Масъул мухаррир – А. Нурмонов, филология фанлари доктори,профессор


Download 0.63 Mb.
bet1/15
Sana20.02.2023
Hajmi0.63 Mb.
#1216240
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
Синтаксис11




Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги


Мукимий номидаги Кукон Давлат педагогика институти

Ш.Акрамов.М.Бошмонов. М.Мамадиева


ХОЗИРГИ УЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ
(синтаксис)
фанидан
МУАММОЛИ МАЪРУЗА МАТНЛАРИ

КУКОН-2ОО4


Масъул мухаррир – А.Нурмонов, филология фанлари

доктори,профессор




Такризчилар: И.Пулатов, филология фанлари номзоди, доцент

М.Толипов, филология фанлари номзоди, доцент

Мукимий номли Кукон Давлат педагогика институти укув-методик Кенгаши нашрга тавсия этган.


(2002 йил 21 май 9-йигилиш карори)


Мавзу: СИНТАКСИСГА КИРИШ. СИНТАКСИСНИНГ БОШ+А


БЫЛИМЛАР БИЛАН МУНОСАБАТИ. СИНТАКСИС БЫЛИМЛАРИ.

Режа:
1.Синтаксис ща=ида айрим тилшуносларнинг карашлари.


2.Синтаксиснинг фонетика,лексика ва морфология билан
ало=адорлиги.
З.Синтаксиснинг таркибий =исмлари.


