T. I. Umarov s. I. Xudoyberdiyev iqtisodiy matematik usullar va

S. I. Xudoyberdiyev iqtisodiy matematik usullar va

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Samarqand Iqtisodiyot va servis instituti

T.I. UMAROV

S.I.XUDOYBERDIYEV

IQTISODIY MATEMATIK USULLAR VA

MODELLAR

FANIDAN

Ma’ruzalar matni

Samarqand-2015

Ushbu ma’ruzalar matini “Oliy matematika” kafedrasi dotsenti t.f.n. T.I.Umarov, ass. S.I.Xudoyberdiyevlar tomonidan tayyorlangan.

Taqrizchilar:

U.Nazarov - SamDAQI “Informatika va axborat texnologiyalari” kafedrasi mudiri,

1. B.Begmatov - SamlSI “Oliy matematika” kafedrasi dotsenti

   
   

Ushbu ma’ruzalar matini “Oliy matematika” kafedrasi yig’ilishida muhokama qilingan va o’quv uslubiy kengashida muhokama etish uchun tavsiya etilgan. (bayonnima № . .2015 yil)

Ushbu ma’ruzalar matini institut o’quv-uslubiy kengashida tasdiqlangan chop etish uchun tavsiya etilgan (bayonnima № . .2015 yil)

Samarqand Iqtisodyot va servis instituti 2015

KIRISH

Rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiga to’liq o’tish, boshqarishni ma’muriy buyruqbozlik usulidan iqtisodiy usullariga o’tish ijtimoiy iqtisodiy kategoriyalar, ko’rsatgichlar va kriteriyalarning son va sifat tamonlarini cho’qur urganishga olib keladi.Bundan yuqoridagilarni baholashga, baholash tamoyillarinig ishlab chiqarish vositalariga, iste’mol predmetlariga va turli xizmatlarga nisbatan ta’sirini ko’rib chiqish alohida ahamiyat kasb yetadi.

Rejali iqtisod sharoitida ko’pgina baholar markazlashgan holda belgilanardi va uni hech qanday mahalliy o’zgartirishlarga yo’l qo’yilmasdi, kolxoz bozoridagi baholar bundan mustasno edi.

Mahsulot bahosining asosi- uni ishlab chiqarishga ketgan ijtimoiy zaruriy harajatlardir.Bunda baho bilan buyumlashgan mehnat harajatlari, zaruriy ijtimoiy mehnat va qo’shimcha mehnat harajatlari qoplanishi kerak.

Amaliyotda bu shuni anglatadiki, bahoni shunday shakillantirish kerakki, u ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi miqdoriga asoslanib uzida foydaning bir qismini aks ettirishi shart.Baxolarni ijtimoiy zaruriy harajatlarga asoslanganligini bir tomonlama to’g’ri hisoblash zarur.Ma’lumki, har qanday mahsulotni ishlab chiqaruvchisi, va iste’molchisi bo’ladi, harajatlarga asoslangan baho ishlab chiqaruvchilar manfaatini ko’zlab, istefakatmolchilarni o’ziga qaram qilib qo’yadi va tang ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini vujudga keltiradi.Talab va taklifni muqobillashtirishda rag’batlantirish yo’qligi sababli, ularga talabning ko’pligiga qaramasdan, ishlab chiqaruvchilar kamyob tovarlarni ishlab chikarishga qiziqmaydilar.Shuning uchun bizda ehtiyoj iste’mol mollari bilan ta’minlanganlik past darajada.Rejali boshqarishdagi iste’mol buyumlarga davlat bahosi ijtimoiy nuqtai nazardan yaxshidek ko’rinsada, aslida bu o’zini oqlamaydi va natijada mahsulot ishlab chiqaruvchilar rentabelsiz ishlab, davlatdan qarzdor bo’ladi.Ikkinchidan, arzon mollarni davlat savdo tashkilotlaridan sotib ololmasdan, bu mollarni savdogarlardan qimmat bahoga oladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’muriy buyruqbozlik usullari iqtisodiy boshqaruv usullari bilan almashinganda korxonalar o’z xohishi bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasini tuzib berish, ularni bozor baho-larida sotishni o’zlari belgilashadi. Mahsulotning bozor bahosi miqdori mahsulotga bo’lgan talab va taklif munosabatlari orqali belgilanadi.Bozor baholari davlat tomonidan ko’rsatilgan baholarni iqtisodiy salbiy tamonlarini xaspo’shlash bilan bir qatorda o’z kamchiliklariga ega bo’lib, ijtimoiy xususiyatga egadir.Jahon amaliyotidan ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida pul qadirsizlanib, mahsulotlarga qo’yilgan baxolar doimiy va sezilarli darajada usishi munosabati bilan aholining turmush sharoiti yomonlashib, kambag’allar ko’payadi, xullas, davlat qashshoqlasha boradi.Buning oldini olish uchun bozor baholari ustidan ham alohida nazorat o’rnatish zarur.Baho shakillanishining bozor va rejali iqtisoddagi ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini belgilash, bahoni hisoblashning qat’iy sonli usullarini ishlab chiqishni taqozo etib, bunda hozirgi iqtisodiy-matematik usullar va modellarni qo’llash ko’zda tutiladi.

“Iqtisodiy-matematik usullar va modellar (IMUM)” fanini o’rganishdan maqsad makro-va mikroiqtisodiyot, ularning tarmoqlari, firmalar faoliyati kabi iqtisodiy ob’ektlar misolida iqtisodiy masalarni qo’yilishi, ularning iqtisodiy mazmunini o’rganish, kompyuterlarda yechish va olingan natijalarni tahlil qilish malakalarini hosil qilishdir.

Ko’rsda ko’riladigan masalalar:

. iqtisodiy hodisa va jarayonlarni matematik modellarini qurish va ularni yechish usulini tanlash;

. matematik modellarni tahlil qilish asosida iqtisodiy jarayon qonuniyatlari haqida tushuncha va bilimlarni chuqurlashtirish;

. turli matematik modellarni makro-va mikroiqtisodiyotda qo’llanishni o’rganish.

Iqtisodiy jarayonlar o’ta murakkab va tasodifiy omillarga bog’liqdir. Shu sababli ularni turli-tuman matematik modellari yaratilgan.Bu modellarning har biri o’z kamchilik va yutuqlariga egadir.Ko’rilayotgan iqtisodiy masalani maqsad va hususiyatlaridan kelib chiqib mos (adekvat) modelini va cheklanishlarini tanlab olish kerak bo’ladi.