O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti
Download 0.84 Mb. Pdf ko'rish
|
2020 lugʻat
|
1
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIYOT FAKULTETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
Psixologik atamalar izohli lug’ati
Andijon – 2017 2
Hozirgi kunda har tomonlama yetuk, jismonan sog’lom avlodni tarbiyash, bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida jahaon mamlakalatlari standartlariga mos, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash asosiy maqsadlarimizdan bo’lib, buni amalga oshirish masalasi O`zbekiston Respublikasi xalq talimi tizimi, «Ta`lim to`g`risidagi Qonuni» va «Kadrlar tayorlash milliy dasturida ko`zda tutilgan vazifalar va qarorlarda o’z aksini topadi. Oldimizga qo’yilgan maqsadni muvofaqiyatli hal etish ko`p jihatdan talabalar o’zlashtirayotgan manbalarga bog’liq.Shu munosabat bilan psixologiya fan sohalarini o’zlashtirish jarayonini yuqori darajada bo’lishi, “fan tili”ni mukammal bilishiga bog’liqdir. Ushbu uslubiy qo’llanma bakalavriat yo’nalishi talabalari uchun mo’llajalangan bo’lib, psixologiya fanidan bilimlarni samarali o’zlashtirish imkonini yaratadi,qo’llanmaning o’ziga hosligi unda ilmga ,izlanishga chorlovchi Sharq allomalarining nodir so’zlari kiritilgan. Uslubiy qo’llanma Andijon davlat universiteti psixologiya kafedarasining 2016-yil 27-yanvaridagi 4-son yig’ilishida, va Ijtimoiy- iqtisodiyot fakultetining 2016-yil 28-yanvaridagi 5-son ilmiy kengashida ko’rib chiqildi va foydalanishga tavsiya etildi.Universitet o’quv-uslubiy hayatining № 9-10 yig’ilishida, o’quv- uslubiy qo’llanma nashrga tavsiya etilgan.
Psixologiya kafedrasi o’qituvchisi. O.DJ.Qodirova. Pedagogika psixolog iya ta’lim yo’nalishi talabasi R.N. Nuriddinov Taqrizchi: Psixologiya fanlari nomzodi T.G. Suleymanova. 3 Psixologik atamalar. Ilmni fursat bo‘lganda o‘rganaverish kerak. Chunki ilm zarur bo‘lgan paytda fursat topilmaydi.
bo’ladigan tafakkur turi, abstrakt tafakkur orqali narsa va xodisalarning bevosita idrok qilish mumkin bo’lmagan xususiyatlari, o’zaro munosabatlari aniqlanadi, qonuniyatlari ochiladi, «qiymat», «iffat» kabi abstrakt tushunchalar xosil qilinadi. Abstrakt tushuncha-voqelikdagi narsa va xodisalarning o’zini emas, balki ularning belgi, xususiyat, sifat va o’zaro munosabatlarini aks ettiradigan tushunchalar.
fikran ulardan ayrib olib, uni mustaqil fikr ob’ektiga aylantirishdan iborat aqliy jarayon.
kuchsizlanishi yoki to’liq yo’qolishidan iborat xolat. Abuliya xolatida kishi eng oddiy harakatlarni ham bajara olmay qolishi mumkin.
o‘rgаtish uchun qulаylаshtirish vа mоslаshtirish аsоsidа kutilgаn nаtijаgа erishish.
muayyan sezgirlikning o’zgarishi.Hayotning turli sharoitlariga shaxsning moslashuvi ham tushuniladi.
