Himoyaga ruxsat beriladi
Download 1.45 Mb. Pdf ko'rish
|
mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning orni va bu masalani oqitish uslubiyoti
- Bu sahifa navigatsiya:
- ___________________ D.A.K.ning xulosasi Buxoro-2014.
- Mutaxasislik
- Bitiruv malakaviy ishiga tegishli savollar ro`yxati
- KIRISH Mavzuning dolzarbligi
- Bitiruv - malakaviy ishning maqsadi
- Bitiruv- malakaviy ishning vazifasi
- Bitiruv- malakaviy ishning ob’ekti
- Bitiruv malakaviy ishining nazariy va uslubiy asoslari
- Bitiruv malakaviy ishi
- Ikkinchi bob
- Xulosa va takliflar
- I BOB: XORIJIY INVESTITSIYALARNING MOHIYATI VA JALB QILISH SABABLARI.
- 1.1 Xorijiy investitsiyalarning mohiyati, turlari va investitsiyalashga ta’sir etuvchi omillar.
|
1
O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi Buxoro Davlat universiteti Ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti Iqtisodiy ta`lim va turizm kafedrasi
Fakultet dekani _______________
i.f.n. A.T.JO‘RAEV «_____»_________________________ 2014-yil Himoyaga ruxsat etildi Kafedra mudiri _______________
i.f.n. dos. H.R.HAMROEV «_____»_______________________ 2014-yil BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: ―Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning o‘rni va bu masalani o‘qitish uslubiyoti‖. Bajardi: 5140900 – ―Kasbiy ta`lim‖ (ijtimoiy–iqtisodiy soha) yo`nalishi 3-1IQK-10 guruhi talabasi Sharopov Farhod Olimjon o’g’li.
2
O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi Buxoro Davlat universiteti Ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti Iqtisodiy ta`lim va turizm kafedrasi
xorijiy investitsiyalarning o‘rni va bu masalani o‘qitish uslubiyoti‖ 1.Universitet bo`yicha buyruq bilan tasdiqlangan____________________________ 2.Tugatilgan ishning talaba tomonidan topshirish muddati_____________________ 3.Tushuntirish xatining tarkibi___________________________________________
4.Grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko`rsatkichi bilan)
5.Ilmiy maslahatchilar: D.X. Xodjayeva, H.R. Hamroyev 6.Ilmiy rahbar: M.SH. Boltayeva 7.Vazifani topshirish sanasi_____________________________________________ 8. Vazifa ijroga qabul qilindi____________________________________________ Talaba imzosi________________________________________________________ Kafedra mudiri imzosi_________________________________________________ Eslatma: Bu vazifa tugallangan ishga ilova
3
MUNDARIJA:
Kirish………………………………………………………………………….……4 I bob: Xorijiy investitsiyalarning mohiyati va jalb qilish sabablari. 1.1 Xorijiy investitsiyalarning mohiyati, turlari va investitsiyalashga ta‘sir etuvchi omillar……………………………………………………………….….….8 1.2 Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati va uni jalb qilish sabablari………………………………………………………………...…………20 1.3 O‘zbekiston Respublikasining investistion muhiti…………….…...…24 II-bob:
O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning ahamiyati va uning hozirgi holatining tahlili. 2.1 O‘zbekiston Respublikasi makroiqtisodiy investitsion faoliyati tahlili………………………………………………………………………………33 2.2 O‘zbekiston Respublikasining xalqaro moliya institutlari va rivojlanish tashkilotlari bilan hamkorligi……………………………………………...………46 III bob:
― Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning o‘rni‖ mavzusini o‘qitishning texnologik modelini yaratish.....................................................................................................................51 Xulosa va takliflar..………………………………………………………...……...68 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………………..71
4
KIRISH Mavzuning dolzarbligi:
O`zbekiston va jahon iqtisodiyotining kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bog‘liqligini bugungi kunda deyarli har bir mutaxassis va xo`jalik yurituvchi sub`ekt anglab etganligini nazarda tutsak, hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, xususan, xorijiy
