0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

Turli  tuproqlarning  singdirish  s ig ‘imi  va  singdirilgan 

kationlarning  tarkibi 

( N . P .   R e m e z e v )

T uproq tipi

Gumus

miqdori,

%

Z arrachalar

miqdori,

%

S in g d iri­

sh 

sig ‘im i, 

m g /ek v  

100  gr 

tu p ro q

Singdirilgan 

kationlar  miqdori, 

m g/ekv  100 gr 

tuproqda

0,00025- 

mm dan 

kichik

0,00025-

0,001mm

Ca+2

+Mg+2

N a+

H +

C h im l i - p o d z o l

2,5

2

-

15

8

-

7

Qora   tuproq

10

5

10

6 5

60

-

5

Su r  tusli  tuproq

3 ,0

5

4

2 0

16

2

4

Kashtan  tuproq

2,5

3

5

2 7

25

2

-

Bo'z  tuproqlar

1 -1 ,5

3

5

15

14

1

-

T u p ro q d a  alm ashinib  singdiriladigan  k a tio n la rd a n   C a +2,  M g +2, 

K \   N H 4*  lar o 'sim lik lar u ch u n   eng  m u h im   oziq   m o d d a la r  hisoblanib, 

tu p ro q   eritm asidan  oso n   siqib  chiqariladi  va  o 'sim lik la r  t o m o n id a n  

yaxshi  o'zlashtiriladi.  Singdirilgan  k atio n lar  tarkibi  tu proq  xossalari 

va  o ‘simliklarning  o ‘sib  rivojlanishiga  kuchli  t a ’sir  k o ‘rsatadi.  Kalsiy 

va  m agniy  kationlari  organik  h a m d a   m i n e r a l   m o d d a l a r n in g   k o a - 

gulatsiyalanishini  kuchaytiradi.  Singdirilgan  k a tio n lar ichida  kalsiyning 

ustunlik  qilishi  tu proq  singdirish  sig‘im ining  oshishiga,  strukturasining 

yaxshilanishiga,  fizikaviy  xossalari,  suv  va  h a v o   rejinii  u c h u n   qulay 

sharoitlarni  yaratishiga  olib  keladi.  T u p r o q n i n g   natriy  bilan  t o ‘yinishi 

( s h o ‘rtob  t u p r o q l a r d a )   k o lloidlarning  p e p t i d l a n i s h i g a ,   bu  esa  o ‘z 

navbatida  tuproqdagi  oziq  m o ddalarning  yuvilishi,  m iqdorining  ka- 

mayishi,  tuproq donalarining buzilishi  va fizikaviy xossalarin in g y o m o n - 

lashishiga  sabab  b o 'l a d i.  B u n d a n   t a s h q a r i ,   t u p r o q n i n g   sin g d irish  

kompleksida  natriy  mavjud  bo'lsa,  uni  b o s h q a   k ationlar  oson  siqib 

chiqaradi  va  e ritm a d a   soda  hosil  bo'ladi  va  o 's im lik la r  u c h u n   zararli 

b o ‘lgan  ishqoriy  m uh itn i  yuzaga  keltiradi:

N a +

(Tuproq) 

+   C a   ( H C 0 3)2  =   (T u p r o q )   C a +2  +   2 N a H C 0 3 

N a +

T u p ro q n in g   singdirish  kompleksida  vodorod  va  alum iniy  ionlari 

ko'payib  ketsa,  s uvda  eriydigan  tuzlarning  kationlari  bilan  o 'z a ro  

t a ’sirlashib,  tu p ro q n i  nordonlashtiradi.

T uproq  eritm asin in g   nordonlashuvi  va  ayniqsa  tarkibida  alum iniy 

kationi  m iqdorining  ko'payib ketishi  o'simliklarning rivojlanishiga salbiy 

ta ’sir  qiladi.  T u p ro q d a g i  yutilgan  kationlarning  nisbati  va  tarkibini 

minerai  o ‘g ‘it  kiritish  orqali  boshqarish  m um kin.

Anionlarning  almashinib  yutilishi.  O 't a   n o rd o n   chim li-podzol  va 

qizil  tu p ro q la rd a   a n io n la rn in g   ham   alm ashinib  yutilishi  kuzatiladi. 