Морфология грамматиканинг биринчи таркибий =исми былса, синтаксис унинг гуё амалий кыринишидир. Образли =илиб айтадиган былсак, фонетика, лексика ва морфологияни уй =урилишидаги зарурий ашёларга та==ослашимиз, уйнинг =ад ростлашини эса синтаксис сифатида тасаввур =илишимиз щам мумкин. Шунинг учун былса керак "синтаксис - хаёт дегани"деб таъкидловчи тилшуносларимиз щам йы= эмас. Дарща=и=ат, "Морфология айрим категорияларнинг(сыз категориясининг) инвентаридан иборат. Синтаксис эса бу сыз ва сыз формаларнинг щаммасини щаракатда ва хаётда нут= составида кырсатади"-дейди Богородицкий В.П.
Грамматиканинг таркибий =исми былган синтаксис ща=ида гап борар экан, аввало унинг ызаро бо\ланишли нут= =урилишини ырганувчи былим эканлигини щамда сыз туркумларининг нут=даги синтактик функциялари ща=идаги таълимот эканлигини ёдда са=ламо= зарур. Синтаксис - бирлаштириш, тузиш деган маъноларни англатади. У тил системасидаги сатщлардан бири былиб, =уйи сатщ бирликларидан ташкил топади.
Синтаксисни ырганиш ызининг узо=, кып асрлик тарихига эга былишига =арамай, унинг ырганиш предмети, тилшунослик фанида унинг чегараси масаласи щамон ызининг долзарблигини са=лаб =олмо=да, Шу кунга =адар щам грамматиканинг бир былими сифатидаги синтаксиснинг предметини белгилашда тилшунослар ыртасида бир хиллик йы=. Антик даврнинг грамматик \оялари билан ози=ланган дастлабки тилшунослик анъаналарида синтаксис остида гап ва унинг =исмлари ща=идаги таълимот англашилган. Гап логика категориялари асосидаги моделлар ор=али изощланган. Синтаксиснинг вазифаси логик категорияларнинг тил аналоглари(мувофи=лашишлари)ни белгилашдан иборат былган. Гапнинг =исмлари бутун ну=таи назаридан =аралган ва уларнинг вазифаси гап составидаги мазмуний функцияга таяниб белгиланган. Бундай логик моделларни XIX асрнинг ярмигача былган,европа тилларининг деярли барча синтактик тад=и=отларида учратиш мумкин. Синтаксис гапда ифодаланган фикрнинг хусусиятини ырганувчи грамматиканинг былими сифатида =аралиб,унинг вазифаси нут=нинг мазмуний аспектини тад=и= =илиш, деб щисобланган. Хусусан, Ф.И.Буслаевнинг фикрича, тилда былаклар ажраладиган товушлар(форма) ва улар ор=али ифодаланадиган фикр бирлиги мавжуд былиб, биринчиси этимологиянинг, иккинчиси эса синтаксиснинг текшириш обьекти щисобланади. Кыриниб турибдики, бундай синтаксис тилнинг синхрон(бир ва=тлилик) щолати билан бо\ли=дир. Илмий грамматикалар тарихий асосда яратила бошланиши билан синтаксис синхрон анализ методи билан бо\ланади ва диахрон анализ методи билан характерланадиган этимология(морфология)га =арама-=арши =ыйилди. Этимология ва синтаксис бир-бирига бо\ли=. Уларнинг фар=и тарих ва щозирги щолатни тасвирлашдан иборат былиб, охиргиси биринчиси томонидан изощланади, дейди А.А.Потебня. Шундай =илиб, синтаксисда фикрнинг логик ёки психологик мазмунини ырганиш тенденцияси натижасида грамматикага форма ва мазмун оппозицияси, тилга синхрон ва диахрон ёндашиш оппозицияси олиб кирилди.(Оппозиция - =арама-=арши =ыйиш).
XIX асрнинг ярмидан бошлаб, синтактик назарияда эътибор бутун (гап)га эмас, балки унинг былакларига =аратилди. Тилшунослар ди==атларини сыз туркумлари ва сызформаларнинг гапдаги функцияларига жалб =ила бошладилар. Бу грамматик анализнинг формал томонига ва тилларнинг миллий ызига хослигига эътиборнинг кучайиши натижасида вужудга келди. Бутун бир гапнинг логик анализи ыз ырнини сызларнинг синтактик(биринчи навбатда бирикиш) хусусиятларининг грамматик тавсифига бышатиб берди. Логицизмдан морфологизмга ытиш тил табиатига бирмунча я=ин борган былса-да, аммо синтаксисга бундай ёндашиш унинг система сифатидаги тыла изощланишига монелик =илди. Былак бутун ичида эмас, ундан ажралган щолда ырганилди.
Гапни бир бутун бирлик сифатида характерлаб турадиган барча щодисалар: пропозитивлик(олдига =уйиш), предикативлик(гап мундарижасининг реал во=еликка муносабати тил воситаларида ифодаланиши), модаллик (майл), актуаллик ва бош=алар сыз туркумлари синтаксисининг назаридан четда =олди.
Й.Рис эса сыз туркумлари синтаксисини тан=ид =илиб, бу йыналишдаги грмматикачиларни организмнини айрим аъзоси ор=али маълум бир щайвон ща=ида маълумот беришга уринган зоологга =иёслайди. У сыз туркумлари синтаксисида синтактик материаллар тизимининг изчил эмаслигини, синтаксис предметининг статусини белгилашда ани= чегаранинг йы=лигини =оралайди ва ызи грамматиканинг ызаро бо\ланган икки мезон асосида былишни щамда былинишини тавсия этади. Улардан бири сыз ва сыз бирикмасининг ми=дорий оппозицияси, иккинчиси форма ва мазмун ыртасидаги сифат оппозицияси. Й.Риснинг фикрича, синтаксис предмети щам форма, щам мазмун томонини щисобга олган щолда сыз бирикмаси былиши керак экан. Гап щам сыз бирикмасининг энг мущим тури деб =аралади. Синтаксис сыз ща=идаги таълимотга =арама-=арши =ыйилади. Сызнинг гапга ты\ридан-ты\ри =арама-=арши =ыйилишини тан=ид =илади.Чунки бундай оппозицияда =арама =арши =ыйилувчи элементларнинг шаклига эмас, балки мазмуний ало=адорлигига кыпро= эътибор берилади.Шу сабабли бу каби оппозициянинг мавжуд былиши синтаксисдаги формал ёндашишга путур етказади, дейди. Синтаксисга тааллу=ли бу сингари концепци рус тилшунослигида Ф.Ф.Фортунатов, М.Н.Петерсон, А.М.Пешковский ва бош=аларнинг асарларида щам ызининг ёр=ин ифодасини топди.
Рус тилшунослиги намоёндаларидан бири былган В.В.Виноградов синтаксис ща=ида фикр юритиб, сызнинг сыз бирикмаси ва гап таркибида бирикиш =оидаларини, усулларини щамда сыз бирикмаси ва гап типларини, уларнинг тузилиши, функцияси, =ылланиш шарт-шароити каби ривожланиш =онуниятларини ырганишдир, деб =айд этади. Унингча, синтаксиснинг характерли хусусияти шундаки, унинг щар бир ырганиш объекти ызидан ю=ориро= былган грамматик бирликнинг структур элементи сифатида функциялашади: сыз ва унинг формалари сыз бирикмаси ва унинг структур элементи сифатида, сыз бирикмаси турли ёйи= гапларнинг структурэлементи сифатида, гап доирасида эса, ыз навбатида, содда гап =ышма гапнинг структур элементи сифатида хизмат килади. Шу билан бирга синтаксис доирасида унинг асосий категориялари щисобланган сыз бирикмаси ва гап ыртасида ани= сифат тафовутлари мавжуд. Сыз бирикмаси гап учун фа=ат =урилиш материалидир. У нут=ий информациянинг бир бутун бирлиги эмас,сыз бирикмаси икки ва ундан орти= муста=ил сызларнинг грамматик-семантик ало=асидан ташкил топган грамматик бирлик былиб, фа=ат гап таркибида ва гап ор=али тилнинг коммуникатив воситаси системасига киради. Виноградов синтаксис таркибида сыз бирикмаси ва гап асосий ыринда туриши ща=идаги хулосага келади. Шундай =илиб,унинг бу концепцияси мактаб ва олий таълим дастурларидан =атъий ырин олди. У ыз фикрларини ривожлантирар экан, синтаксис учинчи бирлик сифатида =ышма гапни щам ызичига олишини у=тиради. Яъни, =исмлари ызаро синтактик ало=а билан бо\ланган сыз шаклларининг нопредикатив синтактик бирлиги - сыз бирикмаси; суз шаклларининг бир неча синтактик ало=асидан ташкил топган предикатив синтактик бирлик-гап; =исмлари ызаро синтактик муносабатга киришган гаплардан иборат былган синтактик бирлик эса =ышма гап саналади.Щозирги кунда матн синтаксиси эътироф этилиши муносабати билан матн щам синтаксиснинг алощида ырганиш обьекти сифатида тан олинмо=да. Бундай щолатда синтаксиснинг ырганиш обьекти туртта эканлиги англашилади: 1)сыз бирикмаси синтаксиси; 2)гап синтаксиси; 3)=ышма гап синтаксиси; 4)матн синтаксиси.
