& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

Kiritpe ga`p
So`ylewshinin` o`z pikirin jetkiziwge tiykarg`ι ga`pke o`z pikirin bildiriw ushιn qollanιlatug`ιn ga`pke kiritpe ga`p dep ataladι. Kiritpe ga`p ko`binese qawιska alιnιp jazιladι.
Mιs: Awqattι bizin` u`yden jep,internatta jata ber.( Alιstan kelgenler ushιn mektep internatι bar edi)
Shabazιm!-dedi ol u`yine kelip hayalι biybigu`lge ( To`rebay hayalιnιn` atιn aytpaytug`ιn edi.)
Feyil toplamlarι xaqqιnda tusinik
Feyli toplamlarι xal feyil, kelbetlik feyil xa`m xa`reket atι feyillerinin`basqarιuιndag`ι so`zlerdin` dizbeginen duziledi. Olar ga`p ishinde intonatsiyalιq jaqtan ayιrιmlanbay xa`m ayιrιmlanιp ta keledi. Mιsalι: 1. men el qarasιn ko`rip kuta` quuanιp kettim. 2. ulken japtan aqqan suu og`an salqιnlιqbag`ιshlaydι. 3. Bekpolat g`auasha suug`arιu menen mashxur edi. 4. mektepti bir qatar ko`zden o`tkerip bolg`annan keyin ol durbinin tag`ι ko`l ta`repke bag`darladι. 5. Qιzιl qumnιn` sheksiz ken`isliginde tuyedey sho`gip, o`rkeshlenip jatιrg`an biyik to`beler alιstan taoqιnlang`an ten`izdey bul-dιrap ko`rinedi.
Bul mιsallarda birinshi ga`ptegi diqqat etilgen so`zler xal feyildin` basqarιuιndag`ι so`zlerdin` dizbeginen bolg`an. Ekinshi ga`ptegi so`zlerdin` dizbegi kelbetlik feyildin` basqarιuιnan duzilgen. Al, ushinshi ga`ptegi dιqqat etilgen so`zler xa`reket atι feyilinin` basqarιuιnda duzilip kelgen. Sonday-aq, 4-5 ga`plerdegi dιqqat etilgen so`zlerdin` toparι da kelbetlik feyil xa`m xal feyil toplamdarιnan duzilip kelgen. Bunda 4-ga`ptegi kelbetlik toplamι ga`ptin` basιnda kelip, ga`p ishinde ayrιmlanιp aytιlg`an. 5-ga`ptegi dιqqat etilgen xal feyil toplamι da ga`p ishinde tiykarg`ι bayanlauιshtan uzaqlasιp, ga`ptin` basιnda keli uarqalι ayιrιmlanιp aytιlg`an. Al, usι ga`ptegi dιqqat etilgen ekinshi xal feyil toplamι bayanlauιshqa jaqιn, onιn` menen jukelesiushi baylanιsta keliu arqalι ayιrιmlanbag`an.
& Feyil toplamlarι haqqιnda tu`sikik.
Feyil toplamlarι hal feyil, kelbetlik feyil ha`m ha`reket atι feyillerdin` basqarιwιndag`ι so`zlerdin` dizbeginen du`ziledi. Olarg`a ga`p ishinde intonatsiyalιq jaqtan ayrιmlanbay ha`m ayrιmlanιpta kele beredi.
Feyil toplamlarι jay ga`plerdin` quramιndag`ι to`mendegi o`zgesheliklerge iye boladι:
1. Feyil toplamlarι neshe so`zden du`zilgenine qaramastan, ga`plik begige iye bola almaydι, olar ga`p ishinde ken`iytilgen ga`p ag`zasιn du`zip keledi.
2. Feyil toplamlarι ayrιmlanbay kellende ga`ptin` bir ag`zasιna qatnaslι bolιp, sol ag`za menen ma`nilik ha`m sintaksislik baylanιsqa tu`sedi. Sol ag`za menen basqarιw, jupkerlesiwshi baylanιsqa tu`sip, onι anιqlawshιlιq, tolιqlawshιlιq ha`m pιsιqlawshιlιq ma`nilede sιpatlaydι.
3. Feyil toplamlarι o`z ishinde ken`eyttiriwshi so`lerge iye bolιp, ken`eyip keledi. Mιs: Ko`pten biri tu`nerip turg`an Terbenbes awιlι da jaz lipasιna qayta bo`lenip jadιrap ketti.2.U`lken isti ju`zege asιrιw ushιn u`lken ku`sh kerek.
Bul mιsaldag`ι birinshi ga`pte dιqqat etilgen kelbetlik feyil ha`m hal feyil toplamlarιnιn` quramιnda o`zine qatnaslι ken`eyttiriwshi so`zler bar. Birinshi ga`ptegi ko`pten biri tu`nerip turg`an degen kelbetlik feyil toplamιnιn` quramιnda ko`pten biri so`zi o`zinen son`g`ι so`zdi (tu`nerip turg`an) g`ana waqιtlιq ma`nide sιpatlaydι. Sol so`zden bo`linip, ga`ptegi tiykarg`ι bayanlawιshqa qatnaslι bola almaydι. Usι ga`ptegi jaz lipasιna qayta bo`lenip degen hal feyil toplamιna sonday. Bul ga`ptegi kelbetlik feyil toplamι sol tobιn buzbastan Terbenbes so`zinin` ken`eytilgen anιqlawιshι, al hal feyil toplamι jadιrap ketken dngen tiykarg`ι is-ha`reketti (bayanlawιshtι) ken`eytilgen sιn pιsιqlawιsh ma`nisinde sιpatlap kelgen. Sonay-aq ekinshi ga`ptegi u`lken isti ju`zege asιrιw ushιn degen ha`reket atlι feyili toplam da usι taqlette tallanadι. Bul toplam da tiykarg`ι bayanlawιshqa qatnaslι sol tobιn buzbastan onιn` ken`eytilgen maqset pιsιqlawshι xιzmetin atqaradι.
4. Feyil toplamlarι ga`ptin` basιnda kelip, tiykarg`ι bayanlawιshtan uzaq turg`anda intonatsiya arqalιp ayrιmlanιp aytιladι ha`m u`tir arqalι bo`linip jazιladι.
Feyil toplamlarι basqarιwshι feyillerdin` bildiriliwine qaray, hal feyil toplamι, kelbetlik feyil toplamι ha`m ha`reket atι feyil toplamι sιyaqlι tu`rlerge bo`linedi.
&Hal feyil toplamι
Hal feyiller o`zine qatnaslι tolιqlawιsh ha`m pιsιqlawιsh ma`nili so`zlerdi basqarιp ha feyil toplamιn du`zedi.
Hal feyil toplamlarι du`zilisi jag`ιnan to`mendegi o`zgesheliklerge iye boladι.
1. Hal feyiller tek tolιqlawιsh yamasa pιsιqlawιsh ma`nili so`zlerdi basqarιp keledi. Mιsalι1.Bizler to`beden jιlιsιp,aldιmιzdag`ι pa`slikketu`stik.2.Jumagu`ldi ko`rip,olar irkildi.
2. Hal feyilli toplamnιn` quramιnda tolιqlawιsh ha`m pιsιqlawιsh ma`nili so`zler kelip,ken`eyip keledi.Mιsalι Iri toran`g`ιllar,ermanι jιn`g`ιllar izshilerge jol siltegendey .dizilisip artta qalιp baratιr.Turdιgu`l Ka`ramatdindi maydang`a uzatιp salιp qaqιrasιna qayta kirdi.
3. Hal feyil toplamιnιn` quramιndag`ι tolιqlawιsh ha`m pιsιqlawιshlar o`z anιqlawιshlarιna iye bolιp ken`eyip keledi.Mιsalι Da`ryanιn` ku`nbatar arqasιndag`ι Porlιtawdιn` a`jjesi bultsιz.aspannιn` quyashιna shag`ιlιsιp jarqιraydι. Go`nege qarap ketetug`ιn joldιn` u`stinde dizbeklesip,segiz arba tur edi.
Hal feyildin` barlιq tu`rleri hal feyil toplamιn du`zedi.Hal feyil toplamlarι bayanlawιshqa qatnaslι ken`eytilgen pιsιqlawιsh xιzmetin atqaradι.Mιs:Qattιraq ju`rip u`yge keldim. --sιn pιsιqlawιsh. Senin` erlik islerin`di esitip ju`da` quwandιm.--sebep pιsιqlawιsh.Sa`hipjamal u`yine qaytιp kiyatιrιp o`zinshe ha`r na`rseni bir oyladι.-waqιt pιsιqlawιsh. T.b.