investitsiyalarini kengroq jalb etish ularning mamlakatimizda o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarali ijrosini ta`minlashning muhim asosiga aylanganligi bilan bog‘liqligini tushunib olish qiyin emas. Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida investitsiyalarining jumladan, xorijiy investitsiyalarning ahamiyati kattadir. Ma`lumki, har qanday davlat dunyodan ajralgan holda, jahon tajribalarini o`rganmasdan, dunyoning yetakchi davlatlari ilm, fan va texnika sohasida erishgan yutuqlarini qabul qilmasdan rivojlanishi mumkin emas. Bu borada so`z ketganda Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini ta`kidlashimiz lozim: "Bugun joylarda iqtisodiyotni yuksaltirish, zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlangan yangi korxonalarni barpo etish va rekonstruktsiya qilish uchun xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, ....... nechog‘lik katta hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini kimgadir isbot qilib berishga hojat yo`q. Bu avvalombor, aholi bandligi, uning ish haqi va daromadlarini oshirish, bu oxir - oqibatda respublikamiz hududlari, shahar va tumanlarimizdagi eng muhim ijtimoiy muammolarni yechish demakdir". Investitsiyalar -
qayta ishlab chiqarishdan ortgan va endilikda uni kengaytirish, qo‘shimcha daromod olishga yo‘naltirilgan mablag‘‘lar (investitsiyalar) iqtisodiyotning hajm jihatdan o‘sishini, ya‘ni, yangi korxonalarning qurilishi, asbob-uskunalar keltirilishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi ta‘minlaydi. Bu masalaning bir tomoni, ikkinchi tomondan, investitsiyalar faqatgina iqtisodiyotdan tashqari so‘gliqni saqlash, ta‘lim, infratuzilmani yaxshilash (m.s qishloqlarda turmush tarzini oshirish), ichimlik suvi va atrof muhitni muhofazalash kabi muammolarning ham yechuvchisi sanaladi.
I. Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O„zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo„llari va choralari” O'zbekiston nashriyoti, 2009 yil 5
Shunday ekan bu masalani o‘rganish, tahlil qilish dolzarb hisoblanadi. Bitiruv - malakaviy ishning maqsadi: Mamlakatimizning investitsion faoliyati va iqtisodiyotimizni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning tutgan o‘rnini tahlil qilish, ushbu mavzuni o‘qitish uslubiyotini yaratish.
vazifalarning yechimi bilan bog‘liq: - Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati va uni jalb qilish sabablarini o‘rganish; - Mamlakatimizda yaratilgan investitsion muhit bilan tanishish; - Respublikamiz makroiqtisodiy investitsion faoliyati statistik ko‘rsatkichlari bilan tanishish va ularni tahlil qilish; - Mamlakatimizning xalqaro moliya institutlari va rivojlanish tashkilotlari bilan hamkorligi va istiqboldagi rejalarini o‘rganib chiqib, tahlil qilish.
"Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning o‘rni‖ va bu masalani o‘qitish uslubiyoti olindi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Investitsion faoliyatga kirishish va uni amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy va siyosiy munosabatlar.
Respublikasi qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, I.A.Karimov asarlari, vatanimiz va xorijiy olimlarning ilmiy ishlari va maqolalari.Mazkur ilmiy tadqiqotlar ushbu muammolar bo`yicha Davlat Statistika Qo`mitasining statistika ma`lumotlaridan foydalanildi.
ro‘yxatidan va ilovalardan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishning predmeti, ob‘ekti hamda bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari yoritilgan. Birinchi bobda xorijiy investitsiyalarning mohiyati va jalb qilish sabablari, shuningdek, respublikamizda yaratilgan investitsion muhit haqida ma‘lumot berilgan.
6
Ikkinchi bob O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning ahamiyati va uning hozirgi holatining tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mamlakatimining makroiqtisodiy investitsion faoliyati tahlili, shuningdek, xalqaro moliya institutlari va rivojlanish tashkilotlari bilan hamkorligi bayon etilgan.
investitsiyalarning o‘rni‖ mavzusini o‘qitishning texnologik modelini yaratish deb nomlanib, unda ushbu mavzu bo‘yicha ma‘ruza o‘qish texnologiyasi va amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning texnologik modeli keltirilgan. Xulosa va takliflar qismida ishga yakuniy, umumlashtiruvchi xulosalar berilib, tegishli takliflar kiritilgan.
