T o sh k e n t d a V la t iq t iso d iy o t u n IV e r s it e t I f. Sh. Shamsutdinov, Sh. F. Shamsutdinova chet mamlakatlar
Fan-texnika taraqqiyotini rag‘batlantirishga qaratilgan
Download 4.32 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Asosiy tayanch iboralari
- Takrorlash uchun savollar
- XII BOB. YAPONIYA SOLIQ TIZIMI 12.1. Yaponiyada soliq solish asoslari. 12.2. Soliq siyosati. 12.3.1. Soliqlarning asosiy turlari
- 12.3.5 .Yer qiymatiga solinadigan soliq. 12.3.6 .Ist’emol soligM. 12.3.7. Aktsizlar va boshqa soliqlar 12.4. Soliq tizimini boshqarish
- = Ё с в
- 1 я 1 §• S. I в
|
11.7. Fan-texnika taraqqiyotini rag‘batlantirishga qaratilgan imtiyozlar GFR sanoat korxonalari o ‘zining asosiy faoliyatida ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlar (NIOKR)ni amalga oshirishda ko‘pincha foydalanishning dastlabki yillarida belgilangan me’yorlarga nisbatan oshirilgan amortizatsiyani ko‘paytirish yoMi bilan ishlab chiqarish fondlarini hisobdan chiqarish usulini qoMlaydilar. Dastlabki yilda koeffltsiet odatda m e’yom ing 1,3% dan oshmaydi. Qishloq xo jaligida ham mahsulot tannarxiga «Jadal amortizatsiya usuli» qo llanadi. Masalan, asbob-uskunalar sotib olingandan keyin birinchi yili ular qiymatining 50%gacha qismini hisobdan chiqarishga ruxsat etiladi. Foydalanish normativ muddati 10 yilgacha boMgan yordamchi uskunalarga dastlabki 3 yilda ular qiymatining 80%gacha qismini hisobdan chiqarish mumkin. Qishloqdagi binolar va inshootlaming me’yoriy xizmat ko‘rsatish muddati 25 yil, amortizatsiya m e’yori - yiliga 4%dir. Bunday holda foydalanishning dastlabki 3 yilida ular qiymatining 30%gacha qismini hisobdan chiqarish mumkin. Shundan keyingi yillarda ishlab chiqarish harajatlarini hisobdan chiqarish uchun amortizatsiyani hisoblash tondlam ing qoldiq qiymatidan amalga oshiriladi. Yuqorida bayon qilingan masala yuzasidan GFR qonunlarida ikkita tartib amal qiladi. Savdo huquqi asosida korxonalar o‘z ixtiyori bilan «Jadallashtirilgan amortizatsiya usuli»ni qoMlash huquqiga egadir, soliq huquqiga muvofiq esa fondlarning emirilishini hisobdan chiqarish ana shu P aushal sum m asi - (pauchal-nem . ja m i) alohida turlarga bo'linislmi amalga oshim iasdan hisoblangan soliqlaming
fondlaming me’yoriy xizmat qilish muddatidan kelib chiqib amalga oshiriladi. Moliya idoralari soliqlarni belgilashning to ‘g‘riligini taftish qilishda odatda fondlami hisobdan chiqarish jadal usulini qoMlaydigan sanoatchilaming sa’y-harakatlariga rozi bo‘ladilar. Amortizatsiyani hisoblashning qaror topgan tajribasi mablag‘larni eng yangi texnika va texnologiyani sotib olishga yoki ishlab chiqishga yo'naltirish uchun tezlik bilan jam g‘arish imkonini beradi. GFRda mamlakat eksportini rivojlantirishga davlat ko‘magining biron-bir shakli rasman qoMlanilmaydi. Buning ustiga GFR eksportda davlat tomonidan dotatsiyalar berishni bekor qilishni yoqlab chiqmoqda. Mamlakatda eksportni rivojlantirishga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri har qanday tavakkallardan eksport bitishuvlarini sug‘urta qilishdir. G’arbiy Germaniya eksportyorining bankdan kredit olishida eksportni sug‘urta qilish ayniqsa katta ahamiyatga egadir, chunki ko‘p hollarda kredit beruvchi banklar bitishuvni sug‘urtalash shaklida o‘zlari uchun kafolatni talab qiladilar. Har yili eksport bitimlarini sug‘urta qilish uchun GFR hukumati sug‘urta limitlari belgilaydi. Bu fondning hajmi G ’arbiy Germaniya iqtisodiyoti eksport
potentsiali ehtiyojlariga muvofiq belgilanadi. G ’arbiy Germaniya firmalarining chet elga tovar chiqarishda qo‘shilgan qiymat soligM (14%) toMashdan ozod qilinishi GFRda eksportning rivojlanishga bilvosita soligM tovarlaming ayrim guruhlari bo‘yicha jiddiy farq qiladi. Masalan, ko‘pgina xom-ashyo tovarlari va chala mahsulotlar uchun (GFRsanoati ulami import
qilishdan manfaatdordir) bojxona bojlari belgilanmaydi yoki ulaming hajmi unchalik katta boMmaydi. Tayyor buyumlarga bojxona bojlari yuqoridir. Biroq bu yerda ham muayyan farqlar bor. GFR firmalari ham jahon bozorida, ham ichki bozorda kuchli mavqega ega boMgan tovarlarga kam bojlar belgilangan. Asosiy tayanch iboralari: - Germaniyada federatsiya, yer va obshchinalami soliq sohasidagi huquqlari - Germaniyani moliyaviy boshqaruv tuzilmasi - Bitimlarga solinadigan soliqlar - Federal va yerlar (oMkalar) byudjetiga tushadigan soliqlar - Shaxsiy (sub’ektiv) soliqlar, real (ob’ektiv) soliqlar
- Umumiy maqsadga qaratilgan soliqlar, joriy (bir marta toManadigan) soliqlar
- Pivo soligM О zining «soliqqa tortiladigan daromadini» hisoblash Fan- texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish imtiyozlari
1. Byudjetda soliqlar ulushini o‘zgarishi 2. Soliq majburiyatini boshlanishi va soliq toMovchi jismoniy shaxslarni hisobga olish tartibi 3. Soliq jadvali va soliq darajalari (sinf) nimani anglatadi? 4. Hunarmandchilik soligM real va ob’ektiv soliq ekanligini isbotlab bering. 5. Iste’mol soligMga tortiladigan tovarlar guruhini keltiring. 6. Cherkov soligM nima? 7. Qishloq ho'jaligida soliq solish xususiyatlari. Test savollari: 1. Germaniyada majburiy yigMmlar: a) Soliqlar b) YigMmlar c) Badallar d) M axsus chegirmalar e) a,b,c,d 2. GFR byudjetining daromad qismida qaysi soliq asosiy o ‘rinni egallaydi? a) Hunarmandchilik soligM. b) Q o‘shilgan qiymat soligM c) Korparatsiyadan olinadigan soliq. d) Daromad soligM. e) Aktsizlar. 3. Mulkdan undiriladigan mulkiy soliqlarni ko‘rsating. a) Mol-mulk soligM b) Meros soligM. c) Yer soligM. d) a,b,c
e) Hammasi noto‘g ‘ri 4' " S ^ ; ™ . k^
" 8yer maydonlari olishga solinadigan S° li4’b ? B * X
M lma ; i S S g a ' solinadigan s o li, sug-urta
г й й л - " № soliqiardagi u l u s l u ^ ^ qim ora)na| d tu5hadigan ^ « г е д а а з « я я А soliq hunarmandchilik soiig'i, meros solig‘i,m ol mulk solig . 5. J i s l T s — folin ad ig an daromadlar so lig .n i fuqarolaroi qaysi s^frta.tashki'o.laridan olinadigan toMdirish mablag'lari, avtomobilni "h“ s,ami (gonorar) м „‘llanma ishda ishlaydigan erkin kasbdag. shaxslarni jgp 7 daromadlari bank qo‘yilmalaridan tushadigan foizlar, turar-j у " L i s h , s U i y faoliyat va boshqa.ardan c) Qarzni undirishdan olingan mablag , tadbirKomic
b0' yt ^
- r y” S ' S a an nafaqa, s.girni sotishdan olingan tushum va h.k. e) Hammasi to‘g‘ri. „rh inrhi sinf 6. Ish haqiga solinadigan soliqda daromad darajasi - uchmchi toiovchilarni aniqlang. ипЧояп1яг ,0PSh" Uylangan (turmushga chiqqan) er ham xotin ham ishlaydi, lekin ularni bittasini roziligi bilan 3 darajali s i n f g a kiradi.
nechtajoyda ish haqiga ega ishchilar. 7. 0 ‘lkalar byudjetiga tushadigan soliq va to; lovlar guru . n\ Aktsizlar xunarmandchihk solig l, yer soi g , a y i a n l soitg-i, «dbirkorlik faoliyati bilan shug-ullamshga solmad.gan soliq.