Bunday yutilish  m usbat zaryadlangan zarrachalarda yoki  manfiy zaryad- 

langan  kolloidlarning  musbat  zaryadlangan  qismlarida  kuzatiladi.  H ar 

ikki  holda  h a m   a n io n la r n in g   singdirilishi  kolloid  zarrachalar  yuzasida 

joylashgan  m o lek u lalarn in g   bo'linishi  natijasida  hosil  bo'ladigan  OH~ 

ionlariga  alm ash in ish i  yo'li  bilan  sodir  bo'ladi.

Kuchsiz,  n o r d o n ,   m o 'tadil  va  ishqoriy  muhitli  tuproqlarda  a n io n ­

larning  alm ash in ib   singdirilishi  ju d a  kam,  aytish  m um kinki,  deyarli 

kuzatilmaydi.  Kolloid  zarrachalarningyuzasiga almashinib singdirilgan 

fosfat  kislota  a n io n la r in i  boshqa  minerai  va  organik  kislotalarning 

anionlari  ( H 2C O ,,  g u m in   kislota va  boshqalar)  eritmaga siqib chiqaradi 

va  ulardan  o 's im lik la r  baxram and  bo'ladi.

TUPROQLARNING  N O R D O N U G I  VA 

ISHQORlYLIGl

T u p ro q   e r itm a s in in g   muhiti  undagi  vod o ro d   ionlari  (H ")  ning 

gidroqsil  ionlariga  ( O H - )  bo'lgan  nisbati  bilan  aniqlanadi.  Eritmadagi 

vodorod  ionlari  konsentratsiyasini  pH  belgi  bilan  ko'rsatish  qabul 

qilingan,  qaysiki,  v o d o ro d   ionlari  konsentratsiyasining  mantiy  logarif- 

mini  ifodalaydi.  V o d o ro d   ionlari  konsentratsiyasi  va  pH  ko'rsatkichi 

asosida tu p ro q   eritm a sin in g   muhiti  (reaksiyasi)  quyidagilarga bo'linadi 

(26-iadval).

26-jadval

Tuproq  eritmasining  muhiti

M u h it

pH

H  ionlari

k onsentratsiyasi,  g/l

Kuchli  nordon

3 -   4

îo-1  -  io-4

N ordon

4 -   5

104  -  10-5

K u c h s iz   nordon

5 -   6

io-5 

- 

io-6

M o 't a d il

7

10'7

K u c h s iz   ishqoriy

7 -   8

10'7 

- 

îo-*

Ishqoriv

8  -  9

10

s  -  io-9

K u ch li  ishqoriy

9 - 1 1

lO*  -  1 0 "

Tabiiy  sharoitlarda  tu p ro q   eritm asining  m u h iti  ( p H )   3,0—3,5  dan 

(sfagnum  torfi  )  9— 10 gacha  (sho'rtoblar)  bo'lib,  a so sa n   4 —8  oralig'ida 

o ‘zgaradi.

N o rd o n   tuproqlar  h am   y er  yuzida  keng  ta rq a lg a n   (m asa la n ,  oddiy 

va  kuchli  qora tuproqlar —  kuchsiz  nordon,  sur tusli  o ' r m o n   tuproqlari 

va  chimli  —  podzol  tu p ro q la r  —  nordon  tu p r o q la r  ju m la s ig a   kiradi). 

S h u   sababdan  tuproqlarning  nordonligini  o 'r g a n is h   h a m   m u h im   aha- 

miyatga ega.Tuproqlarda dolzarb  (faol) va potensial  (yashirin)  nordonlik 

farqlanadi.  Potensial  nord o n lik n in g   o ‘zi  a l m a s h i n u v c h a n   va  gidrolitik 

nordonliklarga  bo'linadi.

Tuproqning  faol  nordonligi.  Faol  n o r d o n l i k   t u p r o q   eritm asid a 

v o d o ro d   ionlari  ( H +)  konsentratsiyasining  gidroqsil  ( O H ' )   ionlariga 

n isb atan   sezilarli  darajada  y u qori  boMishi  h is o b ig a   y u za g a  keladi. 

M a ’lumki,  tuproqlarda  m u n ta z a m   ravishda  C 0 2  hosil  b o 'lib   turadi. 

U n in g   tuproqda  erishidan  karb o n at  kislota  yuzaga  keladi,  u  ham   o ‘z 

navbatida  H  va  H C O ,  ionlariga  dissotsialanadi.  N a ti j a d a   tu p ro q   erit­

m asida  vodorod  ionlarining  konsentratsiyasi  oshib  ketadi  va  tuproqlar 

n o rd onlasha di.  Lekin  tu p ro q   eritm asida  hosil  b o 'l a d i g a n   karbonat 

kislota  yutilgan  asoslar  (Ca,  Mg,  N a ),  sh u n in g d e k   kalsiy  va  magniy 

karbonatlari  to m o n id a n   neytrallanadi.

N o rd o n  va  kuchli  n o rd o n   muhitli  chimli  —  p o d z o l  va  torfli  botqoq 

tu p ro q lard a singdirilgan  kalsiy  m iqdori  kam ,  v o d o r o d   h a m d a   aluminiy 

m iqdori  ko ‘pdir.  Bu  tu p ro q la rn in g   nordonligini  k a r b o n a t  kislotadan 

tashqari  kuchsiz  organik  kislotalar  va  alum iniy  tuzlari  h a m   oshiradi.

S h u n d ay   qilib,  tup ro q n in g   faol  nordonligi  k a r b o n a t  kislota,  suvda 

eriydigan  organik  kislotalar va  gidrolizlanadigan  n o r d o n   tu zlar asosida 

yuzaga  keladigan  nordonlik  shaklidir.

Faol  nordonlik  darajasi  suspenziya  yoki  tu p r o q   suvli  so 'rim ining 

p H   ini  aniqlash  y o ‘li  bilan  topiladi.  Faol  n o rd o n lik   o 's im liklarning 

oziqlanishi  va  tuproq  m ikroorganizm larining  faoliyatiga  bevosita  t a ’sir 

k o ‘rsatadi.

8  —  A g r o k i m y o

113

T uproqning  p oten sial  nordonligi.  F a o l  n o rd o n l ik d a n   ta sh q a ri 

tu p ro q d a  singdirilgan  holatdagi  vodorod  va  alum iniy  ionlari  hisobiga 

yuzaga  k elad ig a n   potensial  n o rd onlik  h a m   mavjuddir.  T u proq  to m o - 

nidan yutilgan vodorod  ionlarining bir qismi  mo'tadil  muhitli tuzlarning 

kationlari  t a ’sirida  eritmaga  siqib  chiqariladi.

N a tijada t u p ro q   eritmasi  nordonlashadi.  M azkur jarayonga  t u p ro q ­

ning  a lm a s h in u v c h a n   nordonligi  deyiladi.

A l m a sh in u v c h a n   nordonlik  chim li-p o d zo l,  qizil  va  shimoliy  qora 

tu p ro q la r  u c h u n   xos  bo'lib,  kuchsiz  n o rd o n ,  m o ‘tadil  va  ishqoriy 

tupro q lard a  u m u m a n   kuzatilmaydi.

Tuproqning  gidrolitik  nordonligi.  T u p ro q q a  m o'tadil  tuz  eritmasi 

bilan  t a ’sir  q ilganda,  vodorodning  b archa  singdirilgan  ionlari  eritmaga 

o'tm a y d i,  y a ’ni  potensial  nordonlikni  t o l a   aniqlab  bo'lm aydi.  T u p ­

roqqa  gidrolitik  ishqoriy  tuz  eritmasi  bilan  (masalan,  C H ,C O O N a )  

t a ’sir  qilib,  singdirish  kompleksidagi  vodorod  ionlarini  t o i a r o q   siqib 

chiqarish  m u m k in .

Gidrolitik  ishqoriy  tuz  ishtirokida  aniqlanadigan  nordonlik  turiga 

tup ro q n in g   gidrolitik  nordonligi  deyiladi.

G idrolitik  nordonlik  100 g tuproqda m g/ekv birlik bilan ifodalanadi. 

Bu  xildagi  n o rd o n lik  ko'p chilik tu p ro q  tiplarida  hatto  qora tuproqlarda 

ham   kuzatiladi.

TUPROQLARNING  ISHQORIYLIG1

Tuproqlarning asosiar bilan  to ‘yinganlik darajasi.  T uproq eritmasi- 

ning  m uhiti  ( p H )  faqat  alm ashinuvchan  va gidrolitik  nordonliklarning 

darajasiga em a s ,  balki tuproqlarning asosiar bilan  to'yinganlik darajasiga 

ham   bogMiqdir.

A ga rbiz tu proqning gidrolitik  nordonligini  /V harfi  bilan,  singdirilgan 

asoslarning  yalpi  m iqdorini  (100  g  tuproqda  mg/ekv)  S  harfi  bilan 

belgilasak,  u larn in g   yig'indisi  tu p ro q n in g   um u m iy   singdirish  sig‘imi 

T ni  beradi:

T  =   S   +   N

Singdirilgan  asosiar  yig'indisi  (5)  ning  singdirish  sig‘imi  (T)  ga 

nisbati  t u p r o q n i n g   asosiar  bilan  t o ‘yinganlik  darajasi  deb  yuritiladi  va 

u  V harfi  bilan  ifodalanadi:

V =   S   :  T   100 

yoki 

V  =   S:  S  +   N ■  100 

1 14

T u p ro q   eritm asining  m uhiti  ( p H )  doim iy  em as.  T u p r o q d a   sodir 

b o 'la d ig a n   biologik,  kimyoviy,  fizik-kimyoviy  j a r a y o n l a r   natijasida 

kislota  yoki  asoslar  hosil  b o 'la d i,  natijada  tu proq  e r itm a s i n i n g   muhiti 

o'zgaradi.  Darslikning o ‘tgan  boblarida  ta ’kidlab o 'tilg a n id e k ,  tuproqda 

m u n ta z a m   ravishda  karbonat  kislota,  nitrifikatsiya  ja r a y o n i   natijasida 

nitrat  kislota hosil b o ‘ladi. Agar hecli  bir kuch t a ’sir ko ‘rsatm asa,  mazkur 

kislotalar  barcha  tuproqlarni  nordonlashishiga  olib  kelishi  lozim   edi.

S huningdek,  tu p ro q q a  kiritilgan  o ‘g ‘itlar t a ’sirida  h a m   t u p r o q   m u- 

hitining  keskin  o ‘zgarishi  kutiladi,  chunki  ayrim  o 'g 'i t l a r   fiziologik 

n o rd onlik  xususiyatiga  ega  boMsa,  (a m m o n iy   xlorid,  a m m o n i y   sulfat), 

ayrimlari  fiziologik  ishqoriydir  (kalsiyli  va  natriyli  selitralar).

T u p ro q   m uhitining  keskin  o'zgarishi  tabiiyki,  o ‘s im lik la rn in g   rivoj- 

lanishi  va  m ikroorganizm larning  faoliyatiga  salbiy  t a ’sir  ko'rsatadi. 

Lekin  tu p ro q d a   shunday  bir  qarshilik  k o ‘rsatish  m av ju d k i,  yuqorida 

aytib  o ‘tilgan  salbiy  holatlarning  t o ‘la  t a ’sir  etishiga  im k o n   bermaydi. 

T u proqlarni  eritm a  m uhitining  nordonlashuvi  yoki  ishqoriylanishiga 

qarshilik  k o ‘rsatish  qobiliyatiga  u larn in g   buferligi  deyiladi.

T u p ro q n in g   yalpi  buferligi  ularn in g   qattiq  va  su y u q   fazalarining 

buferlik xususiyatlariga bog'liq.  Buni  m iso llary o rd am id a  k o ‘rib  o ‘taylik. 

T arkibida  karbonat  kislota  va  kalsiy  bikarbonat  tu tg an   t u p r o q   eritmasi 

bilan  nitrifikatsiya  jarayonida  hosil  b o ‘lgan  nitrat  k is lo ta n in g   t a ’sir- 

lanishi  natijasida  m o'tadil  tuz  va  kuchsiz  d issotsia la nadigan  kislota 

hosil  b o 'lad i,  shu  bois  tuproq  m u h iti  sezilarli  o 'z g a rm a y d i:

C a +2+   2 H C 0 3  +   2 H 4  +   2 N 0 3  = C a +2  +   2 N 0 3 

+   2  H 2C 0 3

Organik  kislota va ularning tu zlarid a n   iborat tizim la rd a  h a m   shunga 

o 'xsha sh  jarayon  ketadi:

( R C O O ) 2Ca  +   2  H N O ,   =   2 R C O O H   +   C a   ( N O , ) 2

kam   d is s o t s ia t s iy a la n a d i

T u p ro q n in g   buferlik  qobiIiyatini  belgilashda  u n in g   s u y u q   qismiga 

nisbatan  qattiq  fazasi,  ayniqsa  kolloid  qismining  a h a m i y a ti   kattadir. 

T u p ro q n in g   buferligi  singdirish  kom pleksi  tarkibidagi  k a tio n la rn in g  

m iqdori  va  tarkibiga,  singdirish  sig'im i  va  asoslar  bilan  to 'y in g an lik  

darajasiga  bog'liq.  T up ro q n in g   singdirish  sig'imi  q a n c h a   k a tta   bo'lsa, 

uning  buferligi  sh u n ch a  yuqori  b o 'la d i.  G u m u sg a  boy,  g ra n u lo n ie trik  

tarkibi  o g 'ir  q u m oq  va  loyli  tu p ro q la rn in g   buferlik  d arajasi  yuqoridir.

Singdirilgan  asoslar  tu p ro q la rn in g   nordonlashishiga  qarshi  bufer 

vazifasini  o'taydi.  Asoslar  bilan  to'yingan  tuproqqa  a m m o n iy   sulfat 

( N H 4)2S 0 4  —  o 'g ‘iti  kiritilsa,  m a ’lum   o'zgarishlar asosida  H 2S 0 4 yuzaga 

keladi.  Kislota tarkibidagi  vodorod  io n iT S K  kationlari  bilan  almashinib 

singdirilgan  holatga  o ’tadi,  e r it m a d a   esa  mo'tadil  tuz  hosil  bo'ladi:

C a 2+

(Tuproq) 

+ 2 H "   +   SO,2  —>  (Tuproq)  H +  + C a S 0 4 

C a 2+ 

Ca2'1

T u p r o q   karbonatlari  h am   eritm an in g   nordonlashishiga  m onelik 

qiladi:

2 C a C O ,  +  H 2S 0 4 

C a S 0 4  +   Ca  ( H C O , ) 2

S hu  sababli  asoslar  bilan  t o ‘yingan  b o 'z  va  qora  tupro q larn in g  

n o rdonlashishiga  qarshi  buferlik  qobiliyati  kuchlidir.  T upro q larn in g  

gidrolitik  nordonligi  ishqorlanishga  qarshi  buferlik  qobiliyatini  belgi- 

laydi.  T u p r o q q a   yuqori  m e ’y o rd a   go'n g  kiritish  ularning  singdirish 

sig'im i,  asoslar  bilan  t o ‘yinganlik  darajasi  va  mos  ravishda  buferlik 

qobiliyatini  ham   oshiradi.

( ) ‘ZBEKISTON  TUPROQLARINING 

AGROKIMYOV1Y  TAVSIFI

U n u m d o rlik   —  tu p ro q n in g   o'sim liklarning  butun  vegetatsiya  davri 

d a v o m id a   suv  va  oziq  m o ddalari  bilan  ta'm inlay  olish  qobiliyatidir. 

U  tup ro q   hosil  qiluvchi om illar (iqlim,  relef,  ona jins,  o'simlik qoplami) 

bilan  c h a m b a rc h a s   bog'liq  b o 'lib ,  tuproq  tarkibidagi  oziq  m o d d alar 

va suv  m iqdori,  ularning  o 'sim lik lar  uchun  layoqatliligi,  havo va  issiqlik 

rejimlari  h am   nuihim   o 'r in   egallaydi.  Agrotexnikaviy  tadbirlarning 

sam arasi  va  olinadigan  hosil  h a m d a   bevosita  tuproq  unum dorligi  bilan 

b o g 'liq .

T u p r o q   unum doriigining  ikki  turi  —  potensiul va  sainarali  u n u m ­

dorlik  farqlanadi.  Potensial  u n u m d o rlik   tabiiy-iqlim  sharoitlari  bilan, 

sam arali  u n u m d o rlik   esa  k o 'p  jih a td a n   tuproqning  agrokimyoviy  xos- 

salari  bilan  bog'liq.

R espublikam iz  hududini j a n u b i y   va  sharqiy  to m o n la rd a n   bir  q ator 

to g '  tiz m a la ri  o 'r a b   tu rad i.  G 'a r b i y   va  shimoliy  hud u d lari  qo zo q  

sahrolari  bilan  tutash.  Iqlimi  —  keskin  kontinental.  Katta  suv  havza-

larining  u zoqligi,  kuchli  Q u y o sh   radiatsiyasi,  issiq  va  s o v u q   h avo 

oqim larining  kirib kelishi uchun  y o ‘l  ochiqligi  iqlimning o ‘ziga  xosligini 

belgilaydi.  Yillik  yog‘in-sochin  m i q d o r i   kam  b o 'lib,  yil  fasllari  va 

h u d u d   b o ‘yich a  bir tekisda ta q s im la n m a g a n .  Y er sirtidan  yil  d a v o m i d a  

1000—2000

  m m   suv  b u gianadi.

T u p r o q   hosil  bo'lishida  relefning  aha m iya ti  katta.  C h o ‘l  rn in ta q a si 

T u ró n   past  tekisligining  g‘arbiy  tekis  qism ini,  chala  c h o ‘1  y o k i  b o s h - 

qac h a  aytg an d a ,  b o 'z   tuproqlar  rn intaqasi  tog‘  oldidagi  b a l a n d - p a s tl ik -  

larui  egallaydi.  Releí!  yog‘i n - s o c h i n   m iqdoriga,  u  esa  o ‘z  n a v b a tid a  

tu proq  hosil  b o i i s h   jarayoniga  k u c h li  t a ’sir  ko'rsatadi.

Iqlim  va  tuproq  sharoitlaridan  kelib  chiqqan  holda  0 ‘z b e k isto n d a  

120  oilaga  m ansub  3700  ga  yaqin  o's im lik   turi  inavjud.  0 ‘siinliklar 

tekisliklarda  tuproqning  regional  o ‘zgarishi,  tog‘li joylarda  esa  tik   m in- 

taqaviylik  asosida  tarqalgan.  C h o ‘1  m intaqasida  qorabosh,  b u g ‘doyik, 

yaltirbosh,  q u m   akassi,  yulg'un,  saksovul  kabi  psammofltlar,  sarsazan, 

qizil s h o 'ra  va sh o ‘raklar kabi galofitlar,  shuvoq,  biyurgun  kabi  gipsofitlar 

ko'p  uchraydi.  Adirlarda soyabon  guldoshlarning  ayrim  vakillari,  q o 'z i- 

quloqlar  va  oqkurak,  to'q  tusli  b o 'z   tu proqlar  tarqalgan  tn a y d o n la r d a  

esa bug'doyiq,  tak-tak,  sariq andiz  kabi  o ‘s im liklaro‘sadi.  T u p ro q la r n in g  

organik  m o d d a la r  bilan  boyishi  a so sa n   b a h o r  faslida  sodir  b o i a d i .

0

‘zbekistonning  asosiy  t u p ro q la ri  o n a   jinsi  t o ‘rtlam chi  d a v r n in g  

g'o v a k  lyossim on  yotqiziqlaridir.  F a q a t   ayrim  joylarda y a n a d a   q a d im iy  

yotqiziqlar  uchraydi.  Am udaryo,  S ird a ry o   va  Z arafshon  v o d iv la rin in g  

terrasalari  ostida yaxshi  saralangan,  turli granulom etrik tarkibli  allyuvial 

yotqiziqlar  mavjud.  Tog‘  tizm alariga  yaqin  m a y d o n la r  yirik  sh ag 'al 

bilan,  pastga  tushib  borgan  sari  o 'z a n l a r n i n g   ikki  t o m o n i   avval  m a y d a  

sh ag ‘al,  yirik  q u m ,  so'ngra  q u m o q   va  boshqa  o g ‘ir  g r a n u l o m e t r i k  

tarkibli jin s la r  bilan  band.  S u g 'o rila d ig a n   h u d udlarda  o n a j i n s   sifatida 

agroirrigatsiya  keltirmalari  u chraydi.  Agroirrigatsiya  k eltirm alari  inson 

faoliyatining  mahsulidir.  T uproq  hosil  qiluvchi  o m illar  v aqt  va  inson 

faoliyati  natijasida  O 'zbekiston  h u d u d i d a   b ir-birida n  f a r q la n a d ig a n  

tu proq  tiplari  hosil  b oiadi.

CH O ‘L  MINTAQASI  TUPROQLARI

Bu  m in ta q a d a   c h o i   —  v o h a   tu p ro q la ri  tipiga  kiradigan  s u g 'o r i -  

ladigan  su r  tusli  q o ‘n g ‘ir  t u p r o q l a r ,   c h o ‘l  q um li  t u p r o q l a r i   k en g  

tarqalgan.  K a m ro q   m iqdorda  g i d r o m o r f   tu p ro q la r  tipiga  x o s   c h o ‘l 

o ‘tloqi  —  v o h a   tuproqlari  u ch ray d i.

Sur  tusli  qo‘ng‘ir  tuproqlar.  M azkur  t u p ro q la r  c h o ‘l  mintqasi 

t u p r o q l a r i n i n g   u c h d a n   b i r   q is m in i  tashkil  qilib,  a so s a n   platolar, 

q a d im iy   yotqiziq  yoyilm alarining  konuslarida,  daryolarning  delta  va 

terrasalarid a  keng  tarqalgan.  S u r  tusli  q o 'n g 'ir  tu p ro q la r  M alik ch o ‘1, 

Q a rsh i  va  S herobod  c h o 'll a r i d a   hamda  Pop  atroflarida  katta-katta 

m a y d o n la r n i   egallaydi.  T u p r o q n i n g   bu  ayirmasida  u c h t a   qatlam ni 

k u z a tish   mumkin:  sur  tusli  kuchsiz  zichlashgan  qatlam ,  30—60  sm 

qalinlikdagi  qo ‘ng‘ir-qizil  tusli  qatlam  va uning  ostidagi sem entlashgan 

kong lo m era n tli  qatlam.  C h o ‘1  mintaqasining  a v to m o rf tuproqlari juda 

k a m   m iqdorda  gum us  tutislii  m a ’lum.  Sur  tusli  q o 'n g 'i r   tu proqlar  o ‘z 

n a v b a tid a   c h o ‘1  m intaqasi  tuproqlari  ichida  g u m u s  bilan  eng  past 

t a ’minlanganligi  bilan  ajralib  turadi:  0 - 1 0   sm  qatlarnda  0,29;  40—50 

s m   qatlarnda  0,14%  g u m u s  mavjud.

Ayni  tuproqlarda  yalpi  fosfor  miqdori  ham  ju d a   kam.  Buni  tuproq 

hosil  qiluvchi  ona jins-elyuviy  (kamroq  prolyuviy votqiziqlar)  tarkibida 

m a z k u r   elem ent  m iq d o rin in g   kamligi  bilan  izohlash  m um kin.  Arid 

iqlim  sharoitida o'simlik q o p la m in in g  siyrak bo'lishi  tabiiyki,  fosforning 

t u p r o q  yuza  qatlamiarida  kuchsiz  akkumulatsiyalanishiga sabab b o ia d i. 

Tavsiflanayotgan  tu proq  tipi  harakatchan  fosfor  bilan  past  va  juda 

past  darajada  t a ’m inlangan.

Yalpi  kaliyning  m iqdori  b o 'y ic h a   boshqa  a v t o m o r f  tuproqlardan 

u n c h a   farq  qilmaydi.  Yuza  (0 — 25  sm)  qatlarnda  1,7—2,0%  atrofida 

kaliy  tutadi,  pastki  q a tlam larg a  qarab  uning  miqdori  kamayib  boradi. 

A l m a sh in u v c h a n   kaliy  m iq d o ri  bo'y icha  sur  tusli  q o ‘n g ‘ir  tuproqlarni 

o ‘rta   va  yuqori  darajada  t a ’m inla ngan  tu proqlar  jum lasiga  kiritish 

m u m k in .   (200—400  m g /k g ).  S u r  tusli  q o 'n g 'ir  tu proqlarning  ayrim 

agrokim yoviy  ko‘rsatkichlari  27-jadvalda  keltirilgan.

27-jadva!

Sur tusli  q o ‘n g ‘ir tuproqlar tarkibidagi  gumus, 

azot,  fosfor  va  kaliy  miqdori 

(M.IJ.  U m a r o v )

Q atlam  

c h u q u r- 

ligi,  sm

Gumus,

%

Yalpi

azot,  %

Fosfor

Kaliy

Y alpi,  %

H arakat­

chan,

mg/kg

Yalpi,  %

H arak atch an ,

m g/kg