8
1.1 Xorijiy investitsiyalarning mohiyati, turlari va investitsiyalashga ta’sir etuvchi omillar. «Investitsiya» atamasi lotin tilidagi «invest» so`zidan kelib chiqqan bo`lib «qo`yish», «mablag‘`ni safarbar etish», «kapital qo`yilmasi» ma`nosini beradi. Keng ma`noda investitsiya mablag‘`ni ko`paytirib va qaytarib olish maqsadida kapitalni safarbar etishni bildiradi. Ko`pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob`ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne`matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta`riflanadi. Investitsiya deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob`ektlariga yo`naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy - ijtimoiy samaraga erishishdir. O`zbekiston Respublikasida investitsiya xususida qonuniy hujjatlar 1991 yildan boshlab qabul qilindi va o`tgan vaqt ichida ular ancha takomillashtirildi. Investitsiya to`g`risida O`zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunda ko`rsatilishicha, investitsiya bu iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy natijaga erishish uchun sarflanadigan pul mablag‘`lari, banklarga qo`yilgan omonatlar, paylar, qimmatli qog`ozlar (aktsiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar asbob-uskunalar, litsenziyalar va samara beradigan boshqa har qanday boyliklardir. Bu iqtisodiy ta`rif investitsiyaning bozor iqtisodiyoti sharoitida to`laligicha faoliyat ko`rsatishini aniq tasdiqlaydi. Jumladan, unda, birinchidan, investitsiyaning o`ziga va investitsiya faoliyatining ob`ektlariga keng ta`rif berilgan; ikkinchidan, investitsiyaning bevosita iqtisodiy va ijtimoiy samara olishga muqarrar bog`liqligi ta`kidlab o`tilgan. Xorijiy mamlakatlarning tajribasi va investitsiya to`g`risida o`zimizda qabul qilingan qonunlarning tahlilidan kelib chiqib, investitsiyaning shartli ravishda uchta turini ajratish mumkin:
9
1-chizma
Bozor iqtisodiyoti sharoitida shar bir investitsiya turining o`ziga xos o`rni bo`ladi. Moliyaviy investitsiyalar tarkibiga mashalliy va xorijiy mamlakatlarning pul birliklari, banklardagi omonatlar, depozit sertifikatlar, aktsiyalar, obligatsiyalar, veksel‘‘lar va boshqa qimmatli qog`ozlar shamda tenglashtirilgan boyliklar kiradi. Moddiy investitsiyalar tarkibiga asosiy fondlar, ya`ni binolar, asbob-uskunalar, inshootlar, kommunikatsiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chiqarish fondlarining aktiv va passiv qismlari kiradi. Aqliy (intellektual) investitsiyalar miqdori juda rang-barangdir, ya`ni ular mulkiy shuquqlar shaklidagi investitsiyalar aqliy meshnatga oid shakldagi investitsiyalar va tabiiy resurslardan foydalanish shaklidagi investitsiyalardan iborat. Mulkiy huquqlar guruhiga kiradigan investitsiyalarning xillari bozor munosabatlarining nechog`lik rivojlanganligiga, milliy bozorlarning o`ziga xos tomonlariga qarab har xil bo`ladi. Aqliy mehnatga oid haq-huquqlar shaklidagi investitsiyalar tarkibiga mualliflik huquqlari, ―nou-xau‖, kashfiyotlar, tovar belgilariga beriladigan litsenziyalar va boshqa xil egalik huquqlari kiradi.