Аммо бу ерда =ышма гапни гапга =арама-=арши =ыйиш мумкин эмас. У гап доирасида гапнинг бир тури сифатида ырганилиши ма=садга мувофи=дир, деб таъкидлайди профессор А.Нурмонов.
Англашиладики, синтаксиснинг ырганиш обьекти учта ва шунга мувофи= синтаксис щам уч турга былинади:
1. сыз бирикмаси синтаксиси; 2. гап синтаксиси; 3. матн синтаксиси.
Тилшунослик тара==иётининг щозирги бос=ичида синтаксис
суз бирикмаси ва гапнигина эмас, гапдан катта бирликлар былган
абзац, мураккаб бутунлик, суперсинтактик бутунлик, матн кабиларни щам =амраб олар экан, бу унинг текшириш кыламини янада кенгайтиради. Синтаксис предметини белгилашда бу, албатта,хисобга олинмо\и керак ва шу асосда у тил ва нут=нинг синтактик =урилиши ща=идаги таълим сифатида бащоланади. Сыз бирикмаси ва гаплар =олипи тил бирлиги щисобланса, конкрет сыз бирикмалари ёки гап шакллари нут= бирликларидир.
Тилдаги синтактик =урилишнинг асосий хусусиятларидан бири шуки, унинг ривожланиши тафаккур ривожланиши ва жамият нут=ий ало=а эщтиёжлари ривожланиши билан узвий бо\ли=дир. Шу ну=таи назардан =араганда ызидан олдинги =айси былимлар билан ало=адорликда синтаксиснинг намоён былишини билиш щам мущимдир.Синтаксис фонетика билан бо\ли=дир. Фонетика билан бо\ли=лиги шундаки, синтактик бирликларни ташкил этган гап былаклари, сыз бирикмалари ва гаплар нут= товушларидан ташкил топади. Бундан таш=ари ур\у, мелодика ва интонация каби фонетик щодисалар щам синтаксис учун ащамиятлидир. Жумладан, ур\у гапдаги былаклардан бирига тушиши натижасида бош=асига нисбатан кучлиро= талаффуз =илинди, дейлик. У уйга бормайди. Гапида ур\у бормайдикесимигатуширилса, бориш щаракати умуман амалга ошмаслиги аён былади.Ур\у гапдаги "уйга" сызига тушириб айтилганда эса щаракат уйган нисбатан амалга ошмаслигини ы=иб олиш =ийин эмас. Товушнинг баланд-паст былиб мелодик товланиши щам гапнинг фикрий ма=садга ва эмоционалликка кыра турларини белгилашда ёрдам беради. Биргина Онам келди. гапини дарак, сыро=,дарак-ундов ощангида айтиш фикримизнинг ёр=ин далили была олади. Гап ёки бирикмада паузанинг ызгариши щам бир хил материални турлича тал=ин этиш имконини беради. Масалан, баланд болахонали уй. Бунда баланд сызинииг болахоналига ёки уй сызига тегишли эканлигини пауза ани=лаштириб бера олади. Бундай ало=адорликларни янакыплаб топиш мумкин. Кейинги дарсларда батафсил танишиб борамиз. Синтаксис лексикология билан щам бо\ли=дир. Тилдаги сызлар грамматика ихтиёрига ытиб, ызаро синтактик муносабатга киришиб маълум бир фикр ифода =илади. Кишиларнинг фикр алмашуви учун хизмат =илади. Сызлар нут=да =ылланиб, маълум бир фикр ва унинг нозик оттенкаларини ифодалашда иштирок эта бошлагандагина, уларнинг тил бирлиги сифатидаги хусусиятлари намоён была бошлайди. Масалан, тер, ёш, =ир= сызларининг маъноларини гап ёки сыз бирикмасидан таш=арида ани=лаш мумкин эмас. Сызларнинг синтактик ало=ага киришуви мазмун билан бо\ланади: Сызлар ички мазмун томонлари мос келгандагина бирикади; сызларнинг грамматик муносабатга киришуви ыша сызлар билан ифодаланган тасаввурлар орасида маълум муносабат, ало=а борлигига асосланади.
Фразеологик бирликлар щам бирдан орти= сыздан таркиб топади, лекин улар одатдаги эркин сыз бирикмаларида быладиган щаракатчанликка эга эмас. Улар щар гал гап =уриш жараёнида фикр талабига =араб ташкил топмайди. Улар бир сыз сингари лексик характерга эга булиб, лексикология таркибидаги фразеологияда текширилади. Ыз томонлари билан сызга тенг келадиган бундай ибораларни уй =уришда ишлатиладиган бутун-бутун блокларга =иёслаш мумкин.
Морфологияни щам синтаксис билан тенг ху=у=ли щамда бир-бирини тылдирувчи, ызаро муносабатда былган сощалардир дейиш мумкин. Гап турлари(дарак, сыро=, буйрук, ундов гаплар)нинг бир-биридан фар=ланиши,асосан,кесимларнинг =андай сыз туркуми ор=али ифодаланишига бо\ли=. Сыз бирикмалари щам бош=арувчи былакнинг =андай сыз туркуми эканлигига =араб классификация =илинади.Нисбий эргаш гаплар бош гап таркибидаги коррелятив сызнинг =айси келишик формасида эканлигига =араб эга,кесим ёки тылдирувчи вазифасини бажаради. Бо\ловчисиз кышма гапларни ташкил этган =исмлардаги кесимларнинг ызаро замон муносабати бу хил =ышма гапларни маълум гурущларга ажратишда асос былади ва щоказо.Умуман, щар бир синтактик категория морфология билан бо\ланган щолда, кыпинча унга асосланган щолда анализ =илинади ва белгиланади. Баъзан бу икки сощани бир-биридан ажратиш щам =ийин былади. Масалан келишиклар морфологияда щам синтаксисда щам ырганилади, аммо морфологияда, асосан, келишик ёл\из формал жищатдан(шакли ва =айси сыз туркумига =ышила олиши) текширилса,синтаксисда келишикнинг вазифаси, =андай сызлар ва былаклар билан бирикиши ырганилади. Аммо келишик ва ёрдамчи сызларнинг айрим. функциялари морфологияда щам эътиборга олинади.Ызбек тили морфологиясини ырганишда синтаксиснинг роли мущим эканлигини щам таъкидлаш зарур. Чунки ызбек тилининг сыз туркумлари рус тилидаги каби баъзи грамматик кырсаткичлари билан бир-биридан ажралиб турмайди. Рус тилида- ар, -уй, -ое белгилари сызнинг сифат эканини, -о, ёки -е эса равишлигини кырсатиб туради. Шунинг учун сызларни туркумларга та=симлашда синтаксиснинг роли ортади, яъни маълум сызни бирор сыз туркумига киритиш учун унинг маъноси ва баъзи морфологик хусусиятлари билан бирга, айни=са, шу сызнинг синтактик функциясини щисобга олмаслик мумкин эмас. Синтаксис билан морфологияни тенг щу=у=ли грамматиканинг =исмлари дейишимиз мумкин, биро= синтактик категория билан морфологик категория бир-бирига тенг былмаслиги щам мумкин.Яхши киз – яхши келин мисолидаги сыз туркумлари билан анъанавий синтактик гап былаклари тенг келмайди.Англашиладики, синтаксисда сызлар морфологияга нисбатан кенгро= аспектда, маъноси ва функцияси щисобга олинган щолда текширилади.
Синтаксиснинг яна ызига хос хусусиятларидан бири унинг
бо\ли нут=ни текширишидир. Бо\ли нут=ни былакларга ажратиб,
унинг таркибий =исмлари орасидаги щар хил муносабатларни ани=лаш мущим илмий-методик ащамиятга эгадир. Шунингдек, сыз тартиби, пунктуация каби категориялар щам соф синтактик щодисалар былиб, ю=орида =айд =илинган тил фани былимлари билан чамбарчас ало=адорликда синтаксисда ырганилади.

Синтаксиснинг ырганиш предмети сыз бирикмаси, гап ёки матн деб каралар экан, унинг таркибий кисмлари сифатида щам ана шу уч синтактик бирликни кырсатиш мумкин. Биро= бу синтактик бирликларнинг ташки бевосита кузатишда берилган жищатлари, холос. Бундай дейишимизнинг боиси шуки, анъанавий тилшунослик лисоний бирликларнинг фа=ат шаклий томонини ырганишга кыпро= эътиборни =аратди.Уларнинг ызи ифодалаётган обьектив борли= билан муносабати тад=и=отдан четда =олди. Кейинчалик тилни бундай ырганиш бир ё=лама эканлиги, шаклни маънодан узиб былмаслиги маълум былди. Натижада лисоний бирликларнинг маъно томонига эътибор кучайди. Ахборотнинг ты\ри тушунилиши учун сызлашувчиларнинг тил щакидаги билимидан таш=ари, тингловчининг олам щакидаги билими, жумла
=ылланаётган ижтимоий щолат ща=идаги билими, сызлаш жараёнида сызлашувчилар рущияти ща=идаги билими ва Бош=а билимларни щам =ышиш керак былади. Тушунишда теппа-тенг хизмат =иладиган бу билимларнинг ызаро муносабатини щисобга олгандагина биз нут=ий жараённинг мощиятини тыла англашга я=инлашган быламиз. Шу амалий эщтиёж туфайли семантика ва прагматика вужудга келдики, бу бирликларнинг уч томонисиз ало=а воситаси былган тил ызининг тыли= тал=инини топа олмайди. Англашиладики, синтактик бирликлар таркибининг щам яна ызига хос ички таркибий элементлари мавжуд. Булар: I)синтактика; 2)семантика; 3)прагматика.
Синтактика лисоний бирликларнинг шаклий муносабатларини,
яъни лисоний белгилар ыртасидаги муносабатни ырганади. Синтактика синтактик шакллар асосида иш кыради. Демак, синтактика анъанавий синтаксис-гап былаклари номи билан ырганиладиган гапнинг синтактик тизимига таянади. Синтактикага мувофи=, щар =андай синтактик бирлик нут=ий жараёнда турли вариантларда намоён былувчи умумлашган мощият сифатида тал=ин =илинади.
Семиотика (белгилар хусусиятини ырганувчи фан) асосчиларидан бири Ч.Моррис щам семиотикани учга былади:1)семантика - белгининг борли= обьекти билан муносабати щакидаги таълимот;
2) синтактика-белгининг белги билан муносабати ща=идаги таълимот; 3)прагматика-белгининг сызловчи билан муносабати щакидаги таълимот.Англаш мумкинки, мазмуний синтаксис онгда акс этган обьектив реаллик элементларини, яъни пропозициянинг синтактик =урилмалар оркали =андай ифодаланганини ырганади. Бош=ача айтганда, мазмуний синтаксис курилмаларнинг пропозиция томонини ырганади.Гап тузилиши, бу гап ор=али ифодаланаётган борли= парчаси тузилиши билан солиштирилади. Синтаксиснинг асосий бирлиги гап инсон онгида акс этган борли=даги айрим во=еани, борли= парчасини ифодалайди: бола ыйнаяпти, олма гуллади. Гап былаги эса борли=нинг онгда акс этган алощида элементларининг шу вазиятда =андай вазифа бажараётганлигини кырсатади: талаба хонага кирди (талаба-щаракат субьекти, хонага-щаракат ырни, кирди-щаракат кабиларни ифодалайди). Суз бирикмаси эса онгда акс этган борли= элементларининг ызаро муносабатини ифодалайди: =изил гул. китобни ы=имо=.Лисоний бирликларнинг синтактика ва семантикаси бу бирлиларнинг тыли= тавсифи учун камлик =илади. Синтактика ва семантикага прагматика =ышилгандагина, улар ызининг ща=и=ий тал=инини топади. Масалан: Щамма ва=тини хушнуд ытказмо=да жумласи ор=али муайян шахслар ва уларнинг муайян замон ва макондаги щолати пропозицияси ифодаланган. Лекин жумла ор=али ифодаланган пропозициянинг сызлашувчиларга тушунарли былиши учун бугина кифоя =илмайди. Бунинг учун сызлашувчилар ва=тини хушнуд ытказаётган маълум гурущлар, уларнинг щолати, рый бераётган макон ва замон щакида умумий билимга эга былишлари лозим былади. Чунки дунёдаги барча одамлар ва=тини хушнуд ытказиши мумкин эмас. Жумла ор=али ифодаланаётган пропозициянинг нут= вазияти билан ана шундай муносабатини ырганиш жумланинг прагматика томонини ташкил =илади.Нут= вазияти билан контекст прагматик тад=и=отларнинг асосини ташкил =илади. Шунинг учун щам синтактик =урилма ифодалаган пропозициянинг сызлашувчиларга тушунарли былиши учун нут= вазияти ёки контекст зарур былган жойда прагматикага эщтиёж ортади.Бу =уйидаги щолларда рый бериши мумкин:I). жумла таркибида сен, щатто, фа=ат, щозир сингари дескрептив былмаган ("ичи быш") сызлар иштирок этганда. Бундай сызлар тащлили эса прагматикага томон силжишга кенг йул очади. Прагматика эса ыз таркибида пресуппозиция (таг билим)нинг ырганилишини та=оза этади. Шунингдек, ю=орида келтирган сызларни ты\ри =ыллаш учун прагматик =уршовни яхши билиш \оятда зарурдир.
2) жумла кишилар ыртасидаги ало=а жараёнида вужудга келади.
Шунинг учун щам уларнинг щар бирида шахснинг изи уз ифодасинитопади. Чунки "тил – борли=нинг уйи" -дейди М.Хайдеггер, унда инсониятнинг маънавий, рущий олами акс этади.
Жумла мазмунини сызловчи билан узвий бо\лаб турган сузлар щам прагмати=анинг тад=и=от обьектидир. Бевосита майл (модус)ни ифодаловчи киришлар, бащо билдирувчи сыз ва воситалар синтаксиснинг прагматика томони ор=али ырганилади.
3) инсоннинг субьектив рущиятини акс эттирувчи дискурс щам
прагматиканинг ырганиш доирасига киради. Э.Бенвенист фикрига кыра, сызловчи ва тингловчини та=оза =илувчи ва сызловчининг тингловчига =андай йыл билан таъсир =илиш ма=садини акс эттирувчи щар =андай жумла дискурс саналади. Жумланинг ифода ма=садига кыра турлари, объектив мазмун билан ифодаланган шакл ыртасидаги муносабат, шакл ва мазмун ыртасидаги тенгсизлик щолатининг нут=даги таъсири каби масалалар щам прагматикага киради. 4)"мен" ва "бош=алар" ыртасидаги муносабатни кырсатувчи нут=ий одат(этикет),щурмат ифодалаш усуллари щам прагматиканинг ырганиш сощасидир. 5)прагматиканинг энг мущим сощаси тагбилим (пресуппозиция былиб, Ащмад келди жумласида =андайдир шахснинг келганлиги бош=алар учун маълум былиши мумкин, биро= Ащмаднинг =андай шахслиги, =аердан, =аерга, нима ма=садда келганлиги ща=идаги маълумот =орон\и. Сызловчи ва тингловчининг олдиндан шундай маълумотга эга былиши бевосита ифодаланган ахборотнинг тушунарли былишини таъминлайди. Таг билим-бевосита ахборотда шаклланмаган, яширин щолда акс этган маъно былиб, ю=оридаги биринчи щолатда кырсатилган("быш")"ичи быш" сызлар дейилганда щам яширин маъно акс эттира олиш имконияти назарда тутилади. Масалан: Кыприкни сен =урдинг дейилса- Бош=алар =урмади деган. Биз щатто кыприк =урдик дейилса - Бош=а нарса щам =урдик, деган. Биз фа=ат кыприк =урдик деганда эса - Бош=а нарса =урмадик деган маънодаги пресуппозицияларни намоён =илади. Синтаксис таркиби ызининг ана шундай чу=ур назарий таркиби билан щам тилшуносликнинг мущим былими былиб щисобланади.

ФОЙДАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:


1. А./уломов, М.Ас=арова. Щозирги ызбек адабий тили.
Синтаксис. Тошкент, Ы=итувчи,
1987 йил.
2. /.Абдуращмонов, А.Сулаймонов, Х.Холиёров, Ж.Омонтурдиев.
Щозирги ызбек адабий тили. Синтаксис
Тошкент. Ы=итувчи. 1979 йил.
З.Коллект. авторлар. Ызбек тили грамматикаси. 2- том
Синтаксис. Тошкент. Фан. 1976 йил
4. Н.Мащмудов. А.Нурмонов.Ызбек тилининг назарий грам-
матикаси. (синтаксис). Тошкент. Ы=итувчи, 1995 йил.
5. А.Нурмонов, Н.Мащмудов.А.Ащмедов. С.Солихыжаева.
Ызбек тилининг мазмуний синтаксиси. Тошкент.
Фан. 1992 йил.
6. А.Нурмонов. Гап ща=ида синтактик назариялар.Тошкент.
Низомий номли ТошДПИ. 1988 йил.
7. А.Щожиев.Лингвистик терминларнинг изощли лу\ати. Тошкент. Ы=итувчи. 1985 йил.
Мавзу: СИНТАКТИК АЛО+А ВОСИТАЛАРИ. ФОРМАЛ, ЛЕКСИК-ГРАММАТИК ВА ПОЗИЦИОН МУНОСАБАТЛАР.

Режа:


  1. Синтактик ало=ани ифодаловчи воситалар:
    а)формал воситалар;

  2. б) лексик-грамматиквоситалар;

  3. в)тартиб (позицион) восита ва интонация,

Аслида синтактик алока бундан кура кенгрок тушунчани уз ичига олади. У гапда сузлар ва суз бирикмаларининг узаро богланишини билдириш билан бирга, нуткда гапларнинг маълум усул ва воситалар ёрдамида бир-бирлари билан богланишини хам билдиради. Хар бир тилда сузларни синтактик алокага киритувчи воситалар хар хилдир. Узбек тилида сузлар кушимчалар, ёрдамчи сузлар, тартиб ва интонация оркали синтактик алокага киришади: щаётни севмок, кул билан ушламок, бизнинг кучамиз, бахтли турмуш каби бирикишлар бунинг ёркин далилидир.Сузлар орасидаги алоканинг турли воситалар билан ифодаланиши уша сузларнинг кайси суз туркуми эканига ва уларнинг турли лексик-грамматик хусусиятларига боглик. Масалан, от – феъл алокасида келишик кушимчалари ва кумакчилардан фойдаланилса, сифат - от алокасида тартиб ва интонациядан фойдаланилади: бозорга бормок, завк билан укимок, яхши киз, хаёт гузал каби.


Синтактик ало=а сыз бирикмаси компонентлари орасида щам, гапдаги былаклар орасида щам(масалан, эга- кесим), шунингдек =ышма гапнинг =исмлари-=ышма гап составидаги содда гаплар орасида щам мавжуд. Синтактик ало=аларни ифодаловчи воситалар: сыз формалари, ёрдамчи сызлар, сыз таркиби ва интонация. Демак, синтактик ало=а воситаларининг кыринишлари =уйидагича: формал-грамматик воситалар, лексик-грамматик воситалар, позицион воситалар ва интонацион воситалар. Бу синтактик воситалар сыз бирикмаси ва гап щосил –
=илишдагина эмас, анжир ва анор типидаги сыз тизимлари тузишда щам =атнашади. Синтактик ало=ани ифодаловчи бу воситалар синтактик формани щосил =илади.Тилшунослигимизнинг бу сощадаги энг сынгги дарсликларида синтактик ало=а воситаларига щам алощида эътибор =аратилиб,бу шаклий синтагматик муносабатлар тизими сифатида намоён былиши таъкидланади.Ызбек тилининг =онун-=оидалари асосида маълум бир сыз ёки сызлар гурущини бо\ли нут=нинг муста=ил (содда, =ышма гаплар ва матн) ва номуста=ил (гап былаги ва сыз бирикмаси) хусусиятга эга былган бирлиги сифатида шакллантирувчи ва уларни бо\ловчи воситалар синтактик ало=а воситалари саналади. Улар =уйидагилардан иборат: а)келишик, эгалик шакллари; б)ёрдамчи сызлар; в)айрим щолатларда муста=ил сузлар, асосан, олмошлар;г) гап ва матнда гап былакларининг ёки бош=а =исмларининг тартиби; д) ощанг.
Синтактик ало=а воситаларини =анчалик чу=ур ырганилмасин,
барибир энг асосийлари =аторида умумлашма тарзда =ушимчали,
яъни синтетик, ёрдамчи сызли-аналитик, синтктик-аналитик (дадасини деб келмо=), позицион ва интонацион турларини алощида =айд =илишга ты\ри келади. а) формал воситалар.
Дарсликларимизнинг сынгги нашрларида бу воситалар сыз формалари ёки сыз шакли каби атамалар остида ырганилиб келинмо=да. Булар синтактик вазифа бажарувчи аффикслар - сыз ызгартувчи =ышимчалардир. Сыз ызгартирувчилар бир сызнинг Бош=а сыз билан бо\ланишини, умуман, синтактик ало=аларни ифодалашдаги грамматик воситаларнинг энг активларидандир. Масалан: Мен клубга бордим(Мен бордим: -м аффикси, клубга бормо=:-га аффикси). Булар морфологик элемент былса щам функциялари синтактикдир.
Бош=арув, мослашув каби тобелик муносабатини курсатувчи
бу формаларнинг щар бири муайян маънони ифодалайди: Шунинг учун А.А.Потебня-=ылланиши ва функцияси маънодан таш=ари былинадиган форма йы=дир-деб =айд этган эди.
Синтактик ало=аларни ифодалашда эгалик аффикслари, турловчилар (келишик аффикслари) ва тусловчилар (шахс-сон аффикслари) хизмат =илади.
Эгалик аффикслари =арашлилик билдирадиган бирикмалар щосил
этишда иштирок =илади (сизнинг дафтарингиз каби). Лекин уларнинг хусусияти турловчи ва тусловчи аффикслардан Бош=ачадир: булар що=им сызга =ышилиб, унинг тобе сыз билан шахо ва сонда мослашишини кырсатади: сизнинг опангиз каби.
Келишиклар отнинг иккинчи сыз(асосан феъл) былган муносабатини ифодалайди(кинога бормо=, кинода кыришмо=, уйга келмо=), шу элементлар орасидаги муносабатнинг характерига =араб отнинг формаси ызгаради.
Тусловчилар бажарувчи билан - белгининг эгаси билан былган
муносабатни, шахс-сон маъноларини билдириб, шу компонентнинг ыз щоким сызига бо\ланишида хизмат =илади(Биз айтдик).
Демак, тусловчилар предикатив характердаги =ышилишда =ылланади (мосликни кырсатадиган -лар аффикси щам тусловчига киради.Масалан, =излар планларини ошириб бажардилар.
Сыз формалари ор=али, ю=оридаги мисоллардан кыриниб турганидек, от билан от(субстантив характердаги олмошлар щам) от билан феъл бо\ланади. Бу асосий холатдир.
Сыз формалари синтактик характерга эга былиб, улар грамматик
маънони билдиради. Грамматик маъно уя ифодаланиш формасига
зга былган маънодир. Сыз формалари билан бо\ланишда маркер (бу ыринда - морфологик элемент, формал кырсаткич) =ылланмай =олиши щам мумкин. Масалан, =уш(нинг) уяси. Бу кыринишдаги омонимия щам нут=да контекст ор=али конкретлик касб этади.
Таъкидланганидек, сызларнинг грамматик формасини ызгартиргани сабабли ю=оридаги сыз шакллари сыз формалари ор=али бо\ланиш деб юритилади. Бундай сызларни бо\лашда кенг кылланувчи мофологик шаклларнинг синтактик вазифалари хусусида тилшунослигимизда талайгина- тад=и=от ишлари щам мавжуд. Айни=са Ибодат Зиёеванинг жыналиш келишигидаги сызларнинг тылдирувчи ва щол вазифаларида келишига доир ёки морфологик шаклларнинг синтактик имкониятлари борасидаги тад=и=отлар шулар жумласидандир.
И.Зиёева ыз ишида жыналиш келишигидаги сызни турли сыз туркумлари доирасида олиб, уларнинг тылдирувчи ёки щол была олиш хусусиятларини бадиий асарлардан олинган мисоллар асосида изощлайди: Ыктам индамади, фа=ат юрагида тыл=инланган мещр билан онага узо= тикилди(Ойбек).
Шошманг, сизга щам бир кундош топиб берамиз.
Яхшиликни билмасанг, яхшиларга =ышил. Ы=иганга нима етсин.
Ылкамнинг энг гызал бащори:
Гулга тылган дала тузимиз,
Шащарига, бо\и, чылига,
Дарёсига, нахри, кылига
Хыжайинмиз бизнинг ызимиз. (Щ.Олимжон).
Ичкарига щам олиб киpмaбcaн . (Тyй\yн).
Ботир билан Быстонни Москвага узатиб =ыйдилар (С.Н.)
Уларнинг келишикли-кымакчили щолатдаги синтактик муносабатларига щам жуда кыплаб мисоллар топиш мумкин.
Тилшунослигимизга систем-назарий тад=и=отларнинг кириб келиши ва шаклланиши морфологик воситаларнинг синтактик мощиятини щам чу=ур англашга кенг йыл очди. Шунга кыра, дейди ушбу мавзу маллифи Б.Менглиев, морфологик шаклларнинг синтактик имкониятларини ырганишда уларнинг синтактик имкониятини ыта тор, яъни сызларни бир-бирига бо\лаш билан чегараланган деб эмас» балки анча кенг, яъни гап ва микроматнларни шакллантира олиш имкониятига эга былган категориялар деб щам тушунишимиз керак. Демак, морфолорик шакллар: а)бир сызни иккинчи сызга бо\лаш учун хизмат =илиши(яъни синтактик =обилиятини сыз бирикмаси доирасида во=елантириши);
б)гап =урилишини белгилаши (синтактик =обилиятини гап доирасида во=елантириши);
в)синтактик имкониятларини гапдан каттаро= бутунликлар -микроматн доирасида во=елантириши мумкин.