aniq darajasiga moslashish oqibatda aynan shu darajada sodir bo’ladigan o’zgarishlarga javob berish hamda diqqatni qaratish Affekt(lotincha affectus – ruhiyhayajonlanish, qiziqish) qisqa muddatda va shiddat bilan sodir bo‘ladigan hissiy, hayajonli jarayon: hulq-atvor, hatti-harakat 4 ustidan nazoratning susayishi tufayli ro‘y beradigan kuchli his-tuyg‘u (g‘azablanish, qo‘rqish, nafratlanish, shodlanish). Mutaxassislar normal va patologik affektlar borligini, shuningdek, affektiv reaksiyalarga ozroq yoki ko‘proq moyil bo‘ladigan shaxslar ham bo‘lishini ta’kidlashadi. O‘zida affektiv reaksiyaga nisbatan hislarga erk bermaslik insondagi normal psixik holat hisoblanadi. Affektlar ta’siriga beriluvchi kishilar odatda olomon orasida sarosimalik uyg‘otishga moyil bo‘ladilar. Affekt holati - tez va kuchli paydo bo’lib, shiddat bilan o’tadigan qisqa muddatli emotsional xolat (qurqinch, daxshat, quvonch). Affektiv komponent-ustanovka ob’ektiga nisbatan su’bekt xis qiladigan real xissiyotlar. Afferent nervlar (asablar) - (lotincha afferens - olib keluvchi) - refleks jarayonida retseptorlarda hosil bo‘lgan qo‘zg‘alishni tegishli markazga eltuvchi asablar.
ayrim qismlari zararlanishi natijasida nutqning izdan chiqishidan iborat psixopotologik nuqson.
qo‘zg‘atuvchilar orqali sezgi a’zolariga ta’sir etish asosida paydo bo‘lgan nerv tizimiga kelib turish jarayoni.
kamchiliklariga salbiy munosabat bildirish. Agressiya-kimgadir zarar yetkazish uchun yo’naltirilgan jismoniy yoki verbal xulq. labaratoriya eksperimentlarida agressiya deganda xisstyotga ta’sir qilish uchun elektor toki bilan zarba berish yoki so’z bilan nafsoniyatga tegish tushuniladi. Agressiyaning bunday ijtimoiy- psixologik ta’rifiga ko’ra,odam agressiv bo’lmagan holda qaysar bo’lishi mumkin.
foydalanib, yangi narsa va xodisalarning obrazlari yaratishdan iborat xayol faoliyati.
5
beradigan psixopatologik xolat
qo’rqish xolati. Agrafiya- Yozma nutqning yomonlasuvi(Shizofreniya bilan og’rigan bemorlarda uchraydi.) Agroziya - idrokning buzilishi A.miyaning ma’lum bir jarohatlanishida sodir bo‘ladi. (ko‘rish A. si, eshitish A.si tuyush A. si.) Agitatsiya-(lot.”agitatio”) so’zidan olingan bo’lib;”Harakatga keltirish,Fikr- mulohaza va g’oyalar orqali auditoriya ongiga ta’sir etish. Argumentatsiya- Dalil keltirish,asoslash, isbotlash. Ahloq - ijtimoiy ong shakllaridan biridir. Kishilarning tarixan tarkib topgan hulq – atvori, yurish – turish, ijtimoiy va shaxsiy xayotga o‘zaro, shuningdek jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini tartibga solib turuvchi barqaror muayyan norma va qoidalar yig‘indisi. Akalkuliya - (yunon inkor yuklamasi, calculati’ - hisob, hisoblash)-bosh miya po‘stloq qismi turli sohalarining jarohatlanishi natijasida hisoblash faoliyatining izdan chiqishi yoki butunlay yo‘qolishi.
masofasidagi predmetlarni normal idrok qilishga moslashuvi. Aksyedyental qobiliyatlar - (lot. aksedenti’ - tutib olish) - odamning xavf- xatarsiz, saramjon-sarishta faoliyatda bo‘lish qobiliyati. A.k.ning yoshlarning kasb tanlashi va kasbga yo‘llashdagi amaliy ahamiyati katta.
qismlariga nisbatan haddan tashqari kichraytirish yoki kattalashtirish asosida yangi obrazlarni yaratishdan iborat hayol faoliyati.
- (lotin actus – hulq, xatti - harakat) – psixologiyada akt deganda organizmning turli tuman xarakterlari tushuniladi. (Masalan: Sensor akt).
6
AKULPTOR – ta’sir – markaziy asab tizimining har qanday ta’sirida va uning boshqarishida ishtirok etishga kirishadi. Termin P.K. Anoxin tomonidan kiritilgan.
fikr, qarashlarni tashkil etadi; uni tuzatib bo‘lmaydi. Aleksiya-o’qish qobilyatining buzilishi yoki butunlay yo’qolishidan iborat psixopatologik nuqson. Alturizm - boshqalarga xolisona g’amho’rlik qilish o’z manfaatlaridan voz kechib, kishilarga yaxshilik qilish. Alter Ego-do’st, ya’ni insoning ikkinchi «men»i hisoblanadi. Alfa- ritm-miyaning elektr faolligini, ya’ni sekundiga 10 marta tebranishini o‘lchash va uni miyaning orqa qismida hisobga olish.
vazifalarni hal qilishda foydalaniladigan amaliy bilimlar va texnologiyalar majmuasidir. Amaliy psixologiyaning muhim xususiyati shundaki, u yoki bu vazifalar ularning manfaatlari uchun hal etilayotgan iste’molchi yoki buyurtmachini hamisha ko‘rsatish mumkin.
yuzaga keladigan va xatti-harakatlarni maqsadini aniqlash; reja, loyihalarini ishlab chiqish bilan bog‘liq.
ob’ektni o‘ziga nisbatan bir vaqtning o‘zida paydo bo‘ladigan bir-biriga ifodalanishi).
iborat ruhiy nuqson. Amoralizm- Axloqni inkor qilib, haqiqiy Axloqiy prinsiplardan bosh tortib, odamovilikni oqlovchi va targ’ib qiluvchi xolat. Analiz- fikran narsa va xodisalarga talluqli sifat va xususiyatlarni alohida 7 qilib ajratish, taxlil qilish. Anologik xulosa chiqarish- bir narsa yoki hodisa haqida ularning boshqa narsa va hodisalarga o‘xshash belgilariga asoslanib, yangi xukm hosil qilishdan iborat xulosa chikarish turi. Masalan, "O‘tgan yili noyabr oyida ko‘p yomg‘ir yoqkan". Noyabr boshlandi, demak, "Yog‘ingarchilik bo‘ladi". Analogik xulosa chiqarish chin bo‘lishi xam mumkin, yelg‘on bo‘lishi xam mumkin. Shuning uchun bu yo‘l bilan chiqarilgan xulosa ko‘pincha taxminiy xarakterga ega bo‘ladi; noyabr oyida yog‘ingarchilik bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin.
fiziologik jarayon bo’lgan qo’zg’alishni psixik jarayonga, ya’ni sezgilarga aylantiruvchi nerv mexanizmlari sistemasi. Analitik psixologiya - psixologiyadagi oqim, unga 1913 yili K.G. Yung asos solgan u psixikani idealistik talqin etib, ong bilan g‘ayrishuuriylikning o‘zaro kompensatsiyasiga asoslangan o‘z-o‘zini boshqaruvchi sistema deb qaraydi; shunga ko‘ra ong va g‘ayrishuuriylik integratsiyasi shaxsning bir butunlikka erishishi individuallashish yo‘lidir. A.p. psixopatologiya va psixoterapiya, shuningdek, falsafa, antropologiya, madaniyat tarixi, etnologiya, mifologiya va b. fanlar bilan bog‘liq va ularga tahsir ko‘rsatgan.
namoyon bo‘lishi. A.o‘.t. tufayli inson tashqi olamni to‘liq aks ettiradi.Mas., odam ob’ektining o‘zidan uzoqlashishini ko‘radi. Proprioretseptif analizatorlar orqali borliqdagi narsa va hodisalarni bilib oladi. Anal bosqich-psixoseksual taraqqiyotning ikkinchi bosqichi bo’lib unda bola ichaklari faoliyatini nazorat qilish va lazzatlanish axlatni tutib turish va o’z vaqtida chiqarishga jamlaydi.
haqidagi konsepsiyasi bunday xarakterga ega bo’lgan odam baxil qaysar hamma narsani g’amlovchi yoki qahrili tartibsiz va shavqatsiz bo’ladi.
8 ijtimoiy guruhlar ichida uzoq vaqt saqlanadigan ijtimoiy va madaniy meros elementlari. Muayyan ijtimoiy tartib-qoidalar, axloq normalari, qadr-qimmatlar, g‘oyalar, urf- odatlar, marosimlar va shu kabi A. sifatida namoyon bo‘ladi. Har qanday jamiyatda va ijtimoiy hayotning barcha sohalarida muayyan A.lar bor.
rivoji, xatti-harakat natijalarini oldindan ko‘ra olish qobiliyati. Anenergiya- kishidagi faol harakat qilish qobilyatining buzilishi yoki butunlay yo’qolishidan iborat psixopatologik xolat qisman yoki to’liq xolsizlanish.