япКп Ц Ми,к'У S0Hk’ mer0S Solig‘'’ Уег maydonlari olish uchun solinadigan l o t o r e y T o ' W n l ^ f S r P ™ solig'i, totalizator va tkazishdan olinadigan soliq, yongMnga qarehi soqchilik hg l, qimorxona tushumlaridan olinadigan yigMmlar. c)
It egalariga solinadigan soliq, ko‘ngil ochar muassasalar daromachga^solinadigan soliq, ish haqi soligM, hunarmandchilik soligM. e) Hammasi noto‘g ‘ri.
b o l a s i l M S f b o T d o ^ . beva 40,ga" b0' lib' kamida bitta ishlasa) A ^ a r T , 4 i . W ) i“
'a r (agar er-xotmdan bittasi V d a 5 a g a ? « ' “ Ыа5а' Ы“ " Ы bila" so,i" ham ^ • d) y ylanga" (turmushga chiqqan) ishchilar, er ham xotin ham shlayd, ulaming bittasi umumiy rozilikka ko‘ra III darajaga o‘tadi. ®) Bir necha joyda lsh haqiga ega boMgan ishchilar. ° ' l k a , a m i h a r i k k i S i 8 a “ § а ” q 0 ‘ s h m a v a o lm a (Я g ^ esoПc^Уhш^annan^;h^jj^aSQ^jg!lad'^ a,1 ay ,m m a da„ olinadigaii s ^ l i f ^ t a ™ t l i g M ; 1124^ $° 'inadiSan soli4- btporatsiyadan 2) hunarmandchilik soligMni taqsimlash. - n n a uchun hunarmandchilik s o ^ M , b ^ io n a b ^ i, aktsizlar. UlUShl’ аУ'аПта
S° liq’ l^GFRd3" S°li4, to!aliza^ з о Й ^шГзоНЧ аУ1аПта818а OFRda Уег so,1g ming asosiy stavkalari, % da- a) 0,5, 0,4 0,36, 0,38 b) 0,6, 0,35, 0,26 0,35, 0,31 c) 0,7 0,45, 0,17, 0,33 0,37 d) a,b,c
e) Hammasi to‘g‘ri 11. Korporatsion soliqning ikkita asosiy stavkalari, % da: a) 30,40 b) 35,38
c) 36,50 d) 32,45
e) 31,40 12. Mol -mulk soligMning asosiy ob’ektlari: a) Yer maydoni, uylar, qimmatli qog‘ozlar, asl metallar va hokazo. b) Pensiyalar, bank aktivlari, jam g'arm a omonatlari. c) Ijtimoiy sug‘urta hisobidan toMovlar, bandlik fondidan nafaqalar. d) a,b,c
e) Hammasi noto‘g‘ri. 13. Obshchinalar byudjetiga tushadigan soliqlar guruhi. a) Hunarmandchilik soligM, yer soligM, mahalliy aktsizlar, it egalariga solinadigan soliqlar, ko'ngilochar muassasalar daromadiga solinadigan soliq, ish haqi soligM va daromad soligM tushumlaridan ulush soliq badallari. b) It egalariga solinadigan soliq, molk- mulk soligM, ish haqi soligM, daromad soligM, aktsizlar, transport vositalari egalariga solinadigan soliq, yer soligM. c) Qimorxonalardan tushadigan kirimdan olinadigan soliq, kapital aylanmalaridan olinadigan soliq, veksel yigMmi, yongMnga qarshi soqchilikga solinadigan soliq. d) a,b,c e) Hammasi to‘g‘ri. 14. Qo‘shilgan qiymat soligMning stavkalari, %da: a) 20,25
b) 30,28 c) 18,24 d) 10,20 e) 14,7
15.Iste’mol soliqlarining asosiy ob’ektlari. a) Mashina va uskunalar, imorat va inshootlar. b) Moylash materiallari, bolalar uchun oziq-ovqatlar c) Oziq-ovqatning asosiy turlari, madaniy-maishiy xizmatlar. d) Neft mahsulotlari, shakar, choy, spirtli ichimliklar, tamaki, pivo. s) a,b,c,d XII BOB. YAPONIYA SOLIQ TIZIMI 12.1. Yaponiyada soliq solish asoslari. 12.2. Soliq siyosati. 12.3.1. Soliqlarning asosiy turlari: 12.3.2. Daromad soligM. 12.3.3 .Korporatsiyalar foydasiga solinadigan soliq. 12.3.4 .Mol-mulk soligM. 12.3.5 .Yer qiymatiga solinadigan soliq. 12.3.6 .Ist’emol soligM. 12.3.7. Aktsizlar va boshqa soliqlar 12.4. Soliq tizimini boshqarish 12.1. Yaponiyada soliq solish asoslari Ikkinchi jahon urushidan keyingi soliqqa tortish tizimini yaponcha modeli tizimi kuchli sotsial siyosatni yuqori iqtisodiy samaradorlik bilan mukammal darajada qo‘shib olib borish bilan ifodalanadi. XX asmi 60 - 80 yillarga to ‘g‘ri keladigan davrda yapon jamiyatining ijtimoiy tarkibida keskin o ‘zgarishlar yuz berdi. G ’arbiy davlatlarda tabiiy hisoblangan, yollanib ishlovchilaming aholi tarkibidagi salmogM oshgani alohida ahamiyatga ega. Bu guruh aholi soni jihatidan asosiy o'rinni egallab, boshqa davlatlardagi yo'nalishlardan farq qilib, Yaponiyada aniq namoyon boMdi. Ushbu holatlardan avvalo yirik kapitalistik mulkni maydalanish jarayonini (depersonifikatsiya) alohida ko‘rsatish mumkin. Natijada har xil ijtimoiy guruhlami daromadining darajasi o ‘zaro yaqinlashib bordi. Ishlab chiqarish vositalariga boMgan yirik mulkdorchilikni yo‘qotilishi ayrim shaxslar, guruh egalarini korporatsiyalar ustidan nazorat qilishdan mahrum qildi. Hozirgi vaqtda Yaponiyada nafaqat yirik korxonalami shaxsiy egalarini (ushbu tarkib 40-yillami oxirida, urushdan keyin Amerika okkupatsion hukumati o ‘tkazgan islohotlarda yirik
monopolistik birlashmalarni mulki sotilgandan keyin), sezilarli hajmda aktsioner jam iyatlam i aktsiyasiga ega boMgan va kampaniya ustidan nazorat qiladigan shaxsiy egalarni topish ham qiyinlashib ketdi. Yaponiyada etakchi
mulk egalari
depersonizatsiya qilingan kompaniyalar hisoblanadi. Ularning kapitali asosan banklami kreditlari hisobiga tashkil topadi va bu qarz mablagMar asosan aholining pul jam g‘armalari hisobiga tashkil qilinadi. Yaponiyada mulkdorchilikni baholashda, aktsiyani egalari oladigan dividentlardan keladigan daromad hajmi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bu daromad juda ham kam hajmni tashkil qiladi. Masalan, ish haqini to lashni har yilgi o‘rtacha o‘sish darajasi aktsiya egalari dividentdan oladigan daromadlami o‘sishidan yuqori turadi. Yaponiyada 90% aholining daromadi asosan ish haqidan tashkil topadi. Oila byudjetining tashkil topishida mulkdorchilikdan keladigan daromad katta ahamiyatga ega emas. Boy odamlami 10% umumiy daromadida bu manba 13,5% ni tashkil qiladi. Bu holat Yaponiyada mehnatsiz daromadga yashaydigan boy kishilar umuman yo q degan gap emas. Odatda, ulami mamlakat aholisini tarkibidagi salmog‘i shunchalik kamki, ulami statistikada alohida ijtimoiy guruh deb hisoblanmaydi. Ish haqi sifatida taqsimlanmaydigan qo‘shimcha mahsulot qiymati, amaliyotda to‘liq korparatsiyani ishlab chiqarish va moliya faoliyati uchun sarflanadi. . Yaponiyada korxonani boshqarishda o ‘ziga xos xususiyatlandan biri shundan iboratki, o‘quvchi o ‘quv yurtini bitirishi bilan ishga joylashadi. Yana shuni ham hisobga olish kerakki, o‘qishni bitirishidan bir yil oldin bitiruvchini ishga joylash boshlanadi. Shuning uchun bitiruvchilami asosiy qismi oldindan qanday ishda ishlashini biladi. Masalan, 2000 yili hamma o‘qishni bitirganlar tarkibida ish joyi aniqlanganlami salmog i
tashkil qildi. Bu ko'rsatkich ikkinchi jahon urushidan keyin eng past ko‘rsatkichni tashkil etdi. Xizmatchi ma’lum yoshga etgandan keyin, qoida bo‘yicha bu 50 yoshga teng, uni ajralib chiqqan, tarmoqlanish natijasida yuzaga kelgan sho‘baga ishga jo ‘natiladi. Mablag‘ni korxonani xizmatchisiga investitsiya qilib, korxona ishchim uzoq muxlat ishlatish natijasida o‘zining investitsiyasini о sishiga to liq ishonadi. Korxona xizmatchini uzoq muxlat ishlatish natijasida korporativ ichidagi nou-xau va texnologik yangiliklami saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Uzoq muxlatli xizmati uchun qelgusida beriladigan pensiyaga yig'ilayotgan mablag‘, xizmatchida uzoq muxlat xizmat qilish uchun qiziqish uyg‘otadi. Uzoq muddatli xizmatini hisobga olgan holda xizmatchini oladigan pul ta’minoti avtomatik ravishda oshib boradi. Yirik korxonalarda xizmatchini 10 yildan ortiq halol xizmati uchun yangi ta’rif toMovi tizimiga o‘tkazish tartibi qoMlanadi. Yaponiyada shaxsiy qaror qabul qilish juda kam uchraydi. Asosiy va muhim qarorlarni kollektiv, birgalikda qabul qilinadi. Bu o‘z navbatida ayrim loyihalami amalga oshirishdagi tavakkalchilikni ancha pasaytiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan Yaponiya itisodiyotini xususiyatlari soliqlarni yigMshni tashkil qilishda hisobga olinadi. Yaponiyani soliq tizimi asosan XIX asrda tashkil topgan. Yaponiyani xozirgi zamon soliq tizimi 1949 moliya yilida o‘tkazilgan soliq islohotida yuzaga kelgan. Soliq tizimini asosan moliya sohasidagi amerikalik mutaxassis professor Shalp taklifi bilan tashkil qilingan. Bundan keyin soliq tizimiga bir necha marta o ‘zgartirishlar kiritilgan, toMdirilib, takomillashtirilgan. XX asming 80-yillari oxirida bir qator rivojlangan mamlakatlar kabi Yaponiyada ham soliq islohoti o ‘tkazilgan. 1989 yil 1 yanvardan buyon Yaponiyada hozirgi zamon soliq solish tizimi qo llanilib, unda to‘g‘ri soliqlarni roli nisbatan pasaytirilib, egri soliqlarni ahamiyati ko'tarilgan. Ushbu islohot natijasida huquqiy shaxslar toMaydigan to‘g ‘ri soliqlarni salmogM 1990 moliya yili yillik foydani 58%ini tashkil qildi. Buni tarkibida tenglashtiriladigan soliqni qatMy belgilangan hajmi hisobga olinmagan. Natijada korporatsion soliqlaming hammasini yig indisi AQShdagi 31,6% va Buyuk Britaniyadagi 24,3% о m iga Yaponiyada 48,9%ni tashkil qildi. Iste’molga solinadigan soliq daromad soligM va ijtimoiy sug‘urta fondiga ajratma bilan bir qatorda mamlakat byudjetini tushumida muhim o'rinni egallaydi. Soliq olish darajasi bo‘yicha Yaponiya ko'pchilik rivojlangan mamlakatlardan past keladi (AQShda taxminan ichki yalpi mahsulotga nisbatan 28%ni tashkil etadi). Yaponiya soliq tizimining o ‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, kam daromadli shaxslarga engilroq va boy kishilarga ogMrroq darajada soliq solish tartibi qoMlaniladi. Boshqa mamlakatlar kabi Yaponiyada ham soliqlar to‘g‘ri va egri soliqlarga boMinadi. T o‘g ‘ri va egri soliqlar o‘rtasidagi o ‘zaro nisbiy taxminan 64:36 nisbatni tashkil qiladi. T o‘g ‘ri soliqlarni asosiy qismi (35,0%) daromad soligMga to‘g‘ri keladi. Soliqning asosiy ogMrligi mamlakatda aholini asosiy qismini
tashkil qiladigan o‘rtacha daromadga ega boMgan shaxslar zimmasiga tushadi.
12.2.-jadval Davlat soliq tushumlari tarkibini xalqaro solishtirish Moliya yili
AQSh Buyuk
britaniya Germaniya Frantsiya Italiya
Yapo niya to 'g ri so li q E g ri so liq to 'g ri so liq
E g ri so liq
to 'g ri so liq
E g ri so liq
to 'g ri so li q E g ri so liq
to 'g ri so liq
E g ri so liq
'fe.s- 3 2
O' Ьи ■*—
ОС "о Ш °
1934- 1936
47,5 52,5
51,0 49,0
36,6 63,4
25,8 74,2
27,0 73,0
34,8 65,2
1950 80,0
20,0 54,1
45,9 32,6
67,4 34,7
65,3 13,4
86,6 55,0
45,0 1980
90,6 9.4
59,2 40.8
52,2 47,8
40.0 60,0
52,9 47,1
71,1 28.9
1990 91,8
8,2 59,2
40,8 50,1
49,9 40,0
60,0 57,2
42,8 73,7
26,3 1995
91,3 8,7
56,7 43,3
47,9 52,1
39,6 60,4
54,8 45,2
66,1 33,9
1997 - - - - - - - - - - 63,8 36,2 1960 moliya yili markaziy byudjetni jami daromadi 1961 mlrd. ienni tashkil qilib, uning 1618,3 mlrd. (82,5%) ieni soliq va gerb yigMmlari hisobiga olingan. 1965 yilda davlat kapital qo'yilmalarini moliyalashtirish manbaini ko‘paytirish maqsadida hukumat «qurilish zayomlari»ni chiqarishga majbur boMdi. Shunga qaramay, markaziy byudjetni umumiy daromadlari tarkibida soliq va gerb yigMmlari salmogM amaliyotda o‘zgarmay qoldi, ular 75-85% chegarasida qayd etildi. 1973 yili kuzida yuzaga kelgan birinchi «neft zarbasi» urushdan keyingi davrda eng chuqur darajada iqtisodiy pasayishlardan biri boMdi. 1975 moliya yili soliq va gerb yigMmlarini kelib tushishi, ayniqsa korporatsiya foydasiga solinadigan soliq sezilarli tarzda pasayib ketdi va markaziy byudjet daromadida 64,0% gacha tushdi. 1976 yildan boshlab iqtisodni rag'batlantirish va barqarorlashtirish, hamda aholi tushumini yaxshilash byudjet harajatini o'sishiga olib keldi. Shu vaqtni o‘zida byudjet daromadini o‘sishi juda sust holda edi. Bu sharoitda hukumat davlat zayomlarini va shu jumladan, maxsus zayomlarni chiqarishga suyanib qoldi. Chiqarilgan zayomlar salmog i davlat byudjetini umumiy daromadiga nisbatan 30% dan yuqori darajadaga ko'tarildi, soliq va gerb yigMmlari salmogM taxminan 60%ga tushib qetdi. ■ Esiatma: 1. AQSH m a’lumotlari kalendar yili asosida berilgan. 2. Germaniya m a’lumotlari 1990 yilgacha GDRsiz va undan keyingi yillar birlashtirilgan Germ aniya b o 'y ich a berilgan 1980 yildan boshlab hukumat zayomlami chiqarishni chegaralay boshladi. 1982 yili «nol shift (cho‘qqi, tepa)» siyosati qabul qilindi. Bunda vazirlik va boshqarmalami byudjeti oldingi yil hajmida saqlanib qoldi va markaziy byudjet harajatlarini o'sish chegarasi o'm atildi. Natijada markaziy byudjetni umumiy daromadida soliq va gerb yig‘imlarini salmog1 i osha boshladi. Yaponiyani hukumatini byudjeti umumiy schyot (markaziy byudjet) va maxsus schyotlar byudjetidan tashkil topadi. Umumiy schyot jami byudjet hisoblanib hukumat faoliyatini asosiy yo'nalishlarini harajatini qoplaydi. Maxsus schyotlar byudjeti hukumat maxsus proektlami amalga oshirganda yoki maxsus fondlami qoplash yoki foydalanish bilan shug‘ullangan taqdirda tuziladi. Shu bilan bir qatorda hukumat tarkibiga kirmaydigan, lekin u bilan o‘zaro aloqada boMadigan hukumat boshqarmalariga ham byudjet tuziladi. Markaziy byudjet asosan soliq va gerb tushumlari hisobiga tashkil topadi. Lekin 1934 dan 1936 moliya yiligacha 2,3 mlrd. umumiy schyot daromadidan 1 mlrd. ienga (44,7%) yaqin mana shu manbaalardan olingan edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin moliyaviy sog‘lomlashtirish siyosati yuritila boshladi. Bu dastur doirasida yillik byudjet harajatlari (ijtimoiy ishlar harajatidan tashqari) davlat zayomlari va qarzlari (davlat zayomlari chiqarilgan taqdirda ham)
dan tashqari manbaalar hisobiga moliyalashtirishi kerak edi. Yaponiya banklariga, qoida bo‘yicha, ulami joylashtirishga kafolat berish taqiqlangan edi. Buning natijasida umumiy markaziy byudjet daromadida soliq va gerb yig‘imlarni tushumlarining salmog‘i osha boshladi. Soliq va gerb yig‘imlari tushumlarining salmog‘ini o ‘zgarishini quyidagi jadvaldan ko ‘rish mumkin. 2003 yil byudjetida soliq va gerb yig‘imlarining umumiy hajmini umumiy hisobi daromadlarini 51,1% ini tashkil qildi. Umumiy hisoblar byudjetiga ko'rsatilgan yili davlat zayomi obligatsiyalarini sotishdan 36 trl. 445 mlrd. yena yoki 44,6% va 3 trln. 558,1 mlrd. yena (4,4%) soliqsiz tushumlar kelib tushdi. Ayrim soliqlarni roli va ahamiyatini quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin.
