0 ‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim yazirligi
Download 387.12 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ishni bajarish tartibi
- Oiingan natijaiarni hisoblash va tahlil qilish
- II BOB. YORUG‘LIK SPEKTRLARINI 0 ‘RGANISH B O Y IC H A LABORATORIYAISHLARI 5-ISH . YODOROD SPEKTRINI 0 ‘RGANISH.
- Experimental qurilmaning tavsifi
- 0 ‘lchashlar va uning natijalarini qayta ishlash
- Vodorod nurianish chmqlarining holatini oichash 1-jadval T/r Chiziqning rang! Maxovik holatlari D, o‘rtaeha
- 6-ISH . STILOSKOPNI DARAJALASH, SIMOB VA NEON SPEKTRLARINING TO‘LQIN UZUNLIKLARINI ANIQLASH Zarur asboblar
Xulosa 1. G oniom etr yordamida simob lampasining berilgan monox- rom atik nuri uchun prizma sindirish ko‘rsatkichini topishda: a) aw alo prizmaning в sindirish burchagini o ‘lchash; b) monoxro- matik nur uchun «min eng kichik og‘ish burchagini topish kerak. 2. Tajriba davom ida bitta prizm adan foydalanilgani tufayli в — const bo ‘ladi. Natijada kuzatilgan simob spektrining har biri uchun a r.un qiymatlami o ‘lchash lozim. Ushbu holdagina (4.12) va (4.14) ifodalarni keng mulohaza qilish mumkin. Bu ish ancha murakkab bo ‘lganligi sababli aw alo goniometr yaxshilab sozlangan boMishi kerak. Ishni bajarish tartibi Ishni bajarishdan oldin yuqorida ko‘rsatilagan nazariya va maqsad bilan tanishib chiqish hamda, o lch ash jarayonida olingan natijalami yozish uchun jadval tayyorlash kerak. Goniometrlaming ishlash asoslari 4.1-shaklda keltirilgan spektral asbobdan deyarli farq qilmaydi. 32 1. Kollimator tirqishini Hg lampa n u n bilan yoritamiz. Ko'rish tmbkasini cheksizlikka qo‘yamiz. Kollimator va ko'rish trubkasining o'qlari bir chiziqda yotishi kerak. K o'rish trubkasi okulyarida tik (vertikal) ip o'rnatilgan. Demak, kollimator va ko'rish trubkasi bir chiziqqa qo'yilganda okulyardan qarasak, kolhm ator tirqishi va vertikal ip aniq ko'rinadi (ustma-ust o'm atilishi kerak). l-jadval T/r в A, К a ~ m m К а « ш A amm °U К °W L 1. 6. a\ «1 «1 “ i «1 a i 2. 3 0, a2 ai « 2 « 2 a. a2 «2 4. 5. a'riacha 2. Shisha prizma sindirish burchagini aniqlash. B oshlang'ich ho latd a, okulyarga qarab k o 'rish tm bkasini aylantirib, vertikal ipni kollim ator tirqishi o'rtasiga keltiram iz va bu holat uchun 0 burchakni yozib olamiz. Bu holat prizmaga tushgan nu rn in g (b o sh lan g 'ich -sin m ag an ) y o 'n alish in i k o 'r- satadi. 3. G oniom etr stoli ustiga tekshirilishi kerak bo'lgan shisha priz- mani shunday qo'yamizki, prizmaning sindirish burchak bissekt- risasi taxminan kollimator o'qiga perpendikulyar bo'lsin. Endi stolni aylantirib, tanlangan burchagimizga yopishgan ikkinchi tom on ko'rish tmbkasiga to 'g 'ri keltiriladi va krestlar ustma-ust tushirilib, mikroskopik tm b a orqali burchakni yozib olamiz. Prizmaning bu vaziyati bo'lsin. Shunday qilib, prizmaning sindirish burchagi в = 18O°-(0O - 0 q ) ga teng. Bu hoi 4.4-shaklda ko'rsatilgan. Agar во dan e'Q ga o'tishda limbining nolinchi bo'lim idan o'tilgan bo'lsa, u vaqtda 0 = 180° - (0O + 360 - Ag) = flg - (i 80° + eo) ga teng bo'ladi. Bu hoi 4.5- shaklda keltirilgan. 33 180° 4.4-shakl. Shakldagi belgilar; C — goniometr stolchasi, P — shisha prizma, T - kollim ato r trubasi, К - k o ‘z. Tajriba bir necha roarta takrorlanib, oiingan natijalar 1-jadvalga yoziladi. 34 4. Shisha prizmadan o ‘tgan simob nurinmg ham m a ko'ringan spektrlari uchun eng kichik og'ish burchaklarini o ‘lchash. Simob lampasi yoqilib, goniom etr tirqishi yoritiladi. Simob nuri optikaviy truba yordamida shisha prizmaga tushadi. Optik tm ba (kamera) va ko'rish trubasi to'g'ri chiziqda (optik o'qda) o ‘matilgan. Shu sababdan, sozlangan (fokuslangan) goniom etr okulyaridan qaraladi. Oq nurni (tirqish tasvirini) okulyar krestining tik chizig'i ustiga ustma-ust joylashtirilib va vintiar qotirilib, mikroskopik truba orqali burchak yozib olinadi. Bu ш bilan belgilanadi. Tajribani o‘tkazish jarayonida, shisha prizmaning sindirish burchagi chap tomonimizda, asosi esa o ‘ng tomonimizda yotsin. Ushhu spektrlar asos tomonidan kuzatiladi. Natijada ko'rish trubasini o‘ng tomonga aylantirilsa, okulyarda iuriicha simob spektrlari ko‘rinadi. Avtaylik birinchi okulyarda simobning qizil spektri ko’rindi, u vaqtda ko'rish trubkasi mahkam lanadi. Prizm a turgan stolni teskari tom onga aylantirilsa, okulyarda avval spektr biror tomonga siljib, so'ngra orqaga qaytadi. Shu spektrning qaytgan vaziyatida stolni mahkam lanadi. Endi ko'rish trubasini harakatlantirib okulyar krestining tik chizig'ini mana shu qizil spektr bilan ustm a-ust tushirib trubani ham qotirib qo'yiladi. Keyin mikroskopik truba orqali burchakni a ' yozib olinadi. Shisha prizmaning qizil nuri uchun og'dirish burchagi Oq = ш —a ’ ifodadan topiladi. O 'lchashni bir necha bor takrorlab, aniqlangan o:q qiymatlami 1-jadvalga yoziladi. Qolgan barcha simob spektrlari uchun ham eng kichik og'ish burchaklari shunday qilib aniqlanadi. Agarda m qiymati a ', — dan kichik bo'lsa, u holda os ni topish uchun quyidagi a, = 360°— a\+aa ifodadan foydalanish kerak. 1-jadvaldan foydalanib os va 0 burchaklaming o'rtacha qiymatlari topiladi. Bu natijalar asosida prizmaning har bir nurga mos kelgan sindirish ko'rsatkichi quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: Oiingan natijaiarni hisoblash va tahlil qilish (4.15) sin 2 35 [7] adabiyotda keltiriigan jadval yordamida simob speklfining toMqin uzuniiklari aniqlanadi. So‘ng m a’lum и, va h asosida n(X) dispersiya grafigi chiziladi (4.6-shakl). Sindirish ko‘rsatkichi va to ‘lqin uzuniiklari orasidagi bog'la- nishni Koshi ifodasi yordamida aniqlash mumkin. U quyidagicha yoziladi: b n‘ =a + ^2 (4.16) Ushbu ifodadagi a va b katialiklarini eng k ic h ik k v a d ra tla r usu li b ila n to p ish mumkin. Natijada, (4.16) ifodada n, ni yoki Я, ni hisoblab, (4.15) ifoda natijalari bilan taqqoslash mumkin. Undan tashqari (4 .1 5 ) va (4 .1 6 ) ifo d a la rd a n sh ish a p riz m a n in g d is p e rsiy a s i a n iq la n a d i (4.6-shakl). 