  ham  deyiladi.  Mg(OH)

2

  suda  kam 

eriydigan ,o‘rtacaha kucli elektrolit. 

Mg(OH)

2

  magniy  tuzlariga  ishqorlar  ta‘sir  ettirilib  olinadi.  Magniy  tuzlariga  soda 

qo‘silganda  giroksikarbonatlar  hosil  bo‘ladi.  Bu  tuz  oq  magneziy  nomi  bilan  tibbiyotda 

ishlatiladi.Tabiatdagi  silikatlardan  talk    3MgO*4SiO

2

*H2O  bolalar  upasi  tayyorlashda 

ishlatiladi. Asbest CaO*3MgO*4SiO

2

 issiq saqlovchi material sifatida ishlatiladi. 

                                    Kalsiy   

280 

 

Er  po‘stlog‘da  kaltsiy  miqdori  3  %.  Tabiatda    oxaktosh,  gips,  marmar  CaCO

3

  Gips      -  

CaSO

4

*2H

2

O

. 

Fosforitlar   Ca

3

(PO

4

)

2

. 

Kaltsiy asosan  elektroliz usulida olinadi.CaO,Ca(OH)

2

, ko‘ptuzlari bor. 

 

 

 

 

 

1-MAVZU 

Vodorod, suv va vodorod pеroksid xossalari 

LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI 

O`quv soati: 3 soat 

talabalar soni: 10-12 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

 

Bilimlarni  kеngaytirish  va  chuqurlashtirish  bo`yicha 

laboratoriya mashg`uloti. 

Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 

1.Talabalarning  vodorod  va  uning  birikmalari 

bo`yicha bilimlarini aniqlash. 

2.Vodorod,  suv,  vodorod  pеroksidning  oksidlovchi 

va qaytaruvchlik xossalari. 

3. Vodorod pеroksid ishtirokidagi OK rеaktsiyalarini 

tеnglashtirish usullari. 

O`kuv mashg`ulotining maqsadi: 

Talabalarning vodorod va uning birikmalari haqidagi 

bilimlarini  chuqurlashtirish  hamda  laboratoriyada 

vodorodni  olish,  vodorod  pеroksid  ishtirokida 

rеaktsiyalar olib borish kunikmalarini xosil qilish.  



 

Pеdagogik vazifalar: 



 

Vodorodning asosiy olinish usullari bilan  

tanishtirish; 



 

Vodorod 

pеroksidning 

kimyoviy 

xossalarini tavsiflash; 



 

Vodorod,  suv,  vodorod  pеroksidning 

oksidlovchi  va  kaytaruvchi  xossalarini 

tushuntirish; 



 

Laboratoriyada vodorod olish va vodorod 

pеroksid  ishtirokida  tajribalar  olib 

borishni urgatish; 



 

Vodorod  pеroksid  ishtirokida  boradigan 

OK  rеaktsiyalarini  tеnglashtirish  usullari 

Bilan tanishtirish. 



 

O`quv faoliyatining natijalari: 



 

talabalar biladilar: 



 

Vodorodning  laboratoriyada  va  sanoatda  olinish 

usullarini biladilar; 



 

Vodorod,  suv,  vodorod  pеroksidning  kimyoviy 

xossalarini tavsiflay oladilar; 



 

Laboratoriyada vodorodni ola biladilar; 



 

Vodorod  pеroksidning  oksidlovchi  kaytaruvchi 

xossalarini ifodalovchi tajribalarni bajara oladilar. 



 

Vodorod pеroksidning ishlatilish soxalarini biladilar; 



 

Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, 

ish daftarlariga yozadilar. 

Ta'lim usullari 

Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, 

munozara. 

Ta'lim vositalari 

Darslik, 

ma'ruza 

matni, 

o`quv 

qo`llanmalar, 

kimyoviy idishlar. 

O`qitish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy 

O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus  kimyoviy  laboratoriya  vositalari  bilan 

jixozlangan xona. 

Monitoring va baholash 

Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar 

(Organayzеrlar orqali –BBB) 

Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 

Jonlantirish uchun savollar 

1.

 

Vodorod.Tabiatdauchrashivaolinishi, fizikaviyvakimyoviyxossalari. 

2.

 

Suv va uning fizikaviy va kimyoviy xossalari.Og‘ir suv. 

3.

 

Vodorod peroksidi, olinishi, xossalari va ishlatilishi. 

4.

 

Vodorod peroksidi  -oksidlovchi va qaytaruvchi. 

5.

 

I1A guruh ishqoriy metallari. 

6.

 

I1A guruh ishqoriy er metallari. Ularning farmatsiya va tibbiyotdagi 

ahamiyati. 

7.

 

I1A guruh elementlari va vodorod peroksidi asosida farmakopeyaga 

kiritilgan  dorivor moddalar to‘g‘risida qisqacha ma‘lumot. 

 

281