Келишик ва эгалик категориялари, феълнинг функционал шакллари ва =исман сон категорияси формалари ыз синтактик имкониятларини сыз бирикмаси доирасида во=елантирса, феъл нисбатлари щосил =илувчи шакллар сыз бирикмасидан каттаро= нут=ий доирани талаб этади. Чунки улар феъллардаги былишли былишсизлик, майл, замон,шахс-сон шакллари сингари гап =урилишида мущим рол ыйнайди.
Сифат даражалари, хусусан, шахсий бащо шакллари ва =исман сон категориясининг синтактик имконияти гапдан каттаро= синтактик бутунликлар шаклланишида мущим восита былиб хизмат =илади. Англашиладики, биз маърузамиз аввалида таъкидланган формал-грамматик ало=а воситалари сызларни сызларга бо\лашда =атнашувчи шунчаки шакллар эмас, балки мощият ва щодиса,сабаб ва натижа,имконият ва во=елик кабиларни юзага чи=арувчи мущим омил щамдир.
б)лексик-грамматик воситалар.
Синтактик ало=а воситаляри =аторида лексик-грамматик воситалар щам алощида ырин тутади. Бундай воситаларга кымакчи, богловчи, юклама ва бо\ламаларни киритишимиз мумкин.
Кымакчилар щам худди сыз ызгартирувчи шакллар каби
гап былакларини ва =ышма гап =исмларини синтактик ало=ага киритувчи восита вазифасини бажаради. Бу воситалар от ёки от ырнида алмашиниб келган олмошларни Бош=а сызлар (асосан, феъллар билан) бо\лаб келади.
Масалан, Она ы\лининг сызи билан овунди. (П.Т).
Ватан учун тыккали йы=ми бир =оши= =онинг. (Щ.О).
Кымакчилар ызи бо\ланган сыз билан бирга битта гап былаги
вазифасида келади. Билан кымакчиси баъзан тенглик муносабатини ифодалаб бо\ловчи вазифасида былиши щам мумкин. Айрим холларда кымакчилар келишик шакллари билан алмашина оладилар. Мисол: Она ыглининг сызи билан овунди.
Она ы\лининг с ы з и д а н овунди. Акам мактаб томон кетди.
Акам мактабга кетди ёки бир ва=тнинг ызида келишикли-кымакчили шаклда =ылланиши мумкин: Акам мактабга =араб (томон) кетди. Шунинг учун щам сызларнинг келишикли (мактабга), кымакчили (мактаб томон), ва келишикли-кымакчили (мактабга томон) шакллари шу сызларнинг синтактик шакллари саналади. Бу синтактик шакллар ыртасида маълум мазмуний фар=ланишлар бор. Кып холларда келишикли шакл билан кымакчили шакл бир-биридан ани=лик-ноани=лик белгисига кыра фар=ланади. Синтетик(келишикли) шакл кыпинча ани=лик, аналитик (кымакчили) ва аналитик-синтетик (кымакчили-келишикли) синтактик шакллар эса ноани=лик белгиларига эга былади. Масалан, мактабга кетди (йыналиш ну=таси ани= - мактаб), мактаб томон кетди мактаб томонга кетди (йыналиш ну=таси ани= эмас).
Кымакчилар ёрдами билан таркиб топган сыз бирикмаларида
ифодаланган синтактик ало=алар ща=ида профессор А.Абдуллаев
фикр юритар экан, уларнинг хилма-хил маъноларга эга былишини щам таъкидлайди. Яъни, отдан ысиб чи==ан ё=а, ён сингарилар фа=ат макон маъноларини ифодалашга хизмат =илса, уст, ост, олд, Ор=а сингарилар макон, обьект, сабаб, ани=ловчи-холат каби муносабатларни ани=лаштиришга ёрдам беради.
Деразамнинг олдида бир туп,
Ырик оппо= былиб гуллади. (Х.Олимжон).
Бо\ловчилар содда, гап =исмларини, =ышма гап компонентларини ва матн таркибидаги гапларни ызаро грамматик ва мазмуний ало=ага киритиш учун хизмат =илади. Масалан: Сыйлаб
берай Зайнаб ва Омон. Севгисидан бир янги достон.
Бо\ловчилар щам синтактик ало=ани юзага чи=ишида мущим
восита былиб, муста=ил лексик маънога эга былмаган, биро= гапда тенглик ёки эргашувчилик муносабатларини ифодалай оладиган морфологик бирликдир. Уни шаклан морфологик дейиш мумкин, мазмунан эса синтактик ало=ани ифодаловчи воситалар таркибидан мущим ырин олганларини рад этиб былмайди. Улар вазифасига кыра тенг ёки эргаштирувчи турлардан иборат былса-да, синтактик ало=алар жараёнида биргалик, зидлик ёки ани=лаш, сабаб, шарт, чо\иштирув каби маъноларни ойдинлашувига хизмат =илади.
Биласанки, пахта - колхоз рыз\орининг фили.(0.)
Оппо=кина нозик юзи куёшда шундай тиник куриндики, гуё у нурдан яратилгандай. (0.)
Юкламаларнинг вазифаси кумакчи ва богловчилар
вазифасига караганда мураккаб ва хилма-хилдир. Биринчидан,
содда гап таркибида гап булакларининг синтактик ало=ага киришида тенг богловчилар каби хизмат килади. Шунинг учун щам тенг богловчи урнида юкламани куллаш мумкин булади. Жумладан:
Бир севгиким жон берур танга Щам Зайнабу Омонларга хос.(Х.О.)
Келди ва кетди -- келди-да, кетди -- келди-ю кетди.
Факат богловчи ва юклама уртасида нозик мазмуний фарк борлиги сезилиб туради.
Уюшик феъл кесмлар юкламалар ёрдамида бо\ланганда»щаракат
тезлиги семаси щам ифодаланади.
Айрим юкламалар уюшик булакларнинг ва уюшик гапларнинг
синтактик ало=ага киришувида маълум даражада хизмат килиш
билан бирга, уюшаётган булакларга таъкид маъносини ва бутун
гапга инкор маъносини юклаши мумкин: На хотин, на фарзанд курмаган бир йигит Хотин щам, фарзанд щам курмаган бир йигит.
Иккинчидан, юкламалар эргаш гапли кушма гаплар таркибида
зргаш гапларни бош гапга бо\лаб келади: Билки, жангда билинади мард йигитнинг сараси. (Х.О.)
Юкламалар матннинг алохида гапларини бо\лаб келади ва матн
хосил килиш вазифасини бажаради: На кукнинг фонари учмасдан, на юлдуз сайр этиб кучмасдан... (У.) Бу гапнинг биринчи компонентида на юкламасининг ишлатилиши худди шу юклама билан бошланувчи кейинги компонентнинг щам келишини такозо этади. Кейинги компонент ифодаланмаса, биринчи компонент нисбий тугал маъно англатмайди, синсемантик хусусиятга эга булади. Автосемантиклик бутун бир матнга хос булади. Матн кисмларини бо\лашда оханг асосий, инкор юкламаси эса кушимча роль уйнайди.
Юкламалар матн кисмларини бо\лашда хизмат килиш билан бирга гапга эмоционал-экспрессив ва модал маънолар щам юклайди:
Нахотки денгизлар чаппа айланиб, нахотки дарёлар о=ар тес=ари.(Г.Г)
Олмошлар эргаш гапларнинг бош гапга бо\ланишида ва
матн кисмларининг узаро бо\ланишида иштиро= этиши мумкин. Мисол учун: Толеим шулки, Ватанда бир гулистон танладим. (Х.О.) Бу гапда эргаш гапни бош гапга бо\лашда -ки юкламаси иштирок этиши билан бирга, олмош мазмуний "пуч" былганлиги учун кейинги гап шу сызнинг маъносини изощлаш, "тылдириш"га хизмат =илмо=да. Демак, олмош асосида икки гапнинг бо\ланиши рый беряпти.
Олмош матн щосил =илиш вазифасини бажариши щам мумкин. Бунда матннинг биринчи =исмида =атнашган от, сифат, сон ырнида кейинги гапда олмош алмашиниб келади ва бу алмашиниш матн =исмларини бир бутунлик ичида бирлаштириш имконини беради. Масалан: Бу эрининг якин ырто\и Тыланбой исмли киши эди. У =из танлаб-танлаб ёшини ытказиб =ыйган, охири =ир=ни =оралаб =олганда уйланган, ызи кичиккина, щар гапига ма=ол ёки матал =ышиб гапирадиган сызамол киши эди. У кирган давра бирдан яшнаб кетар, тый-щашамларда у былмаса, ырни йы=ланиб туради. У ызини катта олмасди. (С.А.)
Бу микроматндаги гапларнинг синтактик ало=аси биринчи гап
таркибида келган ато=ли от Тыланбойнинг кейинги гапларда III шахс кишилик олмоши билан алмашиниши ор=али юзага –чи=ади.
Бош=а муста=ил сызлар, одатда, махсус грамматик восита вазифасини бажармайди. Шундай булишига =арамасдан, улар щам маълум даражада гапнинг грамматик шаклланишида хизмат =илади. Айрим муста=ил сызларнинг лексик маъноси гапда =ылланилиши мумкин былган барча сызларнинг мазмуний ва грамматик ало=алари ща=идаги, айрим сызларнинг мазмуний вазифа имконияти ща=идаги, Бош=а сызлар билан бо\ланиш имконияти ща=идаги дастлабки ахборотни ташийди. Яъни, келди сызи =уйидаги саволларга жавоб былиб келувчи сызлар билан бирика оладиган быш ыринларга эга: келди -ким? качон? каердан? нимада? нима учун? каерга? Демак, бу феъл 6 та валентликка эга.
Гап таркибида бош=а сызларни эргаштирувчи грамматик марказ
предикат саналади. Унинг быш ыринларини тылдирувчи, у билан =андайдир муносабатда былган сызлар аргументлар щисобланади. Кыринадики, предикат барча аргументларнинг уюштирувчисидир.
в) тартиб (позицион) ва интонация (ощанг)га асосланган ало=а.
Бу восита ало=ага киришувчи элементларнинг бир-бирига нисбатан ыринлашишидан, тартибидан иборатдир. Ызбек тилида синтактик ало=а формал-грамматик ёки лексик-грамматик воситалар ёрдамида ифодаланганда, сызлар тартибининг ызгариши синтактик щолатга таъсир этмайди. Бунинг сабаби ызбек тили морфологик жищатдан аглютинатив тилларга киради щамда кыпинча сыз шакллари унинг синтактик ыринларини щам олдиндан тайин этиб туради. Шу боис гап былакларининг тартиби аморф тилларга нисбатан анча эркин, Гап былаклари ырни алмашса-да, гап умумий мазмуни са=ланади: Биз сессияни =увонч билан якунладик Биз =увонч билан сессияни якунладик каби.
Лекин бу щолат гап былакларининг тартиби маълум бир меъёрга буйсунмайди, дегани эмас. Ызбек тилида гап былакларининг тартиби =уйидаги вазифаларни бажаради: 1) Сыз бирикмаси =исмлари тартибининг грамматик меъёрини курсатиш; 2) гап (жумла)нинг коммуникатив ма=садига кыра у ёки бу былакнинг ащамиятлилигини кырсатиш; 3) нут=нинг услубий хусусиятини акс эттириш ва щоказо.
Тартиб жуда умумий восита былиб, сыз морфологик жищатдан
шаклланганда, у маълум даражада пассив роль ыйнайди, яъни
ёрдамчи белги былади. Демак, сыз тартиби сыз формалари билан ызаро муносабатда былади: сыз формалари тар==ий =илган тилларда сызнинг синтактик вазифасини кыпинча унинг формаси кырсатиб туради, тартиб етакчилик касб этмайди, аналитик тилларда эса бунинг аксини кыриш мумкин.Экспрессив тусдаги гапларда ва шеърларда мазмунни кучли ифодалаш, поэтик талабга мослаш каби щодисала билан бо\ли= щолда одатдаги тартиб ызгаради. Масалан, Ём\ир ё\ди-нейтрал тартиб эга.кесим. +уйди ём\ир, =уйди ём\ир: кесим эга. -ызгарган тартиб.Булар ща=ида "Гап былаклари тартиби" мавзусида батафсил танишиб чи=амиз.
Интонация щам турли синтактик ало=аларни, грамматик-
фикрий щолатларни ифодалашда хизмат =иладиган воситадир. У нут=даги былакларнинг бир бутун, ящлит щолатини кырсатади, гапнинг мазмун, грамматик тугаллигини, гапдаги сызларнинг, бирикмаларнинг, айрим гапларнинг турли муносабатларини ифодалайди, гап мазмунидаги щар хил щолатларни, гапнинг турини, унинг =андай =исмларга былинишини, айрим былакларнинг ажратилганини билдиради. Интонация ор=али гапдаги сызларнинг группаланиши – синтактик былиниши, элементларнинг ызаро =андай бо\ланганлиги ифодаланади. Бирор группада интонацион ызгариш былар экан, бу одатда синтактикбылинишнинг, мазмуннинг бош=алигини кырсатади. Масалан: +алин му=овали китоб(муковаси =алин)-=алин му=овали китоб (=алин китоб). Йигит излади =из(йигит - эга)-Йигит излади =из(=из - эга). Санаш ощанги бир хил ёки уюшган былаклар ало=асини ифодалайди.Бо\ловчисиз =ышма гапнинг шарт, =арама-=аршилик, сабаб каби маъноларни ифодаловчи =исмида мащсус интонация былади: Кундузи исси= кечаси сову=. Сен кел - у боради. Боролмадим: мещмонлар келиб =олди. Бу муносабатлар Бош=а грамматик восита – бо\ловчи билан ифодаланганда, интонация ызининг хал =илувчилик мав=еини йы=отади, ёрдамчи воситага айланади. Интонация биринчи ыринда былганда бир бо\ланишнинг ызи ощангни ызгартириш усули билан бир нечта фикрий муносабат кыринишларини щосил =илади: У келди - мен кетдим (санаш) У келди - мен кетдим(сабаб) - У келди – мен кетдим(ва=т). Интонация =ышма гап =исмларининг грамматик-фикрий муносабатларини белгилашда,=ышма гап тури ва эргаш гаплар турларини ани=лашда катта ащамиятга эга. Сыз формалари ва ёрдамчилар гапнинг ичидаги икки элемент муносабатини кырсатса, тартиб ва интонация гапдаги щамма сузларга ёйилади, бутун гапда иштирок =илади

А Д А Б И Ё Т Л А Р :


1. А./уломов. М.Ас=арова. Щозирги ызбек адабий тили.
Синтаксис. Тошкент. Ы=итувчи. 1987й
2. Г.Абдуращмонов. А.Сулаймонов. Х.Холиёров. Ж.0монтурдиев.
Щозирги ызбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент. Ы=итувчи. 1979 й.
З. колл.авторлар. Ызбек тили грамматикаси. Тошкент. Фан. 1976 йил.
4. Н.Мащмудов. А.Нурмонов. Ызбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент. Ы=итувчи. 1995 йил.
5. Б.Менглиев. Морфрлогик шаклларнинг синтактик имкониятлари ща=ида. Тил ва адабиёт таълими. 1996. №1. 50-52-6.
6. Ш.Акрамов. Б.Менглиев. Келишиклар кенгайтирувчилар сифатида. Ызбек тилшунослигига оид тад=и=отлар, IV чи=иш,
Тошкент. 1994 йил. 11-бет.



Download 0.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling