Va zi rl I gi

 

 

O` ZB E KI S T ON RE S PUB LIKASI   XAL Q  T A`L I M  

VA ZI RL I GI    

 

MUQIMIY NOMIDAGI QO`QONDAVLAT PEDAGOGIKA 

INSTITUTI 

 

TABIIYOT VA GEOGRAFIYA FAKULTETI 

 

 

 

 

J

J

U

U

M

M

A

A

Q

Q

O

O

`

`

Z

Z

I

I

E

E

V

V

A

A

 

 

N

N

I

I

G

G

O

O

R

R

A

A

 

 

A

A

B

B

D

D

U

U

M

M

A

A

L

L

I

I

K

K

 

 

Q

Q

I

I

Z

Z

I

I

 

 

 

 

 

 

“

“

M

M

i

i

n

n

e

e

r

r

a

a

l

l

 

 

o

o

`

`

g

g

`

`

i

i

t

t

l

l

a

a

r

r

”

”

 

 

m

m

a

a

v

v

z

z

u

u

s

s

i

i

n

n

i

i

 

 

o

o

`

`

q

q

i

i

t

t

i

i

s

s

h

h

d

d

a

a

 

 

e

e

k

k

s

s

k

k

u

u

r

r

s

s

i

i

y

y

a

a

n

n

i

i

n

n

g

g

 

 

o

o

`

`

r

r

n

n

i

i

 

 

 

 

 

 

bakalavrlik darajasi olish uchun yozilgan 

 

B

B

I

I

T

T

I

I

R

R

U

U

V

V

 

 

M

M

A

A

L

L

A

A

K

K

A

A

V

V

I

I

Y

Y

 

 

I

I

S

S

H

H

I

I

 

 

 

I

I

l

l

m

m

i

i

y

y

 

 

r

r

a

a

h

h

b

b

a

a

r

r

:

:

 

 

t

t

e

e

x

x

n

n

i

i

k

k

a

a

 

 

f

f

a

a

n

n

l

l

a

a

r

r

i

i

 

 

n

n

o

o

m

m

z

z

o

o

d

d

i

i

,

,

 

 

k

k

a

a

t

t

t

t

a

a

 

 

o

o

`

`

q

q

i

i

t

t

u

u

v

v

c

c

h

h

i

i

 

 

I

I

.

.

I

I

.

.

Q

Q

o

o

`

`

q

q

o

o

n

n

b

b

o

o

y

y

e

e

v

v

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qo`qon –     

 

 

 

 

  

 

MUNDARIJA 

 

 

Kirish 

3 

I bob. Ta`limni optimallashtirish va intinsivlashtish ta`moyillari 

 

1 1  

Optimallashtirilgan o`quv dasruri va uning taxlili 

 

6 

1 2  

O`rta umumta`lim maktabi IX sinf kimyo kursi mazmuni  

31 

II  bob.  Kimyoviy  ishlab  chiqarish  korxonalariga  ekskursiya 

tashkillash 

 

2 1  

Ekskursiya ob`ektini tanlash bo`yicha metodik ishlanma 

42 

2 2  

Ekskursiyaga tayyorgarlikning tashkiliy masalalari 

43 

2 3  

Fanlararo ekskursiya uyushtirish va uni o`tkazish 

47 

2 4  

Ekskursiya natijalarini xulosalash 

53 

III bob. Pedagogik tajriba o`tkazish va uning natizalari 

 

3 1  

Mavzu bo`yicha dars  ishlanmalari 

59 

3 2. 

O`qitishning  zamonaviy  usullari  qo`llangan  dars  ishlanmasidan 

foydalanish metodikasi 

66 

3 3. 

Pedagogik tadqiqot natijalari va uning taxlili 

69 

Xulosa 

71 

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 

72 

 

 

 

 

  

 

Kirish 

 

Mavzuning dolzarbligi. ―Ta`lim to`g`risida‖gi Qonun va ―Kadrlar tayyorlash 

Milliy  dasturi‖ga  asoslangan  holda  amalga  oshirilayotgan    islohatlarga  muvofiq 

maktab kursida ishlab chiqarishga oid mavzularni o`rganish politexnik tavsifga ega 

bo`lganligi tufayli unga alohida e`tibor qaratilishi lozim.  

Ishlab  chiqarishga  oid  mavzularni  o`rgatish  davomida  kimyoni    fanlararo  va 

fan  ichki  bog`lanishini  fizika  va  chizmachilik  bilan  (apparatni  o`rganishda), 

biologiya bilan (qishloq xo`jaligini kimyolashtirishda), shuningdek matematika va 

boshqa  fanlar  bilan  yaqqol  ochib  berish  imkoniyati  mavjud.  Maktab  kursining 

politexnik  tavsifi  keng  ma`noda  o`quvchilarni  kasb  tanlashga  yo`naltirish, 

dunyoqarashini materalistik shakllantirishi bilan ahamiyatlidir. 

Kimyoviy  ishlab  chiqarishga  oid  mavzularda  xalq  xo`jaligi  va  jamiyat 

ehtiyojlarini  qondirishga  misol  bo`luvchi  ko`pgina  ma`lumotlarni  keltirish 

mumkin. 

Tadqiqot maqsadi. Ishlab chiqarishga oid mavzularni o`rganishdan maqsad-

o`quvchilarga  fan  yutuqlaridan  xalq  xo`jaligida  qanday  foydalanilayotganligini, 

fanni  ishlab  chiqarish  va  taraqqiyotni  rivojlantiruvchi  kuch  sifatidagi  o`rnini  

ko`rsatib berishdan iborat.  

Ishlab  chiqarishga  oid  aniq  tushunchalarni  bir  tizim  sifatida  shakllantirish 

mavzuning ta`lim maqsadlari biri hisoblanadi.  

Kimyoviy  ishlab  chiqarishga  oid  bilim  va  tushunchalarni  shakllantirishni 

bloklarga bo`lib, aniq bir ishlab chiqarish misolida o`rganish uchun bu bloklarning 

ketma-ketligiga  rioya  qilishni  o`rgatish  lozim.  Bunda  sabab-oqibat  aloqalarini 

buzilishiga aslo yo`l qo`ymaslik kerak. 

Buni amalga oshirishning eng maqbul yo`li o`quv ekskursiyalarni tashkillash 

politexnik ta`limni joriy qilish hisoblanadi.  

Bu aloqalarni quyidagi 1-sxema yordamida tushuntrish mumkin. 

 

  

 

1-sxema  

Kimyoviy ishlab chiqarish asoslarini haqidagi tushunchalar 

Xom ashyo va uning 

xossalari 

 

Ishlab chiqarish 

mahsulotlari va ularning 

xossalari 

 

 

 

 

Mahsulot ishlab chiqarishda 

qo`llaniladigan kimyoviy 

reaksiyalar va ularning 

qonuniyatlari 

 

 

Texnologik rejim va uni 

qulaylashtirish 

 

 

 

Apparatlar 

konstruksiyasi va 

materiallar 

 

Atrof muhit muhofazasi va 

texnika xavfsizligi 

 

 

 

 

Ishchi kasblar haqida 

tushuncha 

 

 

Masalan,  texnologik  rejim  va  uni  qulaylashtirish  ishlab  chiqarishda 

qo`llaniladigan  kimyoviy  reaksiyalardan  avval,  appratlarlar  va  jihozlar 

konstruksiyasi  texnologik  rejim  va  texnika  xavfsizligi  talablaridan  avval 

o`rganilmasligi kerak.  

Ko`rsatib o`tilgan har bir blok mazmuni VII sinfdan boshlab ma`lum ketma-

ketlikda,  o`z  navbatida  tushunchalar  tizimi  sifatida  rivojlantirib,  kimyoviy  ishlab 

chiqarishni o`rganish jarayonida umumlashtirilib boriladi. 

BMI ning vazifalari. Ishlab chiqarishga doir mavzularni o`rganish davomida 

butunlay  yangicha  tushunchalar  tizimi:  ishlab  chiqarishni  qulaylashtirish,  ishlab 

chiqarish  energetikasi,  xom  ashyodan  omilkorona  va  kompleks  foydalanish 

 

  

 

masalalari  (chiqindisiz  ishlab  chiqarishni  tashkillash,  qaysiki,  bir  ishlab 

chiqarishning  xom  ashyosining  barcha  tarkibiy  qismlari  va  hosil  bo`ladigan 

chiqindilaridan  boshqa  ishlab  chiqarishda  mahsulot  ishlab  chiqarish  imkoniyati 

mavjud  bo`lsin),  mahsulot  sifati,  texnika  xavfsizligi  va  atrof  muhit  muhofazasi, 

ishchi  kasblar  va  hakozolar  paydo  bo`ladi.  Bu  tushunchalar  yagona  metodik 

yondashish  namoyon  bo`ladigan  kimyoviy  ishlab  chiqarishlarga  oid  materiallarni 

o`rganish vaqtida yaxshi shakllanadi.  

Xom 

ashyo 

muammolari 

haqidagi 

tushunchalar 

kimyoviy 

ishlab 

chiqarishning  boshqa  tushunchalari  kabi  bosqichma-bosqich  adekvat  mazmunda 

keltirilishi  lozim.  Kimyoviy  ishlab  chiqarishga  oid  tushunchalar  shunday 

shakllantirib boriladi.  

Ishlab  chiqarish  mahsulotlari  va  ularning  xossalari  odatda  ayni  ishlab 

chiqarish  o`rganilishidan  avvalroq  o`rganiladi.  Ilgari  o`rganilgan  bilimlar  tayanch 

manba hisoblanadi.  

BMI mavzusi bo`yicha quyidagi ishlar amalga oshirildi:  

-O`zbekiston respublikasi xududidagi foydali qazilma boyliklari topografiyasi 

va zahira miqdori o`rganildi; 

-respublika  xududidagi  kimyoviy  ishlab  chiqarish  korxonalari  va  ularning 

mahsulot assortimentlari haqidagi ma`lumotlar o`rganildi, bir tizimga tushurildi; 

-maktab  kimyo  dasturida  belgilangan  ishlab  chiqarishga  oid  mavzular 

aniqlandi,  bu  mavzularni  o`rgatish  tartibi,  beriladigan  ma`lumot  hajmi,  o`qitish 

texnologiyasi,  mavzuga  kiritilihi  mumkin  bo`lgan  mahalliy  materiallar  hajmi 

aniqlandi.   

 

 

 

  

 

I bob. Ta`limni optimallashtirish va intinsivlashtish ta`moyillari 

 

1.1.  Optimallashtirilgan o`quv dasruri va uning taxlili 

 

O`zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  1999-yil  16-avgustdagi 

390-sonli  qarori  bilan  tasdiqlangan  Umumiy  o`rta  ta`limning  Davlat  ta`lim 

standartlariga  berilgan  sharhlar  «2004-2009-yillarda  Maktab  ta`limini 

rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi» doirasida qayta ko`rib chiqildi  Tahlillar 

asosida Davlat ta`lim standartlari bo`yicha o`quvchilar o`zlashtirishi lozim bo`lgan 

bilim, ko`nikma va malakalar bir-biridan ajratildi hamda sinflar kesimida alohida-

alohida belgilab berildi. 

Umumiy  o`rta  ta`limining  Davlat  ta`lim  standartlari,  o`quv  dasturlari  va 

darsliklari  uzviyligi,  uzluksizligi  hamda  o`quvchilarning  yosh  va  psixofiziologik 

xususiyatlariga mosligi ikki bosqichda tahlil qilindi. 

Birinchi  bosqichda  umumiy  o`rta  ta`limda  o`qitiladigan  24  ta  o`quv  fani 

bo`yicha  DTS,  o`quv  dasturi  va  darslik  mazmuni  sinflar  kesimida  tahlil  qilinib, 

tegishli xulosa va takliflar tayyorlandi. 

Ikkinchi  bosqichda  o`rta  maxsus,  kasb-hunar  ta`limi  muassasalarida 

o`rganilishi  davom  etadigan  17  ta  umumta`lim  fanlari,  jumladan,  kimyo  fani 

bo`yicha  umumiy  o`rta  va  o`rta  maxsus  ta`limning  Davlat  ta`lim  standartlari, 

o`quv  dasturlari  uzviylik  va  uzluksizlik  jihatidan  tahlil  qilinib,  o`quvchilarning 

ta`lim 

bosqichlarida 

egallashlari 

lozim 

bo`lgan 

bilimlarining 

hajmi 

optimallashtirildi. 

Ishchi  guruhlar  xulosalari  va  tahlillari,  Ilmiy-metodik  kengash  tavsiyalari 

asosida umumiy o`rta ta`lim maktablarining 7-9-sinflarida kimyo fanidan jami 19 

soatga  tegishli  hajmdagi  19  ta  mavzudagi  tushuncha  va  ma`lumotlar 

optimallashtirildi.  Shundan  19  soat  mavzuga  tegishli  bilimlar  murakkab  deb 

topilib, mazkur 19 ta mavzudagi bilimlar kasb-hunar kollejlari va akademik litsey 

o`quvchilari yoshiga xosligi sababli umumiy o`rta ta`lim dasturidan chiqarildi. 

 

  

 

Chiqarilgan  19  soat  hisobidan  7-,  8-,  9-sinflar  o`quv  dasturiga  qo`shimcha 

soatlar ajratildi. 

Ushbu risolada kimyo fanidan uzviylashtirilgan o`quv dasturini amalga joriy 

etish bo`yicha tavsiya va taqvim-mavzu rejalar berilgan. 

7-sinf o`quv dasturiga kiritilgan o`zgartirishlar bo`yicha tavsiyalar 

Taqvim-mavzu  rejadagi  25-dars  -  «Kimyoning  asosiy  tushunchalari  bobiga 

doir  masalalar  yechish»  mavzusi  bo`yicha  mashg`ulot  darslikning  47-betidagi 

«Kimyoviy reaksiyalarning turlari  Kimyoviy energiya» mavzusi oxirida berilgan 

«Endotermik  va  ekzotermik  reaksiyalar»ga  tegishli  ajratilgan  soat  hisobidan 

tashkil  etiladi.  Darslikning  48-betidagi  «Endotermik  va  ekzotermik  reaksiyalar» 

mavzusi  o`rta  maxsus  kasb-hunar  ta`limi  o`quv  dasturiga  o`tkazilganligi  sababli 

o`rganilmaydi.  Taqvim-mavzu  rejadagi  25-darsda  quyidagi  materiallardan 

foydalanish tavsiya etiladi: 

25-dars. Kimyoning asosiy tushunchalari bobiga doir masalalar yechish. 

Topshiriq:  Nisbiy  va  absolyut  massa,  kimyoviy  formula,  mol,  modda 

miqdorini  topish,  moddaning  massasi  aniq  bo`lganda  undagi  modda  miqdorini 

yoki  modda  miqdori  berilganda  uning  massasini,  elementlarning  valentliklari 

ma`lum bo`lsa, tashkil topgan moddaning formulasini tuzish. 

 -masala.Kislorodning  nisbiy  atom  massasi  15,999  ga  teng.  Kislorod 

atmining haqiqiy massasini toping. 

Yechish. Atomlarning haqiqiy massasini quyidagicha topiladi: 

m=A

(r)

 

∙ 1 m.a.b=l5,999 ∙ 1 66057 ∙ 10

 24

 26 667 

∙ 10

 24

 g. 

Javob: 26,667 

∙ 10

 24

 g. 

1-masala.  Kalsiy  nitrat  tuzining  molyar  massasini  va  uning  8,2  grammdagi 

kalsiy nitratdagi modda miqdori hamda molekulalar sonini hisoblang. 

Yechish. 1. Kalsiy nitrat Ca(NO

3

)

2

 ning molyar massasini hisoblash. 

Mr {Ca(NO

3

)

2

    40   2  14   16 

∙ 3) = 164 g. 

2. 8,2 g Ca(NO

3

)

2

 dagi modda miqdori 

η(Ca(NO

3

)

2

) = 

 

 

 = 

  

   

 = 0,05 mol. 

3. 8,2 g Ca(NO

3

)

2

 dagi molekulalar soni: 

 

  

 

8,2 g Ca(NO

3

)

2

 0,05 mol; 

1 mol Ca(NO

3

)

2

 da 6,02 

∙ 10

23

 ta molekula bor; 

0,05 moldagi molekulalar soni  x mol; 

6,02 o10

23

 

∙ 0 05   0 301 ∙ 10

23

 ta yoki 3,01 

∙ 10

22

 ta. 

Javob: 164 g, 0,05 mol, 0,301 

∙ 10

23

 ta 

2-masala. 0,25 mol mis (Il)-oksidda nechta molekula boiadi? 

3-masala. 49 g sulfat kislotadagi modda miqdorini hisoblab toping. 

4-masala.  19,  6  kg  fosfat  kislotadagi  molekulalar  va  kislorod  atomi  sonini 

hisoblang. 

5-masala.  Xrom  uch,  kislorod  ikki  valentlik  ekanligidan  foydalanib  xrom 

(III)-oksidning formulasini yozing. 

Uyga vazifa: 

Berilgan  kimyoviy  formuladan  foydalanib  shu  modda  tarkibiga  kirgan 

elementning valentligini topish. 

Quyidagi birikmalardagi elementlarning valentligini aniqlang: 

As

2

O

5

, Cu

2

O, TeO

3

, H

2

Se, Cl

2

O

7

. 

8-sinf o`quv dasturiga kiritilgan o`zgartirishlar bo`yicha tavsiyalar 

I. Taqvim-mavzu rejadagi 29-dars «oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga oid 

masalalar  yechish»  bo`yicha  mashg`ulot  darslikning  «oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyalari 

tenglamalarini 

tuzish» 

mavzusidagi 

oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyalarining 

turlari 

(ichki 

molekular 

oksidlanish-qaytarilish 

va 

disproporsiyalanish  reaksiyalari)  tushunchalari  o`rniga  ajratilgan  vaqt  hisobidan 

tashkil  etiladi   «oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalari  tenglamalarini  tuzish» 

mavzusini  (93-bet)  takrorlash  darsiga  singdirib  o`rganiladi.  Taqvim-mavzu 

rejadagi 29-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi: 

29-dars. oksidlanish - qaytarilish reaksiyalariga doir masalalar yechish. 

Elektron balans usuli bilan reaksiya tenglamasiga koeffitsientlar tanlash. 

1-misol.  Kaliy  permanganatning  kislotali  muhitda  temir  (II)-sulfat  tuzi  bilan 

reaksiyasi tenglamasi uchun koeffitsientlar tanlang. 

1. Reaksiya tenglamasi yoziladi: