Yurak-qon tomir tizimi funktsiyalarining yoshga oid xususiyatlari va ularning jismoniy faoliyatdagi ah’amiyati
Download 178.91 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.1.1. Qon tarkibi va uning fizikaviy-kimyoviy xususiyatlari.
|
%ÇÁÅÊÈÑÒÎÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÈ ÎËÈÉ ÂÀ %ÐÒÀ ÌÀÕÑÓÑ Ò!ËÈÌ ÂÀÇÈÐËÈGÈ
ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒÈ
Åêîëîãèÿ âà ôèçèîëîãèÿ êàôåäðàñè
ÉÓÐÀÊ-¹ÎÍ ÒÎÌÈÐËÀÐ ÔÈÇÈÎËÎÃÈßÑÈ
ôàíèäàí ìà ’ðóçà ìàòíè
Òóçóâ÷è`
Ìàòóðàçîâà Ý.
No’kis Yurak-qon tomir tizimi funktsiyalarining yoshga oid xususiyatlari va ularning jismoniy faoliyatdagi ah’amiyati.
Reja: 1. Kirish. 2. Asosiy qism. 2.1. Qon, qon aylanish tizimi va uning funktsiyalari. 2.1.1. Qon tarkibi va uning fizikaviy-kimyoviy xususiyatlari. 2.2. Jismoniy faoliyat va uning fiziologik asoslari 2.3. Jismoniy faoliyatda qon tizimida yuzaga keladigan o’zgarishlar. 2.4. Yurak-qon tomir tizimining yoshga oid xususiyatlari va jismoniy faoliyat. 3. Yakuniy qism (xulosalar). Adabiyotlar.
Bajaraladigan h’ar qanday jismoniy ish, muskul h’arakati tanadagi barcha tizim va azolar funktsiyasiga faol tasir qiladi. Masalan, oddiy h’araktlar-yurish, chopish, sakrash, qo’l meh’nati va h’okazolar yurak urishi, nafas olish, moddalar almashinuvi, qon aylanish, qon bosimi, oshqozon-ichak tizimi funktsiyasi kabi tiriklik faoliyatilarni tezlashtiradi. Og’ir jismoniy meh’nat qilishda esa kuzatiladiganbunday o’zgarishlar maksimal darajaga chiqib bu h’olat organizm uchun befarq bo’lmaydi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish zaminida sog’lik va salomatlikni muh’ofaza qilish, meh’nat unumdorligini oshirish, h’alqlar va davlatlar o’rtasida do’stlik munosabatlari o’rnatish va mustaxkamlash kabi tarbiyaviy va siyosiy tadbirlar yotadi. Shunday ekan jismoniy mashqlar va muskul h’arakati tanadagi barcha tizim va azolar funktsiyasiga faol tasir qiladi. Salomatlik bir kishi emas, balki butun jamiyat boyligidir. Uni mustaxkamlash, saqlash inson umrini uzaytirish, samarali, faol xayot kechirishi uchun barcha sharoitlarni yaratib berish Respublikamizda eng ustivor maqsadlardan biri qilib belgilangan.
Ah’oli salomatligini yaxshilashda odamlarning jismoniy faoliyat va sport bitlan shug’ullanishi katta samara berishi yaxshi malumdir. Akademik V.V. Parin (1969 y.) takidlab o’tganidek “Jismoniy faoliyat organizmda almashinuv jarayonlari darajasi, h’amda suyak, muskul va yurak-qon tomir tizimi h’olatlarini belgilaydigan omillar qatoriga kiradi”.
Lekin xozirgi davr muammolaridan biri aynan kamh’arakatlik bo’lib, u tobora rivojlanib borib er yuzi ah’olisi salomatligiga katta taxdid solmoqda. Bir kechayu-kunduzda odam organizmi o’rta h’isobda taxminan 2800-3800 kkal. energiya sarf qilishi va undan 1200-1900 kkal energiya jismoniy faollikga
sarflanishi kerak bo’lsa, rivojlangan mamlakatlarda bu ko’rsatgich oxirgi 100 yil ichida 200 barobar kamayib ketganligi takidlanmoqda.