Investitsiya turlari
aqliy
(intellektual)
moddiy
moliyaviy
10
Investitsiyalar xususiy sektor va davlat tomonidan mamlakat ichkarisida va uning tashqarisida turli ishlab chiqarishlarga va qimmatbaho qog`ozlarga (aktsiyalar, obligatsiyalar) qo`yilishi mumkin. Investitsiyalar yalpi va
sof investitsiyalargaajratiladi. Yalpi investitsiyalar – bu ishlab chiqarish vositalarining iste`mol qilingan qismini qoplash hamda ularni qo`shimcha o`sishi maqsadida ishlab chiqarish jamg`armalari va aholi mablag‘`lari qo`yilmalaridir. Boshqacha so`z bilan aytganda, yalpi investitsiyalar o`z ichiga amortizatsiya va sof investitsiyalarni qo`shadi. Sof investitsiyalarni aniqlash uchun yalpi investitsiyalardan amortizatsiya ajratiladi. Yalpi investitsiyalar va amortizatsiya o`rtasidagi nisbatga qarab iqtisodiyotning ahvoli qanday ekanligini, ya`ni yuksalish, yo turg`unlik yoki pasayish davrini boshidan kechirayotganligini aniqlash mumkin. Agarda, yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan ortiq, ya`ni sof investitsiya yuqori bo`lsa, iqtisodiyot yuksalishda bo`ladi, chunki uning ishlab chiqarish quvvatlari o`sadi. Yalpi investitsiya va amortizatsiya bir-biriga teng bo`lgan chog`da iqtisodiyot turg`unlik holatida bo`ladi. Bu vaziyatda sof investitsiyalar nolga barobar va iqtisod shu yilda qancha kapital iste`mol qilgan bo`lsa, uni qoplash uchun shuncha ishlab chiqaradi.Ishchan faollik pasayib borayotgan iqtisodiyotuchun (asegnatsiya holati) yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan kam bo`lgan holdagi vaziyat xosdir, ya`ni iqtisodiyotda yil davomida kapital ishlab chiqarilganiga nisbatan ko`proq iste`mol qilinadi. Bunday holatda sof investitsiyalar ishorasi manfiy bo`lib, uning mutlaq qisqarishini bildiradi. Natijada, yil oxirida kapital hajmi yil boshidagiga qaraganda kam bo`ladi. Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklaridir. Xorijiy investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Xorijiy investitsiyalarning ichki investitsiyalardan farqi shundaki, ularda investor boshqa mamlakat fuqarosi bo‘ladi. Iqtisodiy mazmuniga ko`ra xorijiy investitsiyalar ssuda kapitali (ya`ni qarz va 11
kredit), xamda bevosita va portfel‘ investitsiyalarga bulinadi. Investitsiyalar nimaga yo‘naltirilganligi ular kaysi xorijiy investitsiya turiga kirishini belgilaydi. 2-chizma
Kapital investitsiya jumlasiga asosiy fondlarni vujudga keltiruvchi va takror ishlab chiqarishga, shuningdek, ishlab chiqarishning boshqa shakllarini ishlab chiqarishga qo`shiladigan investitsiyalar kiradi. Innovatsiya investitsiyalar jumlasiga texnika va texnologiyalarning yangi avlodini ishlab chiqish va o`zlashtirishga qo`shiladigan investitsiyalar kiradi. Ijtimoiy investitsiyalar jumlasiga inson salohiyatini, malakasi va ishlab chiqarish tajribasini oshirishga, shuningdek, nomoddiy ne`matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo`shiladigan investitsiyalar kiradi. Xorijiy investitsiyalar ko`lamiga qarab xalqaro doiradagi, ya`ni xalqaro investitsiyalar ko`rinishiga ham ega bo`ladi. Xalqaro investitsiyalar – jahon mamlakatlari o`rtasida xarakatda bo`lgan investitsiyalardir. Investitsiyalarni xorijga chiqarish, ularning mamlakatlar o`rtasidagi faol harakati zamonaviy jahon xo`jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ajralib turuvchi xususiyatlariga aylandi. Investitsiyalarni chetga chiqarish jahon Xorijiy investitsiyalarning quyidagi turlari mavjud:
KAPITAL INNOVATSIYA
IJTIMOIY
asosiy fondlarni vujudga keltiruvchi va takror ishlab chiqarishga, shuningdek, ishlab chiqarishning boshqa shakllarini ishlab chiqarishga qo`shiladigan investitsiyalar
inson salohiyatini, malakasi va ishlab chiqarish tajribasini oshirishga, shuningdek, nomoddiy ne`matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo`shiladigan investitsiyalar
