0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
Pro llyuv ial yotq iz iq la r d a g i o 'rtaq um oqli sur tusli q o ‘n g ‘ir tuproq
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Pro llyuv ial yotq iz iq la r d a g i o 'rtaq um oqli sur tusli q o ‘n g ‘ir tuproq 0 - 8 0,74 0 ,0 5 3 0 ,0 9 35,5 1,4 2 5 0 8 - 4 5 0,2 3 0 ,0 2 3 0 ,0 6 7,5 1,3 2 2 5 27-jadvalning d a vo m i 4 5 - 1 0 0 0 , 1 0 0,007 0 ,0 3 0 , 2 0,8 9 5 E llyuvial qu m lardag i ycngil q u m o q l i su r tusli q o 'n g 'i r tuproq 0 -8 0 , 5 7 0,0 4 7 0 , 1 0 2 4 , 6 1,8 3 6 9 10 -20 0 , 3 3 0,0 3 6 0,0 8 s e z il a r 2,1 4 3 8 2 7 - 3 7 0 , 2 8 0,0 2 3 0,0 7 s e z i l m a s 1,61 120 Sur tusli q o 'n g 'i r tuproqlarning singdirish kompleksi is h q o r iy - y e r asoslari bilan to'yingan. Tarkibidagi k a tio n la rn in g 60—80% i k a lsiy d an iborat. T u p ro q larn in g pastki qatlam lariga q arab ayni elem ent m i q d o r i kam ayib boradi. K o 'rib o'tilayotgan h a r ikki tu p ro q kesm asining h a m y u q o ri q a t la m l a r i d a kalsiyning m i q d o r i m a g n iy g a n i s b a ta n k o ‘p (28-jadval). Lekin pastki qatlamlarga o 't g a n sari magniy m iq d o ri o r t i b boradi. N atriyning miqdori qadimiy prollyuviyda shakllangan s u r tusli q o 'n g 'i r tu p ro q lard a 2,2—4,7, yangi prollyuviv shakllangan t u p r o q d a esa 3,7—9,7% ni tashkil qiladi. 2 8 -ja d v a l S u r tusii qo‘ng‘ir tuproqlar singdirish kompleksidagi asosiy k atio n la r m iqdori
Tuproq
xili Y utilgan asoslar %
M g /e k v 100 gr tuproqda Ca M g K N a
C a M g
K N a
Q a d i m iy prolly uviyda s h a k lla n g a n sur tusli q o 'n g 'i r tuproq 0 - 5 6 ,7 9 0 , 2 5 0,51 0 , 1 7 8 7 , 9 3,3 6 ,5 2 , 2 5 - 1 7 7,82 1,56 0,61 0 , 1 7 7 7 ,0 15,3 6 ,0 1,7 17 -6 0 9 , 3 9 1,5 6 0 ,4 4 0 , 5 6 7 8 ,6 13 ,0 3,7 4 , 7 Yangi prolly u viy d a sh akllangan su r tusli q o 'n g 'ir tuproq 0-3 1,73 0 , 4 0 0 ,5 6 0 , 2 6 5 8 , 7 13,6 19.0 8 , 7 3 - 1 3 2 , 1 3 2 , 3 9 0 ,5 7 0 , 1 9 4 0 , 3 4 5 , 2 10,8 3 , 7 1 5 - 2 5 3 ,0 6 0 , 9 3 0 , 1 4 0 , 2 4 7 0 , 0 2 1 , 3 3 , 2 5 , 5 5 0 - 6 0 1,20 0 , 9 3 0,13 0 , 2 4 4 8 , 0 3 7 ,2 5,2 9 , 6 Cho‘l-qumli tuproqlari. A ncha kam o ‘rganilgan ayirmalaridan hisob- lanadi. G ranulom ctrik tarkibi aso sa n q u m va b a ’zi hollarda qum oqdan iborat, qaysiki tu proq hosil qiluvchi ona jinsining eol qum yotqiziqlari va qisman yengil alvuviydan iboratligidan dalolat beradi. Hosil bo'lish shart-sharoitlari va xossalari c h o 'I-q u m li tuproqlarini m ustaqil tuproq ayirm asi sifatida tavsiflash im konini beradi. C h o ‘1 qum li tuproqlari b ir-b irid a n farqlanuvchi ikki kichik tipga haqiqiy ch o 'I-q u m li tuproqlari h a m d a o'tloqi c h o 'I-q u m li tuproqlariga bo'li- nadi. O'tloqi c h o ‘1 q um li tuproqlari sizot suvlarining sezilar-sezilmas t a ’siri natijasida hosil bo'ladi. C ho'I-qum li tuproqlari bir qator ijobiy fizika va suv fizika xossalarga ega bo'lganligi sababli o's im lik massasi ch o 'l m intaqasining boshqa tuproqlaridagiga nisbatan k o ‘proq (1,5 m /ga) to'p lanadi. Haqiqiy c h o 'I - q u m l i tuproqlari tarkibidagi g u m u s miqdori 0,2— 0,7% ni tashkil qilib, fulvatlidir. Shunga m os ravishda yalpi azot m iqdori ham kam — 0 ,0 0 7 —0,05%, yalpi fosfor 0,04—0,12%, yalpi kaliy 1,45—2,41% ni tashkil qiladi. H a rak atc h an fosfor bilan juda past va past (0—30 m g /k g ), alm ashinuvchan kaliy bilan esa o 'rta ch a t a ’m inlangan. Tarkibida gum us va kolloid zarrachalar miqdori kamligi bois cho'I- q u m li t u p r o q l a r n i n g s in g d iris h sig'im i j u d a kichik. S ingdirilgan ka tio n la rn in g 90% d a n o rtig 'i kalsiy va m a g n iy d a n iborat. K ation- larning qolgan qism i kaliyning hissasiga t o 'g 'r i keladi. N a triv ju d a k a m u c h r a y d i. Bu t u p r o q q a oíd a g r o k im y o v iy k o ‘rs a tk ic h la r 29-jadvalda keltirilgan.
C ho‘l qumli tuproqlarning ayrim agrokimyoviy ko ‘rsatkichlari Qatlam
chuqurli- gi, sm
G um us, % Yalpi az o t, % C:N
Fosfor Kaliy
Yalpi,% H a ra -
katchan, m g/kg
Yalpi, % H ara katchan, m g/kg
Q o r a q a lp o g 'i s t o n , Tun giz sirt darasi 0 - 1 0 0,2 9 0 , 2 7 6 , 2 0,09 16,2 1,8 165,6 1 0-5 0 0,23 0 , 0 2 5 5 , 3 0,09 14,0 1,9 153,0 5 0 - 1 0 0 0 ,1 6 0 , 0 2 0 4 , 6 0,01 2 , 2 1,8 90,3 Qash q adaryo deltasi 0 -7 0 , 2 4 0 , 2 7 6,2 0,0 9 1 6 ,2 1,8 1 6 5 , 6 10-50 0 ,2 3 0 , 0 2 5 5,3 0,09 1 4 ,0 1,9 1 5 3 , 0 5 0 - 1 0 0 1,16 0 , 0 2 0 4 , 6 0,01 2 , 2 1,8 9 0 , 3 Taqirsimon tuproqlar. «Taqirsimon tupro q lar» — u m um lashtirilgan a tam a b o ‘lib, o ‘z ichiga taqirli tu p ro q la r va haqiqiy taqirlarni oladi. Taqirli tu p ro q la r c h o ‘l m intaqasining q a d im iy allyuvial va p ro lly u - vial tekisliklarida, k o 'p r o q A m udaryo va Q a sh q a d a ry o deltalarida t a r - qalgan. G ra n u lo m e trik tarkibi b o ‘yicha taqirli t u p ro q la r og‘ir t u p r o q l a r jum lasiga kirib, ilsim o n za rra ch alarg a boy. T a rk ib id a yirik c h a n g zarrachalari k o ‘p. Taqirli tu proqlar R esp u b lik a m iz d eh q o n c h ilig id a katta aliamiyatga ega. Hozirgi ku n d a Q a sh q a d a ry o viloyatida taqirli tuproqlar tarqalgan m ayd o n lard a paxta, b u g 'd o y va boshqa e k in la r d a n m o ‘l hosil yetishtirilm oqda. Taqirli tu p ro q la r yuzasidagi 1—2 sm q a tq a lo q d a n iborat. U n i n g ostida 9— 13 sm qalinlikda tangachasimon strukturali qatlam joylashgan. U n d a n pastda k am o'zgarishga u c h r a g a n ellyuviyli q atlam y o ta d i. Agrotexnikaviy tadbirlar natijasida q a tq alo q o 'r n i d a bir jinsli, z ic h la s h - gan, sur tusli palaxsasim on hay d a lm a q a t l a m yuzaga keladi. T aq irli tuproqlar on a jins xususiyatidan kelib c h iq q a n h olda u yoki bu d a r a ja d a sho'rlangan. Taqirli tuproqlar 0,91 — 1,24% gum us tu tadi, bu c h o ‘1 m intaqasining a vtom orf tu proqlari o'rta sid a eng y u qori k o ‘rsatkichdir. H a y d a lm a qatlamdagi gum us zaxirasi — 22—40 t/g a. T u p r o q n i n g yuza q a t l a m i d a yalpi azot m iqdori 0 ,0 6 —0,08% ga teng b o ‘lib, pastga to m o n p asa yib boradi va allyuviyda atigi 0,04% ni tashkil qiladi. C :N n is b a tn in g 6—9
ga teng bu lishi b u tuproqdagi g u m u s n in g azot bilan yaxshi t o ‘y i n - ganligini ko'rsatadi. Yalpi fosfor m iqdori 0,12—0,14% ga teng, pastki qatlamlarga o 't g a n sari sezilar-sezilmas kamayadi. H arakatchan fosfor bilan past va o 'r ta c h a darajada ta ’m inlangan. T uproq profilining ta x m in a n 1 m c h u q urligida harakatchan fosfatlar miqdori 1 kg tu p ro q d a 2—3 mg ni tashkil qiladi. Taqirli tu p ro q la r tarkibida yalpi kaliyning m iq d o ri k o ‘p, lekin u l a r a lm a sh in u v c h i kaliy bilan past d a r a ja d a t a ’m in la n g a n . G u m u s g a nisbatan boyligi, tarkibida kolloid z a rra c h a la r n in g k o ‘p b o ‘lishi t a q i r tuproqlarni singdirish sig'im ining kattaligi b o 'y i c h a c h o ‘l m i n t a q a tuproqlari ichida birin ch i o ‘ringa olib chiqadi. T up ro q n in g g ra n u lo - metrik tarkibidan kelib chiq q an holda singdirish sig'imi 100 g tu p ro q d a 7—8 mg/ekv dan 14— 16 mg/ekv gacha o ‘zgaradi. Singdirish kom plek- sida asosan kalsiy, m agniy, kam roq m iqdorda natriy uchraydi. Taqirlar. Taqirlarga xos asosiy xususiyat tuproq yuzasida uzoq m uddat (iyiin oyigacha) atm osfera yog'in-sochinlarining saqlanishi natijasida 5—8 sm q a l in l ik d a p o lig o n a l shakldagi q a t q a l o q n i n g b o ‘lishidir. N am langanda oson bo'k a d ig a n ilsimon zarrachalar k o'p b o ‘lgani tufayli taqirlarning suv o ‘tkazuvchanligi juda yom on va suv tutish qobiliyati a nc ha yiiqori. U m u m a n olganda, taqirlarda gum us miqdori kam, lekin ayrim hollarda relefning baland qismlaridan organik m oddalarning yuvilishi hisobiga bir m u n c h a k o'p boiishi ham m um kin. Singdirish sig'imi o 'r ta c h a 8—15 m g /ek v ni tashkil qiladi. T aqirlar va taqirli tuproqlarga xos ayrim agrokimyoviy m a ’lumotlar 30-jadvalda keltirilgan. 3 0 -ja d v a l Taqirli tu p ro q la r va taqirlarning ayrim agrokimyoviy ko'rsatkichlari Qatlam
chuqurligi, sm G um us, % Yalpi
N , % C:N
F osfor Yalpi
kaliy, % Singdirish sig‘imi, m g/ekv
Yalpi, % P A ,
m g/kg Ta qirli t u p ro q .A m u d a r y o n in g q a d im iy deltasi 0-2 0,7 4 0 , 0 5 8 7,0 0,18 3 8 ,0 1,7 7,3 2 - 1 2 0 , 6 2 0 , 0 5 2 7,0 0,12 20 ,8 1,3 7,8 12-39 0,31 0 , 0 3 4 5,0 1,13 10,1 1,15 7,0 3 9 - 6 0 0 , 2 9 0 , 0 3 2 5,0 0,11 3,7 1,47 9,5 60 -8 0 0 , 3 2 0 , 0 4 0 4 ,5 0,10 3,1 1,4 8,1 Taq ir li tu p ro q .Q a sh q a d a ry o n in g q a d i m i y tckisligi 0-8 0 , 6 9 0 , 0 6 7 5,9 0,12 4 2 , 6 - 9,1 8 - 2 0 0 , 5 8 0 , 0 6 0 5,6 0,11 9 ,2 - 15,0 6 0 - 7 0 0 , 3 0 0 , 0 4 6 3,8 0,13 16,2 - 15,2 T a q ir .Q a s h q a d a ry o n in g quruq deltasi 0-6 0 ,6 0 , 0 7 5,8 0,1 4 - 2 ,1 3 8,6 6 - 1 5 0 , 7 0 ,0 7 6,3 0,13 - 2,0 2 8,5 30-jadvalning davomi 1 5 - 2 2 0,7 0 ,0 7 6,1 0,1 3 - 1,6 2 7,0 2 2 - 3 5 0,7 0 ,0 7 6 ,2 0 .1 4 - 1,6 0 4,5 5 0 - 6 0 0 ,7 0 ,0 7 6,1 0,13 - 1,5 7 - BO ‘Z TUPROQLAR MINTAQASI TUPROQLARI B o 'z t u p ro q la r O 'z bek isto n n in g sh im oliy q is m id a (C hirchiq — A ngren havzasida) dengiz sathidan 1200— 1300 m , j a n u b i y qismlarida esa 1500— 1600 m balandlikkacha uchraydi. B o 'z tu proqlarning quyi chegarasi dengiz s a th id a n 2 5 0 —400 m b a l a n d l i k d a n o ‘tib. u n d a n quyida c h o 'l tu p ro q la r tarqalgan. B o 'z tu p ro q lar tarqalgan hu d u d d a yon b a g 'i r b o 'y la b ko'tarilgan sari iqlim ning quruqligi susayib, o'sim lik q o p l a m i d a efem erlar o 'm i n i e f e m e r o id la r va o 's u v davri u z u n r o q b o 'l g a n t u r l a r egallaydi va to 'planadigan biom assaning miqdori ham ortib b o ra d i. N atijada tuproq tarkibidagi gum us m iqdori ko'payadi va profil qalinligi ortadi. Aytib o 'tilg an lar asosida b o 'z tuproqlarni o c h tusli, tipik va to 'q tusli b o 'z tuproqlarga ajratish m um kin (31-jadval).
Q o‘riq och tusli, tipik va to ‘q tusli bo‘z tu p ro q la rd a g i gumusning miqdori va genetikaviy qatlam larining qalinligi K o‘rsatk ich la r O ch tusli Tipik
T o ‘q tusli G u m u s li qatlam (A ) q a lin lig i, sm 1 2 - 1 5 1 4 - 1 8 17-20 S h u qatlam dagi g u m u s m iq dor i, % 1 - 1 , 5 1 , 5 - 2 , 5 2 , 5 - 4 , 0 G u m u s n i n g tarqalish ch uq urlig i, sm 4 0 - 6 0 5 0 - 9 0 6 0 - 1 2 0 2 m qa tlam dagi g u m u s zaxirasi, t/g a 5 0 - 7 0 7 0 - 1 0 0 1 0 0 -1 5 0 Karbon atli q a t la m n in g yu q ori chegarasi, sm 1 2 - 2 0 1 5 - 2 5 2 0 - 4 0 Q uy i chegarasi, sm 5 0 - 1 0 0 7 0 - 1 2 0 9 0 - 1 5 0 Karbonatli qatla m d a g i C O , , % 6 - 9 8-11 10-13 Bu tu proqlar subboreal tu p ro q hosil b o 'lis h ja ra y o n in i xos bo'lgan dasht tu proqlarda n tarkibidagi organik m o d d a n i n g kamligi bilan ajralib turadi. Q o'riq tipik b o 'z tuproqlarning A + В q atlam id ag i gum us zaxirasi gektariga 65—95 t dan oshm aydi, och tusli b o ' z tu p ro q la rd a uning
miqdori y a n a d a kam roq. T o 'q tusli b o 'z tuproqlarda gum us zaxirasi bir m u n c h a k o 'p r o q bo'lib, gektariga 130 t ga yetadi. Bo‘z tu p ro q la r mintaqasida uchraydigan o'simliklar ildiz massasining 80% i asosan c h im li qatlam da tarqaladi, shunga mos ravishda bu qatlamdagi g u m u s m iqdori tipik b o ‘z tu p ro q lard a 3,8—3,9, t o 'q tusli bo'z tu p ro q la rd a esa 4 ,0 —5,5% ni tashkil qiladi. Chimli qatlam ostida gumus m iq d o ri keskin kamayadi. Bo'z tu p r o q la r tarkibidagi yalpi az o t m iqdori gumus m iqdoriga bog'liq ravishda o'z garib turadi va unchalik k o'p emas. Madaniylashgan q o 'r iq t u p r o q l a r n i n g h a y d a l m a q a t l a m i d a 0 , 0 5 - 0 , 0 9 % , c h i m l i qatlam ida 0 ,0 9 —0 ,25% azot bo'ladi. A zotning miqdori o ch tusli b o 'z tuproqlardan t o 'q tusli b o ‘z tuproqlarga qarab ortib boradi. Bir gektar maydondagi t u p r o q n in g bir metrli qatlamidagi azot zaxirasi 3,5—9,2 t ni tashkil qiladi. Shu jum ladan gidrolizlanadigan azot m iqdori 100 g tuproqda 70— 110 m g /e k v ga tengdir.B o‘z tu p ro q lar tarkibidagi gum us azotga boyligi bilan ajralib turadi. Buni C :N nisbatning 7—9 ga tengligi va chuqur qatlam larga o'tgani sari kichrayib borishini yaqqol ko'rsatadi. Tavsiflanayotgan tuproqlar tarkibidagi gumus fulvatli-gumatli, c h u n - ki chimli q a t l a m d a gum in kislotalarining fulvo kislotalarga nisbati birdan k a tta ro q b o 'lg a n i holda (bu m azkur qatlam ning q o 'n g 'i r tusi va yaxshi strukturasiga egaligida ko'r inadi), pastki qatlam larda g u m in kislotalarining m iq d o ri kamayib boradi va ularning fulvo kislotalarga nisbati b ird an kichik. Bu tu p ro q la r yalpi fosforga boy tuproqlar jumlasiga kiradi. Eng ko'p fosfor (0,25% va undan ham ko'proq) tipik va t o 'q tusli b o 'z tupro q larn in g ch irin d ili-ak k u m u lativ q atlam id a kuzatiladi. M a z k u r qatlamda fosforning bevosita biogen yo'l bilan to'planganligini ko'rsatadi. T uproq hosil qiluvchi ona jins-lyossning tarkibida fosfor m iqdori 0,10—0,12% d a n oshm aydi. O ch tusli b o 'z tuproqlarda fosforning biogen yo'l b ila n to 'p la n ish i a n c h a sust ketadi. T uproqdagi fosfor organik b irik m a la r jum lasiga nuklein kislotalar fosfatidlar, fitin, qandli fosfatlar va fitinning temirli birikmalarini kiritish m um kin. B o'z tu p ro q larda m inera l h o la td a g i fosfor apatitlar, karbonat apatitlar va boshqa ftorli- kalsiyli tu zlard an iborat. B o'z tuproqlar tarkibida yalpi fosforning miqdori k o 'p b o 'lish ig a qaram ay, o'sim liklar to m o n id a n oson o'z la s h - tiriladigan fosfatlar bilan past darajada t a ’m inlangan. Faqatgina qo 'riq tupro q larn in g c h im li qatlam ida 87— 117 m g/kg h a r ak atch a n fosfor kuzatilib, lalmi b o 'z tu proqlarning haydalm a qatlam ida bu ko'rsa tk ic h 13— 15 m g /k g d a n oshm aydi.
Lyosslar tarkibida dala shpatlari va sludalar kabi kaliy tutuvchi minerallarning ko‘p bo'lishi mazkur ona jinsda shakllangan tuproqlarni ham yalpi kaliyga boy boiishiga sabab bo'lgan. O ch tusli bo‘z tu p roqlar tarkibidagi yalpi kaliy miqdori 2,0—2 ,2 % ga, to'q tusli bo‘z tu p ro q la rd a esa 2,2—2,4% ga yetadi. B o ‘z t u p r o q l a r kaliyning harakatchan shakllariga ham a n c h a boy b o ‘lib, bir kg tuproqdagi miqdori 240—750 mg ni tashkil etishi m um kin. O ch tusli b o ‘z tuproq larda tipik va to ‘q tusli bo'z tuproqlardagiga qaraganda harakatchan kaliy miqdori sezilarli darajada kam. Bo'z tuproqlar o'z tarkibida gumus va m inerai kolloidlarni kam tutganligi sababli singdirish sig'imining kichikligi bilan xarakterlanadi. Tipik b o ‘z tuproqlarning chimli qatlamida singdirish sig'imi 13—15 mg/ekv ni tashkil qilsa, bu ko‘rsatkich t o ‘q tusli b o ‘z tuproqlarda 17—18 mg/ekv ga yetadi. Eng kichik singdirish sig'imi yengil va o'rta qumoqli bo'z tuproqlarga xos bo'lib, chirindili qatlam da arang 9—10 mg/ekv ni tashkil qiladi. Tuproq proftli bo'ylab singdirish sig'imining asta-sekin kamayib borishi kuzatiladi. Lyosslarning singdirish kompleksi ishqoriy-er asoslari bilan to'yinganligi sababli bo'z tuproqlarda singdirilgan kalsiy va magniy yalpi singdirish sig'imining 90-96% ini, natriy va kaliy esa 4—10% ini tashkil qiladi. Singdirilgan magniyning miqdori ancha ko'p bo'lib, ayrim hollarda (tuproqning o'rta va quyi qatlamlarida) miqdor jihatidan kalsiydan ustunlik qiladi. Tuproqning yuza qatlamlariga qarab magniyning kamayishi hisobiga kalsiyning, natriyni kamayishi hisobiga kaliyning miqdori oshib boradi. Serkarbonatliligi va singdirish kompleksi ishqoriy-yer va ishqoriy asoslar bilan to'yinganligi sababli bo'z tuproqlar kuchsiz ishqoriy muhitga ega. Tuproqning muhiti (pH) chirindili qatlamda 7,3—7,6 ga, o'tuvchi va tuproq osti qatlamlarida 7 ,5 -8,0 ga tengdir.
I V b o b . K IM Y O V IY M EL IO R A T SIY A L A SH U S U L L A R I Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|