Jismoniy faoliyat va sport organizdma ayniqsa yoshga bog’liq o’zgarishlar – jismoniy va aqliy qobiliyatlar, immunitet, turli stresslarga qarshilik kuchi kamayishi, yurak –qon tomir tizimida yuz beradigan kamchiliklar rivojlanish vaqtini ancha orqaga suradi. Bunda birinchi navbatda organizmning qon va yurak – qon tomir tizimlaridagi adaptatsion o’zgarishlari katta ah’amiyatga ega. Chunki bu tizim organizm ichki muh’iti barqarorligini saqlash, modda va energiya almashinuvi jadalligini belgilash va h’okazo h’ayotiy jarayonlarni to’g’ri borishida asosiy rol o’ynaydi. Faol h’arakatning cheklanishi bilan organizmdagi barcha azolarning meyoriy ishlashi buziladi, chunki ular asosan h’arakat qilib turish sharoitdagina o’z funktsiyalarini to’liq bajaradilar. Shuning uchun h’am jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish kundalik turmushning ajralmas qismiga aylanishi lozim. Faol h’arakat qilib yashash inson organizmining kasalliklarga kam chalinishini, xastalangandan keyin esa oson va tez tuzalib ketishini h’am tegishli ravishda taminlaydi. Hozirgi paytda shu narsa ilmiy ravishda asoslanganini arterial qon bosimining yuqori bo’lishi (gipertoniya), miokard infarkti, asab tizimining qator xastaliklari (nevroz, nevrosteniya, deprissiya va boshqalar), o’t va siydik yo’llarida tosh paydo bo’lishi kabi «zamon kasalliklari» ko’pincha jismimizning h’arakatga «to’ymasligi»dan kelib chiqadi. Aytib o’tiladigan kasalliklar bilan og’rigan bemorlarning aksariyat qismi o’tirib bajariladigan ish bilan (idora xodimlari, ilmiy xodimlar, pult boshqaruv tizimida navbatchilik qiluvchilar, rah’barlar va boshqalar) shug’ullanishligi aniqlangan. Yuqorida qayd qilingan kasb egalarining doimiy ravishda ish joyida badantarbiya, ishlab chiqarish gimnastikasi bilan yoki maxsus sport sektsiyalarida shug’ullanishi eslatib o’tilgan xastaliklarning chekinishiga, salomatliklarining mustah’kamlanishiga olib kelgan (Qurbonov va boshqalar, 2007). Yurak-qon tomir tizimidagi yoshga oid o’zgarishlar bu tizimni
organizmning jismoniy faoliyatini etarli amalga oshirishdagi ishtirokini taminlab turadi. Har bir rivojlanish bosqichida organizmning jismoniy imkoniyatlari bu tizimning funktsional h’olati bilan belgilanadi.
Jismoniy faoliyat va sport bilan shug’ullanishning organizmga, xususan qon tizimiga tasir etishi murakkab bo’lib, uning davomliligi, intensivligi va ayniısa organizmningyoshiga bog’liq bo’ladi. Masalan, maksimal quvvatli va engil jismoniy mashqlarning organizmninga tasiri bir biridan tamoman farq qilishi mumkin. Vah’olanki, turli sport muassasa, maktab va litseylar, sog’likni saqlash kabi tashkilotlarda bu muammoga bag’ishlangan ilmiy va o’quv-uslubiy
materiallar etarli emas. 2. Asosiy qism. Malumki, o’rta yoshli va keksa kishilar yosh nuqtai nazaridan fiziologiyada 4 davrga bo’lib o’rganiladi.
1. Wrta yoshli 45 – 59 yosh 2. Keksalik 60 – 74 yosh 3. Qarilik 75-90 yosh 4. Uzoq umr ko’ruvchilar – 90 va undan yuqori.
Ёshning bu davrlari shartli bo’lib yoshga qarab organizmning morfologik, biokimyoviy va fiziologik xususiyatlari h’ar xil bo’ladi. Shu sababli kishining biologik yoki taqvimiy yoshga to’g’ri kelmasligi mumkin, bazi kishilar yoshiga nisbatan keksaroq yoki teskarisicha bo’lishi h’am mumkin.
Har xil sotsial – iqtisodiy sharoitlar, optimal h’arakat rejimi, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanib borish, maqsadli tibbiyot xizmati kishining biologik yoshini cho’zishi mumkin.
Boshqa fikrlarga ko’ra organizmning keksarishiga sabab undagi qismlarning eyilishidir, qanchalik organizm ko’p va tez ishlasa uning to’qimalari shunchalik tez ado bo’ladi. Lekin bu fikr unchalik to’g’ri emas chunki faol h’ayot kechirib, ko’p ishlaydigan olimlar bosh miya nerv h’ujayralarining boshqa kasbdagi kishilarga qaraganda ko’p ishlashiga qaramasdan uzoq yillar yashashi aniqlangan.
Uchinchi fikrga ko’ra h’ar bir odam tug’ilganida uning malum «energiya zah’irasi» bo’ladi, uni ko’p sarflasa kam yashaydi, iqtisod qilib sarflasa uzoq vaqt yashaydi. Hozirgi kunga kelib bu g’oyalarning barchasi to’lig’incha to’g’ri emasligi isbotlangan.
Keksarishda asosiy sabab h’ujayra tsitoplazmasi yangilanishining sekinlashib borishidir. Keksarib borgan sari organizimda dissimilyatsiya assimilyatsiyaga qaraganda kuchayib boradi. Keksarishda yana markaziy nerv tizimi va endokrin bezlarda bo’ladigan o’zgarishlar muh’im o’rin tutadi. Ayniqsa gipotalamusda kuzatiladigan nuqsonlar tufayli gipofiz ishi yaxshi boshqarilmay qoladi, natijada barcha ichki sekretsiya bezlari va nerv tizimi faoliyatida kuzatiladigan boshqarish va muh’itga moslashish izdan chiqib kishi keksarish oqibatida o’z faoliyatini bir tekis seknilashtirmaydi, masalan, buyraklarda ok- sidlanish jarayonlari 11% ga kamayganda, yurak muskullarida bu ko’rsatgich 28% jigarda esa 34% ni tashkil qiladi.
Qon odam tanasida qon tomirlari bo’ylab to’xtovsiz h’arakat qilib turadi. Qon limfa h’olida to’qimalararo suyuqlik bilan birgalikda organizmning ichki muh’itini tashkil qiladi. U tanadagi h’ujayra to’qimalar bilan faqat to’qimalararo suyuqliklar yordamida aloqa qilib turadi. Qondan to’qimalarga oqib kelgan moddalar dastlab to’qimalararo suyuqlikka, undan to’qimaga o’tadi. Hujayralar va to’qimalarda moddalar almashinuvi natijasida h’osil bo’gan keraksiz moddalar h’am dastlab to’qimalararo suyuqlikka va undan limfaga o’tadi. Limfa esa o’z navbatida qonga borib qo’shiladi. Qonning bajaradigan funktsiyalari juda muh’im bo’lib, ular asosan quydagilardan iborat: 1) Oziqlanishda ishtirok etish, oziq moddalar, uglevodlar, oqsillar, yog’lar, vitaminlar va mineral moddalarni tana bo’ylab tashish bilan belgilanadi. 2)
Nafas olishda qon muh’im ah’amiyat kasb etib, o’pkadan barcha to’qima va h’ujayralarga O 2 u erdan o’pkaga CO 2 ni tashiydi. 3) Ajratish funktsiyasi to’qima va h’ujayralarda moddalar almashinuvi bois h’osil bo’ladigan oxirgi mah’sulotlarni tanadan chiqarib yuborish bilan xarakterlanadi. Bunday moddalarga uglevodlar parchalanishidan h’osil bo’lgan sut kislotasi yog’larning chala parchalanishidan yuzaga keladigan ketonlar, ammiak, mochevina, siydik kislotasi, kreatinin va boshqalar kiradi. 4) Himoya funktsiyasi qonning turli qismlari tomonidan yot moddalarning (mikroblar va boshqalar) zararsizlantirilishi bilan xarakterlanadi. Masalan, qon oqsillari immunitet h’osil bo’lishida, oqqon tanachalari esa mikroblarni zararsizlantirishda (fagotsitozlik yo’li bilan) faol ishtirok qiladi (fagotsitozlik rus olimi İ.İ.Mechnikov tomonidan 1882 yili ochilgan). 5) Gumoral funktsiya - kon tarkibidagi biologik faol moddalar (masalan, gormonlar) vositasida azolar va tizimlarning bir-biriga bog’lanishi bilan xarakterlanadi. 6) Termoregulyator funktsiya - tana issiqligini boshqarib borishi bilan xarakterlanadi. Masalan, tananing chuqur qismida vujudga kelgan h’aroratni isigan qon tana yuzasiga olib chiqadi. 7) Tanada suv va tuzlar almashinuvida ishtirok qilish funktsiyasi, arterial kapillyarlarda suv va tuzlarning to’qimaga venoz kapillyarlarda esa suyuqliklar va tuzlarning to’qimalardan qonga qaytarilishi bilan xarakterlanadi.
Qon zardob yoki plazma (40-45 %), h’amda shaklli elementlardan (55-60 %) iborat. Qonning tarkibi va fizikaviy xususiyatlari unga kelib qo’shiladigan va ajralib chiqib ketadigan moddalar miqdori va tarkibiga bog’liq. Odamda qon miqdori umumiy tana massasining 6-8 % tashkil qilib o’rtacha 5-6 litrga teng, 14 yoshli bolalarda esa uning miqdori 9 % ga etishi mumkin. Qonning h’ammasi bir yo’la tomirlarda oqib yurmasdan uning taxminan 45-50 % i jigar, taloq, teri va o’pkalarda zaxira saqlanadi, shuning uchun bu azolarni qon deposi deyiladi. Zaxira qon tarkibida gemoglabin va shaklli elementlar oqib yurgan qonga qaraganda 15 % ko’p bo’ladi. Zaxira qon tomirlariga past atmosfera bosimi paytida, ko’p qon yo’qotilganida h’amda muskul faoliyati davrida chiqadi. Qon malum yopishqoqlikka ega bo’lib, uning bu xususiyati suvga nisbatan 5 marta ziyod va u qondagi oqsillar h’amda shaklli elementlar tufayli yuzaga keladi. Sportchining uzoq vaqt mashq qilishi natijasida qonning yopishqoqligi oshadi. Qonning yana bir fizikaviy xususiyati yani solishtirma og’irligi suvga nisbatan yuqori bo’lib 1,05- 1,06 ga teng. Qonning osmotik bosimi qondagi tuzlar kontsentratsiyasi bilan belgilanadi. (odamda bu ko’rsatgich 0,9 %), u shaklli elementlar va boshqa h’ujayralar yarimo’tkazgich membranasi orqali erituvchining (suvning) kontsentratsiyasi kam tomondan kontsentratsiya ko’p tomonga o’tgan ko’rsatgichidir (kuchidir). Malumki, membrana orqali suv o’tib, h’ar qanday moddalar o’tavermaydi.