texnika va texnologiyalarning yangi avlodini ishlab chiqish va o`zlashtirishga qo`shiladigan investitsiyalar
12
xo`jaligidagi tovarlarni chetga chiqarish monopoliyasini tugatdi. Hozirgi vaktda xalqaro investitsiyalarning o`rtacha yillik o`sish sur`ati 30%dan oshadi. Bu ko`rsatkich jahon savdosi o‘sishi sur`atlaridan deyarli 5 marotaba ortiqdir. Xalqaro investitsiyalar o`zida moddiy boylik barpo etish uchun zarur bo`lgan ishlab chiqarish, pul va tovar shakllarida jamgarilgan zaxiralarni mujassamlashtiradi. Ushbu investitsiyalar doimiy ravishda mamlakat ichida bir tarmoqdan boshqasiga, hamda davlatlararo harakatda bo`ladi. Investitsiyalar turli shakllarda amalga oshiriladi va ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chikkan holda guruhlashtiriladi. Quyilish ob`ektiga qarab investitsiyalar real va moliyaviy shakllarga ajratiladi.Real investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) – pul mablag‘`larini korxonaning moddiy va nomoddiy aktivlariga sarflanishidan iborat. Moddiy investitsiyalar asosiy kapitalning elementlarini sotib olish bilan bog`liq bo`lib, ko‘pchilik hollarda investitsion loyixalar doirasida amalga oshiriladi. SHuning uchun shaxsiy mablag‘`lar bilan birga qarzga olingan mablag‘`lar xam foydalanilishi mumkin. Nomoddiy investitsiyalar nomoddiy boyliklar yaratilayotganda amalga oshirilib, kadrlarni tayyorlash va kayta tayyorlashga, ilmiy-tadkikot va tajriba- konstruktorlik ishlarini amalga oshirish, yangi mahsulotlarning namunalarini yaratishga sarflarni mujassamlashtiradi.Fan-texnika taraqqiyotini tezlashuvi bilan intellektual salohiyat ishlab chiqarishni eng kuchli omiliga aylandi, uning jiddiy unsuri bo`lib qoldi. XX asr boshlarida fan ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish uchun sarflanadigan qo‘yilmalar oshib bordi. SHuning uchun ham jahonda real investitsiyalar tarkibida ilmiy izlanishlar, fan, ta`lim, kadrlar tayyorlash uchun sarflanadigan harajatlar o`sib bordi. Masalan, AQSH, Yaponiya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda fan va ilmiy izlanishga sarflanadigan qo`yilmalar o`sish sur`atlari asosiy fondlarga sarflanadigan investitsiyalardan ustundir. Jahon bozoriga kirib borish, keng ko`lamda marketingni rivojlantirish, batafsil axborotga ega bo`lish, yuqori darajadagi komp‘yuter tizimlarini tashkil etishni, yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash va mazkur sohada dunyodagi rivojlangan davlatlar darajasiga erishishni talab etadi. Shuning uchun xam jadal sur`atlar bilan 13
rivojlanish real investitsiyalar tarkibida fan, texnika, ta`lim, kadrlarni kayta tayyorlash uchun sarflanadigan real investitsiyalar asosiy o`rinlardan birini egallashi zarur. Asosiy fondlarga sarflangan real investitsiyalar maqsadi sarflanish yo`nalishlari va boshqa ko`rsatkichlarga ko`ra hududlararo, tarmoqlararo, texnologik, qayta ishlab chiqarish tarkiblariga ega. Asosiy fondlarga sarflangan investitsiyalarni, ularning aktiv (mashinalar, asbob-uskunalar) va passiv (bino, inshootlar) qismlarini tashkil etish uchun sarflangan umumiy harakat yig`indisidagi ulushi investitsiyalarning texnologik tarkibini tashkil etadi. Qayta ishlab chiqarish tarkibi investitsiyalarning kanday maqsadlarga yo`naltirilganligi; yangi qurilishga, ishlab turgan korxonalarni kengaytirishga, rekonstruktsiyaga va yangi texnika bilan qayta kurollantirishga jalb qilingan harajatlarni umumiy harajatlardagi har birining nisbiy jihatdan ulushini ko`rsatadi. Investitsiyalarning hududlararo va tarmoqlararo tarkibi esa ularning nisbiy jihatdan hududlar va tarmoqlar bo`yicha taqsimotini bildiradi.Rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismini shaxsiy investitsiyalar tashkil etadi. Davlat sektorida real investitsiyalar sarfi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy muvofiqlashtirish siyosati asosida kreditlar, subsidiyalar ajratiladi, davlat kapital qo‘yilmalari muvozanatlashtiriladi va real investitsiyalar o`zlashtiriladi.Davlat tomonidan o`zlashtiriladigan investitsiyalar dastlabki bozor infratuzilishini va u bilan bog`liq bo`lgan tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanadi. Investitsiyalarni samaradorligini oshirish asosiy kapitalni aktiv elementlarini vujudga keltirish va o`stirish hisobiga amalga oshiriladi. Investitsiyalar yo‘naltirilaetgan sohalar va ularni ishlatishdan olinadigan natijalarga kura real va moliyaviy investitsiyalarga bulinadi. Real investitsiyalar deb real kapitalning o‘sishiga olib keladigan, ya`ni ishlab chiqarish mablag‘lari, material boyliklarning o‘sishini ta`minlash uchun qo‘yilgan qo‘yilmalarga aytiladi. Moliyaviy investitsiya deb aktsiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog‘ozlar uchun qo‘yilgan qo‘yilmalarga aytiladi. Bu qo‘yilmalar buyum ko‘rinishdagi kapitalning o‘sishini uzida mujassam etmasada, lekin foyda shu jumladan spekulyativ foyda ya`ni qimmatli qog‘ozlar kursi o‘zgarishi natijasida vujudga keladigan foyda keltiradi. 14
Moliyaviy investitsiyalarning ikki xil ko‘rinishida bo‘ladi. Aktsiyalarni sotib olish real moddiy ko‘rinishdagi kapitalni yaratmaydi. Lekin kelajakda spekulyativ ko‘rinishda foyda olish mumkin bo‘ladi. Aktsiyalarni sotishdan tushgan mablag‘ni ishlab chiqarish uchun, asbob uskunalr sotib olish uchun sarflaganda u real kapitalga aylanadi va real investitsiya ko‘rinishini oladi. Shu sababdan qimmatli qog‘ozlarni oldi-sotdi operatsiyalari natijasida olinadigan spekulyativ foyda keltiruvchi moliyaviy investitsiyalar va qimmatli qog‘ozlarni sotish natijasida pul ko‘rinishdagi real moliyaviy investitsiyalarni farqlash lozim. Real investitsiyalarni tavsiflash ularni hajmi va daromad keltirishi asosida amalga oshiriladi. Moliyaviy investitsiyalar kapitalni, to`lov va moliyaviy majburiyatlarning barcha turlarini o`zida mujassamlashtiruvchi, moliyaviy aktivlarga joylashtirilishini anglatadi. Ushbu moliyaviy vositalarning eng muhimlari qimmatli qog`ozlardir: ulushli (aktsiyalar) va qarz (obligatsiyalar). Real investitsiyalardan farqli o‘laroq moliyaviy investitsiyalarni ko‘prok portfel‘ investitsiyalar deb atashadi, chunki bu holda investorning asosiy maqsadi bo`lib moliyaviy aktivlarning mukammal yig‘masini (investitsiyalar portfelini) shakllantirish va qimmatbaho qog`ozlar bilan amalga oshiriladigan turli operatsiyalarni boshqarish hisoblanadi.Moliyaviy investitsiyalar shaxsiy kompaniyalar va davlat idoralari tomonidan muomalaga chiqarilgan aktsiyalarga, obligatsiyalarga va boshqa qimmatli qog`ozlarga va bank depozitlariga, uzoq muddatga jalb kilinadigan qo‘yilmalardir. Moliyaviy investitsiyalarning asosiy qismi, kapitalni noishlab chiqarish sohasiga sarflanishini bildiradi. Moliyaviy investitsiyalar aksariyat holatlarda real investitsiyalarning manbai bo`lib xizmat qilishi mumkin. Moliyaviy investitsiyalar erkin bozor infratuzilmasi rivojlangan mamlakatlarda, qimmatli qog`ozlar bozori orqali kapitalni sohalar bo`yicha taqsimlanishida muhim ahamiyatga bo`lgan davlatlarda ko`proq tarqalgan. Rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy investitsiyalarining tarkibida asosiy o`rinni shaxsiy investitsiyalar tashkil qiladi. Shaxsiy investitsiyalar, tadbirkorlar, xususiy firmalar, kontsernlar va aktsioner tashkilotlar tomonidan taqiqlanmagan faoliyatlarga sarflanadigan mulkdorlik va
15
intellektual boyliklarni anglatadi. Yetuk qimmatli qog`ozlar bozori mavjud bo`lgan mamlakatlarda shaxsiy investitsiyalarni ko`pgina qismi maxsus investitsiya fondlari tomonidan sarflanadi. Xorijiy investitsiyalarning moliyaviy shakli (portfel‘ investitsiyalar) milliy iqtisodiyotda istiqbolli korxonalarni aniklash va keng mikyosda investitsiyalashni amalga oshirishga asos bo`la oladi. Investitsiyalash davriga qarab investitsiyalar qisqa muddatli (bir yilgacha bo`lgan muddatga beriladi) va uzoq muddatli (bir yildan ortiq muddatga beriladi) bo`ladi. Masalan, oddiy aktsiyalar umuman biror – bir muddat bilan cheklanmaydi. Masalan, depozit sertifikati olti oy muddatga beriladi – bu qisqa muddatli qo‘yilmalar vositasidir, obligatsiyalar 20 yilda qaytarish muddati bilan uzoq muddatli qo‘yilmalar vositasidir. Lekin, uzoq muddatli qimmatli qog`ozlarni sotib olish va qisqa muddatdan, masalan olti oy o`tgandan so`ng, investor uzoq muddatli vositalardan qisqa muddatli maqsadlar uchun foydalanish mumkin. Ko`pincha investorlar ana shunday vositalarni tanlaydilar va o`z pullarini qisqa muddatlarga qo`yishni xohlaydilar. Mulk shakllaridan kelib chikib investitsiyalar xususiy, davlat, qo`shma va xorijiy shakllarga ajratiladi. Xususiy investitsiyalar nodavlat yuridik shaxslarining va fuqarolarning mablag‘`larini tadbirkorlik faoliyati ob`ektlariga qo‘yilishini anglatadi. Davlat investitsiyalari davlat byudjeti va davlat korxonalarining mablag‘`larini hududiy joylashtirilish bo`yicha investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bo`linadi. Xorijiy investitsiyalar davlat yoki xususiy investitsiyalar shaklida bo`lishi mumkin. Birinchi shaklda davlat investitsiyalari ishtirok etib, bunda bir davlat boshqa davlatga kreditlar yoki boshqacha shakldagi qarzlar berishi mumkin. Bunday munosabatlarga xalqaro huquq normalari qo`llaniladi. Ikkinchi shaklda esa, bir mamlakat xususiy firmalari, kompaniyalari yoki fuqarolari boshqa mamlakatning tegishli sub`ektlariga beradigan investitsiyalar tushuniladi. Davlat investitsiyalari deb davlat tomonidan milliy daromadning davlat byudjetining mablag‘lari ko‘rinishida mamlakat iktisodiningrivojlanishi uchun sarflaetgan mabalaglariga tushuniladi. Xususiy investitsiyalar deb xususiy kompaniyalar, axoli va tadbirkorlar 16
tomonidan mabalglarning qo‘yilishiga aytiladi. Investitsiya munosabatlari shu darajada murakkab va ko`p qirraliki, ko`pincha davlatlar o`rtasidagi munosabatlar xususiy shaxslar o`rtasidagi munosabatlar bilan uzviy bog`langan bo`ladi. Bunday aloqa investor huquq va talablarni davlatga topshirganda yaqqol ko`rinadi. Maqsadiga ko`ra, xorijiy investitsiyalar bevosita va portfel‘ investitsiyalarga bo‘linadi. Bevosita investitsiyalar – bu kapitalni to‘g`ridan-to‘g`ri eksporti bo`lib, investitsiya kirituvchiga shu korxona ustidan nazorat qilish huquqini beradi. Bunda korxona asosiy kompaniyaning xorijdagi shahobchasiga aylanadi. Bevosita xorijiy investitsiya(BXI)lar asosan xususiy tadbirkorlik kapitali shaklida bo‘ladi. Xalqaro statistikada investitsiyalarni BXIlar turiga kiritish bo`yicha har xil yondashuvlar mavjud. Xorijiy investorlar tomonidan nazorat qilish huquqini belgilovchi ko‘rsatkich sifatida ular ega bo`lgan aktsionerlik kapitalining hissasi ko‘rsatkichidan foidalaniladi. Bu ko‘rsatkich AQSHda 10%, Frantsiya va Buyuk Britaniyada 20%, Germaniyada 25%dan 50% gacha, O`zbekistonda esa 49% darajasida belgilangan. Shuningdek, shu korxonaning boshqaruvida bevosita amalga oshirilayotgan investitsiyalarning uzoq muddatli ekanligi xam uning muhim belgilaridan biridir. Investitsiyaning bu
ko‘rinishi tavakkalchilikni, investitsiyalardan foydalanish samaradorligi uchun ma`suliyatni davlat va axoli zimmasiga yuklamasdan, balki ularni tadbirkorlik tizimlari o‘rtasida taqsimlashning eng yaxshi va sinalgan usuli hisoblanadi.
Download 1.45 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|