Antropomorfizm- (yunon. antropos - odam, ko‘rinishi, shakl) - antropomorfizm, hayvonot, o‘simlik va (stixiyalar) ishonchsiz tabiat olamidagi hodisalar go‘yoki tafakkur, hissiyot hamda iroda singari insoniy xususiyatlarga egadir degan g‘oyaning paydo bo‘lishiga asos bo‘lgan, fangacha xukm surgan tasavvur, inson siymosini ilohiylashtiruvchi diniy tasavvur,
nerv sistemasining kasalanishi sababli
sezgirlikning yo’qolishidan iborat psixopatologik nuqson. Anglash– psixik mazmunni ongsizlikdan aktiv belgi shakliga ko‘chirishdan iboart psixik jarayoni bo‘lib, bu mazmunni boshqa kishilarga yetkazib berish imkonini beradi. Anglamoq o‘ziga xabar bermoq, o‘z tajribasi hisiyoti, ehtiyoji, qiziqishi va b. to‘g‘risida o‘ziga tushuntirish demakdir. Anglash demak nimadirto‘g‘risida o‘z-o‘ziga hisob berishdir. Sub’ektiv holda u yoki bu vaziyat, kechinma va boshqalarni aniq-ravshan va nazorat qilinadigan in’ikosidir. Anketa – metodlardan biri bo‘lib, respondent to‘g‘risida aniq ko‘zlangan ma’lumotlarni yig‘ish maqsadida qo‘llaniladi. Anomaliya - anatomik, fiziologik va psixik jixatdan normal usmasligidan iborat patopsixologik nuqson. Antipatiya- biror narsaga yoki kimsaga nisbatan bo’lgan samimiy munosabstdan kelib chiqadigan va uni ifodalaydigan yoqimsiz xissiyot. Antropofobiya - insonning ko’pchilik davrasidan, xaloyikdan qo’rqishi 9
biror ruhiy buzilishlardan keyingi xolatlarni eslay olmaslik.
boshlanayotgan paytdagi voqealarnigina emas, balki bu xolatdan keyingi voqealar ham xotirada qolmaslik xolati.
hodisalar haqidagi fan tarakqiy etguncha bo‘lgan tasavvurlari. Animistik tasavvurlarga ko‘ra xar bir narsaning o‘z ruhi, o‘z joni bor, tabiat kuchlari va hodisalarini jonlantirishdan iborat diniy e’tiqod. Animizm O‘rta Osiyo xalklarida, ayniksa, o‘zbek, tojik, qirg‘iz dindorlarida "pir" ma’nosida ishlatiladi. Shunga ko‘ra har bir narsaning o‘z "piri" bo‘lgan.
va xodisalariga, qiziqishlarsiz befarq munosabatan iborat psixopatologik xolat. Apersepsiya-idrok jarayonining shaxsning avvalgi bilim va tajribalariga, qiziqish, extiyoj va odatlari, umuman psixik xayotining barcha mazmunini belgilanish xodisasi.
ichki rejalarida bajariladigan xatti-harakat. Aql - farosat-borliqdagi narsa va hodisalarni yordamchivositalarini qo’llash orqali bilish usuli. Aqliy harakatlar- shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexanizmlar vositasida amalga oshiriladigan turli-tuman harakatlardir. Asab tizimi - hayvon va odam organizmining barcha funktsiyalarini o‘zaro hamda tashqi muhit bilan to‘g‘rilab, uyg‘unlashtirib turuvchi a’zolar tizimi. U organzmning ichki muhitida ro‘y beradigan o‘zgarishlar va tashqi muhit ta’sirida qo‘zg‘alib, turli ahzolarga ta’sir etgan holda ularning faoliyatini kuchaytirib yoki susaytirib turadi.
yondoshlik va qarama-qarshilik belgilariga ko’ra, sho’nga bog’liq bo’lgan boshqa tasavvurlarni xosil qiladi.
hislar. Astenik hislar ko‘pincha kishi umidsizlanganda, ruhiy tushkunlikka 10
uchragan paytlarda ro‘y beradi. Aspekt- voqea-xodisalarga ma’lum nuqtai nazardan qarash. Attraksiya-bu bir insonning boshqa bir inson munosabati asosida yoqish va yoqtirishni, o’zaro tushuntiruvchi emotsional xisdir. Attityud –(o’zbekcha “yaroqlilik”, “moslik”)Individtomonidan ijtimoiy obektning qimmatini,mazmun mohiyatini,ma’nosini psixologik his qilish yoki ma’lum bir ijtimoiy qimmatlikka nisbatan individagi ong holatini bildiradi.
tushuncha, ta’limot)-psixologiya tarmog‘i bo‘lib, uchuvchilar shaxsi va turli uchish faoliyatining psixik xususiyatlarini o‘rganadi.
ko‘p ma’no va noaniq so‘zlar bilan xarakterlanadigan ichki nutq, bunday turli narsalarning bir-biri bilan beqaror va uzviy bog‘liqligi tufayli so‘zlarini ma’nosi
sistemasi avtomatizmga organizmning eng oddiy reflektor harakatlaridan tortib, to yuksak aqliy harakatlargacha bo’lgan xatti-harakatlarni qamrab oladi. Masalan; tramvayda ust boshiniyechadi va kiyadi,botinkasini iplarini echadi va bog’laydi. Avtoritarizm - (lot. auct’ritas - hokimiyat ta’sir) - buyruq asosidagi talabalarga o‘ylamasdan ko‘r-ko‘rona bo‘ysunush. Uni avtoritet so‘zi bilan adashtirmaslik kerak.
qadr-qiymat, atrofdagi boshqa kishilarga nisbatan ta’sirli, nufo’zli shaxs. Avtoritar lider-bunday lider doimo o’z irodasiga ko’pchilikni buysundira oladi. Barcha ma’suliyatli qarorlar fakat u tomonidan qabul qilinadi va uning bajarilishini o’zi shaxsan nazorat qiladi, kerak bulsa, xodimlarini kattik jazolaydi.
mashq qilish orqali turli malakalarni shakllantirish jarayoni. 11
Avtoritarizm –(lot. auct’ritas –hokimiyat ta’sir) – buyruq asosidagi talabalarga o‘ylamasdan ko‘r-ko‘rona bo‘ysunush. Uni avtoritet so‘zi bilan adashtirmaslik kerak.
rioya qilishdan iborat oliyjanob xarakter xislati. Amenitiv holat- Es-hushini amenitiv tarzda buzilishi bunda bemorlar atrofdagi vaziyatni tamomila anglamaydi va o’zini kimligini bilmay qoladi.Ular atrofdagi hodisalar bilan narsalar o’rtasidagi bog’lanishlarni tusunmaydi.
prinsplariga zid xukm yuritish, hamda xatti-harakatlar qilishdan iborat salbiy, xarakter xislati.
tomonidan jazolanish xavfi tug’liganda u xis qiladigan uyat va aybdorlik xissi. Autizm-real borliqdan o’zilgan xolda xech kim bilan muloqat kilmasdan, o’zining ruxiy kechinmalariga berilib ketish xolati. Audivizual idrok- (ing. Audi’ - eshitmoq, vision - ko‘rmoq) bir vaqtning o‘zida ham eshitib, ham ko‘rib idrok qilish. Autogen mashq - (yunon. aut’s - o‘zim, denos - kelib chiqaman) - o‘z- o‘zini ishontirish va o‘z-o‘zini idora qilish asoslangan psixoterapevtik usul. Autsaydyer - (Ingl. Autsider - begona) ijtimoiy psixologiya atamasi bo‘lib, psixologik sig‘isha olmaganligi tufayli guruh tomonidan inkor etilgan a’zo. Aynanlik, o‘xshashlik - ikkita buyum yoki hodisaning bir-biriga o‘xshashligi. Bilimim bilan shu joyga yetib keldimkim, bilimsizligimni endi tushundim. Abu Shukur Balxiy
Download 0.84 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|