Osmotik bosim tufayli, tanadagi barcha suyuqliklarning kontsentratsiyasi malum fiziologik meyorda ushlab turiladi. Suyuqlik osmotik bosimi shaklli elementlar ichidagi osmotik bosimdan yuqori bo’lsa-gipertonik, oz bo’lsa-gipotonik, baravar bo’lsa-izotonik eritma deyiladi. Shuning uchun qonda shaklli elementlar va plazma osmotik bosimi malum nisbatda bo’lishi yashash uchun shart. Qon osmotik bosimi organizmda murakkab tizim bilan boshqarilib boriladi (qon tomirlarida, to’qimalar va gipotalamusda bo’ladigan maxsus osmoretseptorlar orqali), bu o’rinda teri va buyraklar juda katta ah’amiyatga ega. Qonning onkotik bosimi qondagi oqsillar bilan yuzaga keltiriladiganosmotik bosimdir (oqsil miqdori qonda 7-8 %). Onkotik bosim to’qimalardagi suvning qon tomirlariga o’tishini belgilaydigan kapillyarlardagi gidrostatik bosimdir. Masalan, arteriya kapillyarlarida u 35 mm simob ustuniga teng, shuning uchun h’am bu joyda qon zardobi qon tomiridan to’qimalarga o’tadi, venalarda esa kam va suyuqlik qonga (to’qimalardan) o’tadi. Demak onkotik va gidrostatik bosim tufayli to’qimalararo suyuqlik va qon orasida moddalar almashinuvi doimiy h’olda sodir bo’lib turadi. Qon reaktsiyasi N + va ON – ionlari kontsentratsiyasi bilan belgilanadi. Qonda bu ko’rsatgich N + bilan h’isoblanadi rN (inglizcha Poo’er of Hydragen – vodorodning kuchi). u vodorod ionlari kontsentratsiyasining teskari logorifmi ifodasi. rN odamda 7,35-7,47. Qon reaktsiyasining doim bir xil bo’lishida bufer tizimlar, o’pkalar orqali So 2 ning chiqarilishi va buyraklar orqali kislotali mah’sulotlarning chiqarilishi muh’im ah’amiyatlidir. Bufer tizimlar karbonat, fosfor, qon plazmasi oqsillari va gemoglabindan iborat. Karbonat bufer N 2 SO 3 , NaHCO
3 , KHCO
3 . Agar qon plazmasida kislota ko’paysa(N 2 SO 3 dan kuchli bo’lsa) uning anioni natriy kationi bilan birikib neytral tuz beradi, vodorod ionlari NSO 3 anioni bilan birikib beqaror ko’mir kislota h’osil bo’ladi, u esa o’z navbatida N 2 O va SO 2 parchalanib ketadi. Fosfatli bufer tizimiga NaH 2 RO 4 , Na
2 HRO
4 larni olish mumkin. Ularning biri kislotalik, ikkinchisi ishqorlik xususiyatiga ega. Plazma oqsillari amfoterlik xususiti bilan (kislota bilan asos sifatida, asos bilan kislota sifatida reaktsiyaga kirishish) qon reaktsiyasini birdek saqlaydi. Gemoglobin qon bufer tizimining 75 % tashkil qiladi (oksigemoglabin- kislotali, sof gemoglabin-kuchsiz kislotali xususiyatga ega). Odatda qonda kislotalik moddalar ko’proq bo’ladi. Shuning uchun uning ishqorlik rezervini aniqlash fiziologiya amaliyotida muh’imdir. Qon reaktsiyasining kislotalik tomonga og’ishi – atsidoz ishqorli tomonga og’ishi – alkoloz deyiladi. Qon zardobi yoki plazmasi organik va anorganik moddalarning suvdagi eritmasidir. Uning tarkibida 90 % oqsillar, yog’lar, uglevodlar, mochevina, siydik kislotasi, sut kislotasi, mineral moddalar, erigan gazlar, vitaminlar, gormonlar va fermentlar bo’ladi. Zardob oqsillar qon yopishqoqligini h’amda qon reaktsiyasini belgilaydi. Qon bosim uning yopishqoqligiga bog’liq, qon qancha yopishqoq bo’lsa bosim shuncha yuqori bo’ladi. Yana ular aytib o’tilganidek immunitetni yuzaga keltiradi, qon ivishida faol qatnashadi, siydik limfa h’osil bo’lishida qatnashadi. Ularda uglevodlardan glyukozaning zardobidagi miqdori o’rtacha 0,1 %, sut kislotasi esa
h’ar 100ml qonda 12-15 mg anorganik moddalar plazmada ionlarga parchalangan tuzlar kuo’rinishida o’rtacha 1% tashkil qiladi. Eng ko’p uchraydigan ionlar Na va Cl bo’lsa kamroq uchraydigani K,Ca va Mg ionlari. Bu moddalardan K yurak urishini sekinlashtirsa Sa tezlashtiradi. Yana Ca qon ivishida qatnashadi.
Eritrotsitlar (qizil qon tanachalari) leykotsitlar (oq qon tanachalari) va tromobotsitlardan ( qln plastinkalari) iborat (. . .rasm, Seropegin va boshqalar 87 bet, ris. 30). Qizil qon tanachalarining umumiy yuzasi odamda 3800m 2
+ ioni,
ON - , Sl - HCO
- 3 annonlari o’tib, ko’pgina kationlar va oqsillar o’taolmaydi. Eritrotsitlarning quruq qoldig’ida 95% gemoglabin, qolganlari lipid, uglevod, tuzlar va fermentlardir. Eritrotsitning rilib gemoglabin chiqishi gemoliz deyiladi. Odamda oqib turgan qlndagi eritrotsitlar soni 25.10 12 -30 ⋅10 12 gacha Odamning 1mm 3 qonida o’rtacha 4-5mln eritrotsit bor. U yadrosiz bo’lib, diametri 7-8mk qalinligi 2-3 mk.Ularning vazifalari: 1) O 2 va SO 2 tashish. 2) Oziq moddalarni biriktirib borish;3) organizm kislot ishqor nisbatini bir xil saqlash; 4) Suv – tuz almashinuvida qatnashish; 5) Qon ivish jarayonini faollashtirishda qatnashish. Eritrotsitlarda mavjud bo’lgan oqsillardan gemoglabin muh’im ah’amiyatga ega. Bitta eritrotsitda 400mln gemoglabin molekulasi bo’ladi. uning tarkibi oddiy globin va oqsilsiz pigment–gemdan iborat. Gemoglabin tarkibida ikkivalent Fe temir elementi 1 g gemoglabinda 3,5 mg bo’ladi. O 2 va SO 2 ning tashilishda asosiy fungktsiya gemoglabinga tegishlidir. Odam qonida gemoglabin miqdori -14,0 g/100sm 3 65 kg odamda bilan birikkan gemoglabin (NVO 2 ) oksigemoglabin deyiladi. Oksigemoglabin ochiq qizil rangli, shuning uchun arterial qon aynan shu rangda bo’ladi. O 2 ajralgan gemoglabin redutsirlangan gemoglabin deyiladi va qoramtir qizil rangda bo’ladi venozqon. SO 2
bilan birikkan gemoglabin karbogemoglabin deyiladi. Gemoglabin (is gazi) bilan ancha barqaror brikma h’osil qiladi. (O 2 va Nv ning yaqinligi nisbatan SO va Nv yaqinligi 300 marta ziyod va bunday paytda kislorodga nisbatan kuchli chaqqonlik paydo bo’ladi 9Kusish, bosh og’rig’i, h’ushdan ketish). Yurak va tana muskullarida yana bir pigment-mioglobin bo’lib, u o’zida O 2
saqlab turish xususiyatiga ega.
Eritrotsitlar malum cho’kish reaktsiyasiga ega(plazmaga nisbatan solishtirma massasi yuqoriligi uchun). Erkaklarda bir soatida 5-9mm, xoti-qizlarda 8-10mm. Xomildorlik, tanadagi yallig’lanish bu jarayonni tezlashtiradi. Kuchli jismoniy mashq bu protsessni sekinlashtiradi. Oq qon tanachalari (leykotsitlar) eritrotsitlarga nisbatan ancha kam, odam qonning 1mm 3 da 6000-8000 ta bo’ladi. Ularning soni sutkalik turli soatlarda va organizimning h’ar xil funktsional h’olatlarida masalan jismoniy mashq qilganda o’zgarib turadi. Ularning ko’payishi leykotsitoz, kamayishi-leykopeniya deyiladi.
Leykotsitoz ikki xil, yani fiziologik ( h’omiladorlik davrida, ovqatlanishdan, jismoniy ishdan keyin, ruh’iy-h’issiy kechinmalar, ( og’riq natijasida) va reaktiv organizimda bo’ladigan yallig’lanish va infektsion kassaliklar tufayli h’olda sodir bo’ladi. Leykopeniya ko’pincha nur kasalligiga to’lqin va dori-darmonlarni ko’plab qabul qilish natijasidir. Barcha turdagi leykotsitlar amyobasimon h’arakat qiladi (40 mk/ min tezlik bilan). Leykotsitlar malum kimyoviy qitiqlagichlar tasirida kapillyarlar endotelitsidan chiqadi va mikroblari o’z tsitoplazmasi bilan o’rab olib h’azm qiladi(fagotsitoz), bir leykotsit 15-20 bakteriyani saranjomlaydi. Leykotsitlar organizimni h’imoya qiladigan maxsus modda antitelalar ishlab chiqaradi (antibakterial, antitoksin xusuiyatlarga ega bo’lgan). Leykotsitlarda bir qator fermentlar h’am bo’ladi (protezalar, peptidazalar, diastazalar, lipazalar, dezoksiribonukleazalar). Leykotsitlar tsitoplazmasida donachalari bor(granulatsitlar) va donachalari yo’q (agranulotsitlar) gruh’larga bo’linadi.
Granulotsitlar umumiy leykotsitlarning 60% ni tashkil qiladi va ularning yashash muddati 2 sutka . Ularning o’zi ranglanish xususiyatiga ko’ra yana uchga bo’linadi (eozinofiya, bazofil va neytrofil). Agronulotsitlar ikkiga bo’linadi, yani limfotsitlar va monotsitlar. Limfotsitlar limfatik tugunlarda, taloqda, ayrisimon bezda, ilikda, monotsitlar esa suyak iligida h’osil bo’ladi. Leykotsitlar 3-10 kun umr ko’radi. Trombotsitlar yoki qon plastinkalari (soni 1mm 3 da 200,000-400,000), 5-11 kun yashaydi. Ovqatlanishdan keyin, jismoniy ish bajarganda, h’omiladorlik natijasida trombotsitlar soni ko’payib ketadi. Ular qon ivishida qatnashadi (Uzidan maxsus ferementlar ajratib), organizimning immunobiologik reaktsiyalarida qatnashadi. Qonning ivishi muh’im biologik jarayon bo’lib, buning uchun h’ar bir qon tomiri devorida malum olimlar bor, masalan tomirning shikastlanishi u erdagi elektr zaryadini manfiy tomonga buradi va oqibatda tromboitlar bir-biriga yopishib (kleylanib) aroh’at og’zini yopadi, qon iviydi. Tomirlarda oqib yuradigan qonning ivimasligi geparin moddasi taminlaydi, u protrombinni trombinga aylanishni, tromboplastin, fibrin h’osil bo’lishini to’xtatib turadi. Yana qonda trombinni parchalab yuboradigan antitrombin bo’ladi. Qon ivish ivimasligi murakkab neyrogumoral mexanizimlar bilan amalga oshirilib turiladi. Turli stress h’olatlar, ruh’iy zo’riqishlar qon ivish jarayonini tezlashtiradi. Strees h’olatlarida qon ivishni tezlashtiradigan gormonlar-adrenalin va noradrenalinlardir. Qon guruh’lari to’g’risida dastlabki ilmiy malumot 1901 yili Avstraliyalik olim Karl Landeshteyner tomonidan berilgan. Turli odamlar qoni bir-biriga aralashtirilganida bazan eritrotsitlar bir-biriga yopishib (agglyutinatsiya) qoladi. Bunga asosiy sabab eritrotsitlarda bo’ladigan antigenlar - agglyutinogenlar (A, V) va plazmada uchraydigan antitelalar agglyutininlardir. I guruh’ – faqat agglyutininlar, II guruh’da agelyutinogen A va aggliyutenin v, III guruxda agglyutinogen V va agglyutinogen b, IV guruh’da faqat A va V agglyutinogenlar uchraydi xolos. Evropaliklarning 40% I qon guruh’iga, 40 dan ko’prog’i II qon guruh’iga, 10 % - III qon guruh’iga va 6% yaqini IV qon guruh’iga ega. Qon quyish katta biologik ah’amiyatga ega. Uni malum sxema bilan olib boriladi. Hozir asosan o’z guruh’i qonini bir-biriga qo’yish tavsiya qilanadi.
Chunki bazi bir omillar agglyutinatsiyaga shular h’isobiga olingan h’olda qon quyishda quydagilarga rioya qilinadi: 1. Donor ( qon oluvchi) va retsipent (qon beruvchi) qoni bir guruh’ga mansub bo’lishi kerak. 2. Rezus-manfiy odamga rezus-musbat qonni quyish mumkin emas. 3. Bir donor qonini muayyan retsipientga qayta qo’ymaslik lozim. Rezus–omil. 1940 yil K. Landshteyner va İ.Vinerlar qonda qo’shimcha agglyutinogen borligini aniqladilar va uni rezus-agglyutinogen yoki rezus omil deb atashadi. ( Maymun makkaki-rezus qonini quyonlarga ko’yish yo’li bilan ). Odamlarning 85%- qonida bu omil mavjud, ularni rezus musbat bo’lmaydiganini rezus-manfiy guruh’larga mansub bo’ladi. Agar rezus-musbat qon rezus-manfiy qoni bor odamga quyilsa rezus agglyutinilar h’osil bo’ladi. Shu odamga rezus musbat qon ikkinchi marta quyilsa oldin h’osil bo’lgan rezus agglyutinin tasirida eritotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi bu Xayot uchun juda xavfi h’isoblanadi.. Limfa qon h’osilasi h’isoblanadi. Limfa h’osil bo’lishi dastlab K.Lyudvig tomonidan tushuntirilgan bo’lib uning takidlanishicha bu suyuqlik kapillyarlar va to’qimalar orasidagi gidrostatik bosim farqidan h’osil bo’ladi. Keyinchalik bu g’oyani E. Starling rivojlantirib limfa h’osil bo’lishida yana onkotik bosim h’am muh’im deydi. Limfa h’am qon singari organizm ichki muh’itini bir xil saqlashda qatnashadi. Limfa tanada suv taqsimlanishida, ovqat h’azm bo’lishida, sut h’osil bo’lishida, moddalar almashinuvida immunologik reaktsiyalarda qatnashadi. Limfa nordon mazali, ishqoriy reaktsiyali (rn-7,35-9,0) rangsiz suyuqlik. U eng ko’p jigarda h’osil bo’ladi.(1kg-ga 21-36 ml), yana yurakda (5-18ml) taloqda (3-12ml) va muskullarda (2-3ml) h’osil bo’ladi. Limfa tarkibida fibrinogen va trambin bo’lganligi uchun u ivishi mumkin. Stress reaktsiyalar limfa h’osil bo’lishini kuchaytiradi. Download 178.91 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|