12.3.-jadval Byudjetni umumiy hisob raqami bo‘yicha daromadlar tarkibi va byudjet moliya yili
soliq va gerb
yig'im- lari-dan daro madlar
(A) dav-lat
mo- no-po-
liya- sidan
daro mad
lar dav-lat
kor- xona-
lari- dan
daro mad va
tu- shum-
lar huku-
mat aktiv-
larini sotish
dan olingan
daro mad
boshka daro
mad lar
davlat zaemlari
avval-gi moliya
yili qoldi-
5‘ini olib o'tish
ja ’mi (V) sal-
moq (A)
(V) 1934
dan 1936
gacha 1,02
0,2 0,05
0,02 0,24,
0,67 0,07
2,27 44,4
1950 456,4
114,5 5,0
17,4 64,4
- 59,2
716,8 63,7
1990 60105,9
11,1 22,4
162,0 2701,1
7312,0 1389
71703,4 83,8
1997 57802,2
16,8 23,3
302,9 2520,1
16707,0 17,9
77390,0 74,7
2003 41786
- - - - 36445,0
- 81789,1
51,1 3-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, to‘g‘ri soliqlar 58,1% hamda egri va boshqa soliqlar 41,9 tashkil qilgan, to‘g‘ri soliqlardan asosiy davlat soliqlari daromad soligM (daromad manbaida va deklaratsiya tizimi bo‘yicha olinadigan soliqlar) 13 trln. 810 mlrd iendan yoki umumiy soliqlarni 35,0% dan tashkil topdi. 1997 moliya yili markaziy byudjetga 57802 mlrd. ien soliq va gerb yigMmlarini kelib tushushi moMjallangan. Shu jumladan 54681 mlrd. ien soliqlar, 1102 mlrd. ien bojxona boji va tonnaj yigMmi hamda 2001,9 mlrd. ien gerb yigMmi kelib tushishi hisobga olingan. 12.4.-jadval Soliq tushumlarini tarkibi M oliva yili 1990
1995 1997
20<)3 Soliqlarni nomi sum m a %
% Sum m a
% S um m a
% Soliq va
y ig'im lam i ham m asi’ 62780 100.0
54963 100,0
59481 100,0
41786 100,0
I. T o 'g 'ri soliqlar 46297
73,7 36352
66,1 37927
63.8 24276
58,1 1 . Daromad solig'i 25996
41,4 19515
35,5 20882
35,1 13810
35,0 * Yihii oxiriga o ’tkazilgan qoldiqlam i hisobga olgan holda A) Daromad manbaida
18779 29,9
15726 28,6
16852 28,3
B) Soliq deklaratsiyasi tizimi bo'yicha 7217
11,5 3789
6.9 4030
6.8 2. Korporatsiya foydasiga solinadigan soliq 18384 29,3
13735 25,0
14432 24,3
9114 21,8
3. Merosga solinadigan soliq 1918 3,1
2690 4,9
2461 4,1
4. Yer qiymatiga solinadigan soliq 406 0,7
152 0,3
II. .Egri va boshqa soliqlar 16483 26,3
18611 33,4
21554 36,2
17510 41,9
1.Ist’emol solig'i 4623
7,4 5790
10,5 9813
16,5 9489
22,7 2.Alkogolli ichimliklariga solinadigan aktsiz 1935
3,1 2061
1,7 2063
3,5 1733
4,1 3. Tamaki mahsulotlariga solinadigan aktsiz 996
1,6 1042
1,9 1062
1,8 917
2,2 4,Qimmatbaho qog'ozlar bo'yicha bitimlarga aktsiz 748
1,2 479
0,9 351
0,6 5.Bojxona boji 825 1,3
950 1,7
1093 1,8
808 1,9
6.Gerb yig'imi 1894
3,0 1941
3,5 2019
3,4 1129
2.7 To g ri soliqiardan asosiy davlat soliqlari daromad manbaida olinadigan daromad soligM (16852 mlrd. ien yoki 28,3% davlat soliqlari tushumlaridan), korporatsiya foydasiga solinadigan soliq (9114 mlrd. ien yoki 21,8%). Egri soliqlar ist’emol soligMdan (9489 mlrd. ien yoki 22,7%) va alkogolli ichimliklarga solinadigan aktsizlardan (1733 mlrd. ien yoki 4,1% ) iborat. Hozirgi zamon Yaponiya soliq tizimi AQSh va G ’arbiy Yevropa davlatlari soliq tizimidan ko‘p jihatlari bilan farq qiladi. Yaponiya soliq tizimi davlat soliqlari va mahalliy soliqiardan tashkil topadi. Davlat soliqlari o ‘zining tarkibiga quyidagilami oladi: jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq, ist’emol soligM, huquqiy shaxslar darom adiga solinadigan soliq, benzinga solinadigan soliq, spirtli ichim liklarga solinadigan soliq, merosga solinadigan soliq, tamaki
mahsulotlariga solinadiga soliq, avtotransport og‘irligiga solinadigan soliq, bojxona boji va boshqalar. Bu soliqlar umumiy schetlar byudjetiga tushadi. Umumiy soliq tushumlarini 64,0% davlat soliqlari va qolgani mahalliy soliqlarga to‘g ‘ri keladi. Bundan tashqari Yaponiyani davlat byudjetida soliq mablag'larini asosiy qismi davlat soliqlarini ajratma asosida qaytadan taqsimlash natijasida mahalliy byudjetlarga o ‘tkazish asosida tashkil topadi. Mamlakatda 47 ta prefektura bo‘lib, ular 3045 ta shahar, shahar tipidagi qishloq, tumanlami birlashtiradi va ulaming har birida o‘zining mustaqil byudjeti mavjud. Soliqlarni taqsimlash muhim ahamiyatga ega. Moliya resurslarini taxminan 64,0% mahalliy m ablag'lar sifatida harajat qilinadi, qolgan qismi esa umumdavlat funktsiyalarini bajarish uchun yo‘naltiriladi. Mamlakat byudjetini va prefektura byudjetlarini daromad qismi faqat soliqqa asoslanib qolmaydi. Yaponiyada boshqa davlatlarga nisbatan soliqsiz tushumlami salmog4i ancha baland. Soliqsiz to‘lovlarga arenda to4lovi, yer uchastkalarini va boshqa munitsipal ko4chmas mulklami sotish, penya, jarima, obligatsiyalami sotish, lotoreya va zaemlardan olinadigan daromad va boshqalar kiradi. Mahalliy soliqlar va yig'imlar prefektura aholisidan olinadigan soliq, tadbirkorlik faoliyatiga solinadigan soliq, prefektura ist’emol solig'i, avtotransportlarga solinadigan soliq, benzin va boshqa neft mahsulotlarini etkazib berish uchun soliq, ko'chmas mulkni olish uchun solinadigan solik, ovchilikka solinadigan soliq, tamaki mahsulotlarga solinadigan soliq, ofis va idoralarga solinadigan soliq va boshqalardan tashkil topadi..
2 i со о
:г ^ Q) сл
s о л
* CTQ й 43 Зи 3- по 5*
£Г с §=3
р Я- < сэ рэ ^
'i . & о5* г *
о 5> з .
|.«в р 7Г Л с 3 ■П1 S* его р 3 ЕГ а о ■п 51 Р з г со Р 3 Р Ои 0Q Р ^ сл
В О сл
— з* 3 »
Р В: <м‘ «В s
3 3 С /5 й> SL =г р JD гг е Г р — гу* —. О -£.
5? Си
“1 & -
3 < р з* (5* Р -Г. Ь 3
00 ~ Р Р
3 **» тз §f
3 2 ! л 1 а 1
5 “ SI с w
“1 Р ЕГ
55 ^ о З
ф -5^.
_ ® 5 1
а. р _ , W- 13 Р
3 » f ? Р 7Г £
S
3 *<* сл
3> в . N 3
о С ТО е 1 3 в ОС "чО
j-J 00 — • сл его гг: г ? ? г о* И ° ^ о ^ ^ л о Ч’ »* = Ё с в ? 2 . т о. з 3".
з; № • ^ 00 О о о OS * о П Г1 И ы J - . f 5^ ё1 I Х> g 09 з 3 чэ i .
И+i сл з
2 - 5 W р О -W г? с* 3
о га' о I s
^OQ £ 3 3 й е о з 7 и о я с о * £ и Э 5 5, Я с п о з . е g л р
а =
2 .5 5* 3* ^ о- 3 л 5 w N 2. w ОЫ. 3 ^ ? В. s* 3
S .3 I P5 с о
о — -О с
3 3 £
с o^ 7T r£ з ЕГ
Й с 0-0 £? > о О 57! О 05 5 з : з* oo д. з S- *Q с 3 “ 3 СЛ о
з 3 . »
i о^ rfo‘ 1 я 1 §• S. I в I
I " i t С Т* О и W 3 И ?Г П О
63 о И Т 5? 3 £ : Т* О ►
Т з* *£ СО В. о S S-
to I/»
j.. со си < СО M ah all
iy
so liq la r va y ig im la rid an
tu sh u m la r haj mi _____________________________ _ (2
3 yil
) ___
_________________ S oli q turlari
_____
M u n its ip al o rg an la rn i m ah al li y so li q la r va
yi gM m la ri ni ng
ta rkib i.
_______
(2 00 3 yil) ____ _______
_______ CO > CO 40 CS CO со O' JC C/i О CO « J - я .1? Js .S’S | a»-S.si — g
o > v> C3 DO С *2 b я .2 l ^ Op o . rt 1 -2 « 1 «2 м .£ § о н £ ^ 2 м e ° c С
- й ) с я С •■з ~ 61)
Download 4.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|