4.16 tenglama asosida quyidagi Эи _ 2b ЭЯ A3 (4.17) tenglik o'linlidir. (4.14), (4.15) va (4.16) ifodalar asosida n; >*; Laboratoriyada ~ va ~~ larni EHM da hisoblash dasturlari mavjud. U/i С/Я Эи ЭЯ / \ bog'lanish garafigi chiziladi va (4.17) ifodadagi «6» koeffitsient aniqlanadi. Bu laboratoriya ishidan olingan o ‘lchash natijalarini EHM da «Beysik» tilida tuzilgan L106 dasturida ko£rish mumkin. Adabiyotlar I. 544-554-betlar; 3. 5—10-betlar; 7.425—433-betlar; 10. 17—27-betlar. II BOB. YORUG‘LIK SPEKTRLARINI 0 ‘RGANISH B O Y IC H A LABORATORIYAISHLARI 5-ISH . YODOROD SPEKTRINI 0 ‘RGANISH. RIDBERG DO IM IYSINI AN IQ LASH Ishning maqsadi: 1. Vodorodning nur chiqarish spektrlarini o'rganish. 2. Ridberg doimiysini aniqlash. Zarur qurilmalar: vodorod-deyterili DBC-25 turdagi lampa va SLP-2 turdagi spektroskop. Siyraklashtirilgan gazlarda alohida atomlarning nur chiqarishini tajribada o'rganish, ya’ni. atomlarning energiya vutishi va chiqarishi jarayonini o'rganish atom tuzilishini o'rganishda juda m uhim ahamiyatga ega. Bu sohada eng oddiy atom — vodorod atomining spektrlarini o'rganish hozirgi zam on atom tuzilishi haqidagi ta ’li- motning yuzaga kelishida juda muhim o‘rm tutadi. XIX asming oxir- larida Balmer ( 1885-y.) o'tkazgan tajribalar, keyinchahk Ridberg va Rittslar tom onidan o'tkazilgan izlanishlar yordamida vodorod spektrining hamma chastotalari uchim quyidagi ifoda o'rinli ekanligi aniqlanadi: 1 1 ^ v = _ = c / ? | _ n m ) (5.1) Bu ifodani to'lqin uzunligi uchun quyidagicha yozish mumkin: (5.2) \_ Я R 1 1 m2 j (5.1) va (5.2) ifodaiarda: c — yoruglik tezligi; n = 1, 2, 3, 4, 5 — spektr seriyalarini bildiruvchi sonlar; Balmer seriyasi uchun n~-2 bo'ladi; m = n+ 1; n + 2 ,...~ h ar bir seriyadagi chiziqli spektrni bildiradi. (5.1) va (5.2) ifodalardagi R Ridberg doimiysi deb nom olgan va vodorod spektrlarining to lq in uzunliklarini yoki chastota- larini juda aniq o'lchanganligi sababli juda katta aniqlikda hisoblab chiqilgan. 37 Plank va Eynshteynning yorag‘lik kvantlari, yoru g lik fotonlari haqidagi tushunchalari va tlkrlari asosida Nils Bor o ‘z postulatlarini yaratganligi m a’lum. Bunga asosan, har qanday nurlanish ener- giyalari alohida-alohida porsiyalar — kvantlar ko‘rinishida atom - lardan chiqadi va yutiladi. Bu jarayon atom ning bir statsionar hoiatidan ikkinchi statsionar holatiga o'tishi bilan sodir boMadi va ajralib chiqqan (voki vutilgan) energiya quyidagi ifoda bilan aniq- lanadi: hv = Em - En (5.3) bu yerda: v — chastota; h — Plank doimiysi. Bor nazariyasiga asosan m a’lum statsionar holatdagi vodorod atomining energiyasi quyidagiga teng: E„ = - 2n2e*m^ 1 nA bunda nurlanish chastotasi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: (5.4) 1к2елт е ( 1 1 1 3 2 2 h yn m (5.5) bu yerda: e va me~ elektronning zaryadi va massasi. (5.5) ifodani Balmer-Ritts ifodasi (5.1) bilan taqqosiab Ridberg doimiysini universial kattaliklar (e, m, c, h) orqali yozish imko- niyati mavjud: R = 2л 2т e4 — I T (5.6) (5.6) ifodada m, e, c va h SGS birliklar sistemasida olingan. Agar R xalqaro birliklar sistemasida (Si) ifodalansa, (5.6) ifoda quyidagi ko‘rinishga keladi: Ushbu laboratoriya ishida vodorod spektrlarining to ‘lqin uzim- liklarini tajribada aniqlash yo‘li orqali Ridberg doimiysini hisoblanadi va olingan natija (5.6) yoki (5.7) ifodalar yordamida topilgan natijalar bilan taqqoslanadi. 5 .1 - shaklda vodorod atomining energetik sathlari 38 ko'rsatilgan. O 'q lar bilan b ir spektral chiziqqa oid o ‘tishlar ko'rsatilgan. Shakidan ko'rinib turibdiki, vodorod spektrini seriyalarga ajratish m um kin. Y uqorida keltirilgandek, h ar bir seriyadagi spektral chiziq uchun n — o ‘zgarmas bodadi, lekin m esa m = n +1 dan °° gacha b o lg an har qanday qiymatlarni qabul qiladi. Bu ishda vodorod atomi nurlanishining ko‘z bilan ко dish sohasida joylashgan Balmer seriyasini o ‘rganiladi. 0 ,0 4 3 □ M L SP ■0,85 1,5 SB — 3,6 1 t t t t t 5.1-shakl. 13,6 Balmer seriyasi uchun n = 2 ga teng, m ning qiymatlari birinchi to‘rtta chiziq uchun 3, 4, 5 va 6 sonlariga teng bodadi. Bu spektral chiziqlar H G, H,;. H 7 bilan belgilanadi. Experimental qurilmaning tavsifi Vodorod spektrini tajribada tekshirish uchun ishlatiladigan eksperimental qurilma vodorod lampa va spektroskopdan (5.2-shakl) iboratdir. Vodorod-deyteriyli DVS-25 lampa shisha ballondan iborat bodib, uning ichida ikkita elektrod, y a’ni anod va katod joylashgan. Anodning odtasida dumaloq teshik bodib, undan yorugdik chiqishi modjallangan. Lampaning katodi o'zgaruvchan tokli 5V kuchlanish berish bilan qizdiriladi, Anod va katodga o£zgarmas 300V kuchlanish beriladi. 39 Bu ikkala kuchlanish maxsus elektr manbayi yordamida olinadi. Bu manbani ishlatish tartibi manbaning o'ziga yozib qo‘yilgan. Anod va qizdirgichining tok qiym atlari potentsiom etrlar yordam ida o'zgartiriladi. Tok manbayi 10 daqiqa davomida qizdiriiadi. Lampani yoqib o ‘chirishning harmna qoidalariga rioya qilish kerak, aks holda lampa tezda ishdan chiqadi. 0 ‘lchashlar asosan vodorod spektrining ko‘rinuvchan qismida, ya’ni Balrner seriyalari oralig‘ida oiib boriladi. Bu ishda shisha prizmali SLP-2 turdagi spektroskop ishlatiladi. Spektroskopning sxemasi 5.2-shaklda keltirilgan. U shbu spektroskop to ‘lqin uzunlildari 0,38+10 rnkm diapazondagi spektrlami tekshirish uchun m o‘ljal- langan. S — yoruglik manbayidan chiqqan nur himoyalovchi shisha (1) plastinkadan va nurning yo‘nalishini o ‘zgartiruvchi (2) priz- madan o ‘tib, yig‘uvchi linzaga keladi va kengligi 0,03 mm b o lg an (4) tirqishga tushadi. Fokus masofasi 322 m m b o lg a n (5) obyek- tivdan chiqqan parallel nuriar ikkita tashkil etuvchidan iborat dis- persiyalovchi elementga tushadi. Ulardan birinchisi 60° va ikkinchisi 30° burchakli prizma ((6) va (7) prizmalar). Ikkinchi prizmaning katta kateti tom oni ko‘zgusimon qilingan. Parallel nuriar dastasi h ar ikkala prizm adan o 'tib , ikkinchi prizm aning ko czgusimon tom onidan qaytib, yana shu prizmalardan teskari yo'nalishda o'tadi. Shunday qilib, dispersiyalovchi sistem a u c h ta 60° burchakli prizmalarga ekvivalent bo‘ladi. Spektrlarga ajralgan yoruglik, ko‘rish trubasini yoki chiqish kollimatori vazifasini bajaruvchi (9) okulyar yordamida kuzatiiadi. Dispersiyalovchi prizmalar 470,5 nm to'lqin uzunligidagi nur uchun eng kichik og‘ish burchagida o ‘matilgan. Asbob 519,146 nm va 519,235 nm to ‘!qin uzunligidagi nurlarni ajratishi m um kin. N urlanish chiziqlarini kuzatish (9) okulyar yordam ida bajariladi. Okulyarning k o ‘rish m aydonida spektral chiziqlarni oMchash uchun ko'rsatkich bor. Okulyarning chap tomonida bo‘limlarga bo‘lingan shkalali maxovik bor, u 100 ta ho'limga bo'lingan. Uning bir marta to ‘la aylanib chiqishi 100 boMimga teng bo‘ladi. Maxovik aylanayotganda, unga mos ravishda 350 li prizma ham buraladi va bu okulyar ko‘rish maydonidan spektral chiziqlaming 40 birin-ketin o ‘tishiga olib keladi. 0 ‘lchash olib borilayotgan vaqtda m axovikni faqatgina bitta tom onga burash kerak, aks holda muntazam ravishda xatoga y o i qo‘yish mumkin. Spektroskop pasportidagi darajali jadvalda spektral chiziqlaming to‘lqin uzunliklariga mos keluvchi «maxovik» shkalasi bo ‘limlarinmg qiymatlari berilgan. Bunda maxovik katta to ‘lqin uzunligidan kichik lo'lqm uzunliklari tomoniga burash orqali natijalar oiinadi. Bunday qoidaga butun ish davomida rioya qilisb kerak. Birinchi jadvaldagi ma’lumotlardan 0 ‘lchash natijalarini qayta ishlashda foydalanish mumkin. 0 ‘lchashlar va uning natijalarini qayta ishlash Old in vodorod lampasini yoqish va o ‘chirish bilan tanishib chiqish kerak. lin in g qoidasi elektr manbayi b o ‘lgan qutining devorida yozilgan. Laborantsiz lampani yoqish mumkin emas. Lampani spektroskopning kollimatoridagi himova oynasiga yaqin keliirib, ham m a nurlanish spektrlari yaxshi kuzatiladigan qilib 0‘rnatilishi kerak. Spektroskopda kuzatiladigan spektral chiziqlaming yorqin va tiniqligi vodorod lampasining spektroskopga nisbatan joylashishiga kuchli bog‘liq. Shuni ta ’kidlab o ‘tish kerakki, spektroskop orqali vodorod atomiga mos keluvchi spektral chiziqlardan tashqari, vodorod molekulasiga mos keluvchi spektral chiziqlar yoki boshqa gazlar atomlarining spektral chiziqlari kohinishi mumkin. Shuning uchun kerakli spektral chiziqlarni qidirib topishda tajribaga ega bo‘lish kerak. 41 Kuzatilayotgan spektming qizil qismida joylashgan yorqin birinchi Hn spektral chiziq topiladi. Ikkinchi HB spektra! nurianish chizig‘i yorqin ko'k rangda bo‘lib, spektrda alohida ajralib turadi. H va H,, nurianish spektral chiziqlari orasida vodorod molekulasiga mos keluvchi sariq va yashil molekulyar «yolka» joylashgan. Uchinchi H y — binafsha-zangori ko‘rinishdagi spektral chiziq. Bu chiziq oldida vodorod molekulasiga mos keluvchi kuchsiz, notiniq zangori rangdagi spektral «yolka» joylashgan. To‘rtinchi H o — binafsha rangli spektral chiziq b o iib , uni har doim kuzatish imkoni bolaverm aydi. Balmer to‘plamini qidirib, kuzatishni bir necha m arta takrorlab, tajriba orttirish kerak. Shundan so‘ng o ’lchashlarga o'tish mumkin. Spektral chiziqlarga mos keluvchi maxovik shkalasidagi belgi- larning holatini aniqlashda maxovik faqat. bir yo‘nalishda aylantirilishi kerak. 0 ‘lchash nat ijalari 1 -jadvalga joylashtiladi. Olingan natijalar bilan jadval toldirilgandan so‘ng o'lchash tugallanadi deyish mumkin va shu natijalar yordamida belgilangan spektral chiziqlar to'lqin uzunliklarining qiymatlari aniaianadi. Vodorod nurianish chmqlarining holatini oichash 1-jadval T/r Chiziqning rang! Maxovik holatlari D, o‘rtaeha 1. H« qizil 2. HP ko‘k-yashil 3. H y binafsha zangori 4. HC T binafsha D04 ToMqin uzunliklarining aniq qiymatini Gartm anning quvidagi interpolyatsiya ifodasi orqali aniqlash mumkin: К -Л> + dr - dh (5.8) bu yerda Ao, c va do — uchta doimiy b o iib , ular uchta m alu m nurianish chiziqlari orqali topiladi; dx va A* — maxovik shkalasidan 42 olingan qiymat va aniqlanayotgan to‘lqin uzunligi. Bu ifoda yordamida prizmali spektroskopning dispersiya chizighni chizish mumkin. A o, c, do — G artm an doimiylarini aniqlash uchun, uchta ma'ium Ai, Аг, Аз ~ to ‘lqin uzunlikka ega bolgan normallar deb ataluvchi chiziqlaming d\, di, di holatlari aniqlanadi. Hosil qilingan uchta tenglamalar sistemasi orqali nom a’lumlar aniqlanadi: ^ _ d 2 (A; ~d) )~ d x ( A - - d 2) (^2 - -&})(d2 - d 2) — (Ai — Л 2 )(d3 - d 2) J ^ - ^ M - d 0)(d2 d0) ----- d2- d { ' ^ ^ d x- d 2 Bu kattaliklar aniqlangandan so‘ng (5.8) ifodadan nom a’lum to‘lqin uzunliklari hisoblanadi. Ushbu ishda vodorod spektrining chiziqlari topiladi. Normal sifatida l-jadvalda keltirilgan kattaliklar olinadi. Bu algoritm kompyuterda hisoblash uchun kerak. Endi (5.2) Balmer ifodasining bajarilishini tekshirish kerak. Buning uchun eng kichik kvadratlar usulini qohlash qulay. A,™* va n1 orasidagi bog'latiish chiziqli boiganligidan, quyidagi almash- tirishlar kiritib, chiziqli bog‘lanishni hosil qilish mumkin: 1 1 R и n и 1 — = Уо +— 2 = xn - 7 = Ob. R = -bi Anin m n u holda (5.8) ifoda quyidagicha bo‘!adi: >v = boci + bo undan so‘ng bog'lanish koeffitsienti, juft korrelyatsiya koeffitsienti, o ‘rtacha kvadratik xatoni hisoblash mumkin. Nihoyat, Ridberg doimiysini va uning xatosini hisoblab, olingan natijani jadvaldagi natija bilan solishtirish kerak. Bu laboratoriya ishidan olingan o ic h ash natijalami EHM da «Beysik» tilida tuzilgan daslur L I07 da ko‘rish mumkin. Adabiyotlar !. 38~bo‘]im, 72]—737-betlar; 3.250..253-betlar; 7. 616-620- betlar; 1!. 3-8-betlar. 6-ISH . STILOSKOPNI DARAJALASH, SIMOB VA NEON SPEKTRLARINING TO‘LQIN UZUNLIKLARINI ANIQLASH Zarur asboblar: stiloskop, yorug'lik manbalari (simob lampasi, neon lampasi, vodorod lampasi va boshqalar). N ur sochish ikki xilda bo ‘lib, integral nur sochishga va monox- ramatik nur sochishga bo‘linadi. Integral nur socliishda sochilgan (elektromagnit to'lqin) yorug‘hk to'lqinining ham m a sohasi A = 0 dan A = °° gacha, y a’ni ju d a h am keng intervalda b o ‘ladi. M onoxromatik nur sochish esa juda ham tor sohada, ya’ni A dan Я + dA gacha (dA->0) bo‘ladi. Monoxromatik nur sochishda, odatda m a’lum to ‘lqin uzunligi, chastotasi bo ‘lib, ular o'zaro quyidagi ifodayordamida ifodalanadi: A = £ v Istalgan m uhitning sindirish k o ‘rsatgichi (optikada m uhit dielektrikni tashkil etadi) n = 4e ifoda bilan ifodalanib, optik rnuhitda yorug‘Iikning tarqalish tezligi # = - П va bu muhitdagi to ‘lqin uzunlik Я = — n bilan ifodalanadi. Ao — vakuumdagi to £lqin uzunlik. K o‘pchilik y o ru g 'lik m an b alari (lazerlard an boshqa) ning n u r sochishi m urakkab b o ‘lib, u lar tu rli to ‘lqin uzunliklarga ega b o ‘lgan monoxromatik nur sochishlardan tashkil topadi va bular spektrlar deyiladi. 44 Sindirish k o ‘rsatkichi bilan to ‘iqin uzunligi (yoki to ‘lqin chastotasi) orasidagi bog‘lanishga moddaning dispersiyasi deyiladi. Ikki xildagi dispersiya mavjud bo‘lib, birinchisini normal dispersiya (d n /d X < 0 yoki d i?/d 2 > 0 ) va ik k in c h isi a n o m al disp ersiy a (dn/dX>0 yoki db/dX<0) deyiladi. Shisha prizmadan oq (murak- kab) yorug'lik o ‘tganida (л=/(Я)) dispersiya mavjudligidan u spektrlarga ajraladi, natijada, o ‘sha spektrdagi qisqa to ‘lqinlarning sinish burchagi uzun toMqinlarga nisbatan kattaroq bo'ladi. M a’lumki, yorug‘lik tarqalishida ikki xildagi tezliklar mavjud bo‘ladi. 1. YorugMikning faza tezligi (b), bu tezlik monoxromatik to‘lqinga xosdir. 2. Y oruglikning to ‘da tezligi («,), bu tezlik monoxrom atik bodmagan, ya’ni murakkab to ‘lqinlar harakatiga (to'daga) xosdir. To‘da tezlik bilan faza tezliklar orasidagi bogdanish Reley ifodasi bilan quyidagicha ifodalanadi: и = d - Я ^ dX (6.1) d = — n dan n = — i? (6.2) bn c did (6.3) dX v2 dX (6.1) va (6.3) ifodalardan quyidagi natijalami olish mumkin: 1. Normal dispersiya holi uchun dn/dX< 0; ddjdX> 0; и 2. Anomal dispersiya holi uchun dn/dX> 0; ddjdX< 0; и >■&. 3. Dispersiya yo‘q bodgan hoi uchun dn/dX= 0; di)/d?~ 0; и =■&. I. Normal dispersiya uchun dispersiya ifodasini empirik ravishda Koshi quyidagicha ifodaladi: Download 387.12 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling