0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi S. J. R a z z o q o V yog‘och va plastmassa konstruksiyalari

8 - B O B  
Yog‘och fermalar
8.1. Y og^och ferm a k o n stru k siy a la ri
Y og'odi ferm alar - to 'sin turidagi panjarasimon konstruktsiyalar bo'lib, ular 
qurilishda keng qo'llan ilad i. Fermalar turli bino va inshootlar uchun asosiy yuk 
ko'taruvchi konstruksiya b o 'lib xizmat qiladi. Fermalar to' shama va sarrovlar uchun 
asosiy yuk ko'taruvchi asos bo‘ lib xizm at qilishi bilan birga, to ‘suvchi konstruk­
siyalar vazi&sini ham bajaradi. Osma shiñlami v ayoigil i^ la b c h iq a ri^ jihozlahni 
ularga osish mumkin. Ferm alarda metall va yog'och materialiaridan samarali foy­
dalaniladi. Fermani siqiluvchi elementiari yog'ochdan, cho'ziluvchi steijenlari esa 
metaldan tayyorlanadi.
Ferm alam ing eng asosiy kamchiligi, ulardagi tugunlam ing ko'pligidir. Shu­
ning udiun ulami tayyorlash vayig'ishmurakkabdir. Ferma steijenli sistema bo'lgani 
uchun uning um um iy b alandligi kattadir Bu o ‘z navbatida inshootning umumiy 
balandligiga ta 'sir ko'rsatadi.
Yog'och ferm alar ikki asosiy - yelimlangan yog'och va butun yog'ochli sinf- 
larga bo'linadi.
Yelimlangan yog'och fermalaming oralig'i /2 + 3 0 /we/TjtJc/io bo'lishi mumkin.
Fermalar geometrik sx«»nalari bo'yicha segmentli, ko'pburdiakli, trapetsiyasi- 
mon-beshburchakli va uchburchakli turlarga bo' linadi 
(48^rasm).
Fermalar tayyorlanishi bo'yicha ham üdd turga bo'linadi; l)zavod sharoitida 
tayyorlanadigan ferm alar 
(yelimlcnganyog ‘ochli fermaiar)-,
2) qunlish maydoni- 
n in g o 'zid a tayyorlanadigan fermalar 
(butun yog'ochli fermalar).
Amaliyotda yaxlit y c ^ steijenli-ferma to'sin konstruksiyalarini tanlash - asosan 
inshootning vazifasiga qarab aniqlanadi. Masalan, kimyoviy agressiv muhit sharoiti­
da steijenli to'sin lam i 
(fermalami)
q o ilash tavsiya etilmaydi, chunki bu holda har 
xil tuz, kislota, ishqorlam ing ta'sir etishyuzalari kattadir.
t 
t 
' r - T
48
- ra.sm. Yeiimlangan yog'och fermalar: 
a -
pa.stga yo'nalgan havonli uchburchakli 
ferma, 
b
- yuqorigayo'nalgan havonli uchburchak ferma; v - segmentli; 
g - beshburchakli.

---

Fermalar industrial konstniksiya hisoblanadi. U larda yelimlangan yog' och 
ishlatilishi - o ‘tga chidam lilikni oshiradi. Agar yelim langan yog'ochni ishlatish 
imkoniyati bo‘lmasa, to‘rtqirrayog‘och ko'rinishidagi sterjenlardan foydalaniladi. 
Bu turdagi fennalami o'tga chidamliiigi kichikdir
Fermalar, asosan, statik aniq sxemalar asosida hisoblanadi, Statik noaniq siste- 
malarda fermalami q o ila sh , umuman tavsiya etilmaydi. Bu holda tugunlardagi de* 
formasiyalanish hisobiga zo‘riqishlam i boshqa sterjenlarga uzatilishi yuz berib 
qolishi mumkin.
F ennaiai, sterjenlarining m atenallaii tu ilarig a q arab ham quyidagi turlarda 
bo‘ linadi; butunyog‘ochli, metall yog'ochli, yelim langan yog‘ ochli.
Metallyog‘och sterjenli fermalarda, asosan, quyi belbog‘i ikkita p o 'lat bur> 
chaklidan, yuqori belbog‘ini esa yelimlangan y og'ochdan tayyorlanadi.
Uchburchakli, havonlari pastga yo'nalgan, yelim langan yog'ochh fermalar 
yuqori belbog'ining qiyaligi katta bo iad i. Bu ferm alam i quyi belb o g i ikki p o ia t 
burchaklikdan tayyorlanadi va hisoblash orqali u la m in g uzunligi bo‘yicha birga­
likda ishlashinita’m inlash m aqsadidabikrlikqobirg'alah qo'yiladi 
(bir-bmgame- 
tall plastinka yordamida payvandlanadi).
Bu fcrm alam in g havonlari faqat siqi­
lishga ishlaydi. Shuning uchun havonlar yog'ochdan tayyorlanadi va ulam ing 
kengligi yuqori belbog' kengligi tñlan bir xil olinadi. F o m a la m in g ustun steijenlari 
cho'zilishga ishlaydi va ular po'lat yakka arm atura sterjenlaridan tayyorlanadi.
Uchburchakli havonlari yuqcs'iga yo'nalgan yelim langan yog'ochli fermalar, 
uchburchakli havcmlari pastga yo'nalgan ferm alar sin g a ri yuqori belbog' va quyi 
belbog' larga egadirlar. Bu fermalaming havoilari cho'zilishga ishlaydi va havcailar 
po'lat armatura sterjenlaridan tayyorlanadi, ustun sterjenlari esa siqilishga ishlaydi 
va ustunlar yog'ochdan kengUgi yuqori belbog' kengligi b ilan teng qilib tayyorla­
nadi. Bufem ialaming havonlarimetall bo'lganligi uchun, ulam ing tugunlarda mah- 
kam lanishimasalasibirozmurakkabroqdir. I h d a n tashqari fernia xususiy og'irligi 
natijasida sezilarli egilishi mumkin.
Segn«ntli yelimlangan yog'odi fermalar o'ram a materiaWi tom yopmalar uchun 
m o'ljallangan. Ular, asosan, uchlxirchak panjara sxem ali b o'ladi. Yuqori belbog' 
sterjwilari soni to 'rtta yoki uchta bir xil uzunlikda b o 'lad i. Quyi belbog'i ikkita 
po'lat burchaklikdan tashkil topgan. Panjara havonlarida uncha katta bo'lm agan 
zo'riqishlar hosil b o iib , ular yog'ochdan tayyorlanadi.
Agar osilib turuvchi sh iñ qilinadigan bo'lsa, bu turd ag i fermalarda ham us­
tun po'lat armatura sterjenlaridan tayyorlanadi va ular cho'zilishga ishlaydi. Yuqori 
belbog' ining egilishi hisobiga uning kesimlarida tugun o ralig ' idagi yuklamalardan 
uncha katta bo'lm agan o'zgaruvchan ishorali eguvchi m om entlar va hisobiy kes­
imlarda bo'ylama kuchdan ekssenthsitet bilan qaram a-qarshi ishorali eguvchi m o­
mentlar hosil bo' ladi. Shuning uchun segmentli ferma sterjenlarining ko' ndalang 
kesimlari kichikroq bo'ladi.
Beshburchakli yelimlangan yog'och ferm alam ing yuqori belbog'i kichik qi-

---

yalikka ega b o ia d i. U o ‘ram a tom yopmali tom lam i asosi b o iib , uch oraliqli tom- 
yqsmalami o‘rta o r a lig i uchun xizmat qiladi ham da ferma ustuni bilan udiburchak 
panjara sxemali k o ‘rinishda b oiadi, Yuqori b e lb t^ i to‘rtta yelimlanganyog‘ochli, 
to‘g ‘ri to'rtburchak ko'ndalang kesimli sterjenlardan ibcM’at b oiib, ular tugunlarda 
o ‘z o ‘qlariga nisbatan ekssentrisitet bilan biriktiriladi. Katta cho‘zilish zo'riqishlari 
ta’siridagi b elb o g 'n in g o 'rta panellari va o'rta havonlarida o'zgaruvchan ishorali 
zo'riqishlar hosil b o 'lad i ham da ular yelimlangan yog'ochdan tayyorlanadi. S u n ­
day ferm alam ing q o ila n ish i iqtisodiyjihatdan samarasizdir.
Butun y o g 'o ch h ferm alam ing yuqori belbog'i yog'ochdan, quyi b e lb o g i va 
panjara sterjenlari yog'ochdan yoki po'latdan tayyorlanadi. Bunday ferm alam ing 
afValligi shundaki, ulam i har qanday sharoitda ham tayyorlash mumkin Kamchihgi 
esa, butun yog'och k o'ndalang kesim o'Icham larining chegaralanganligidir.
Uchlxirchakli kichik oraliqlarda qo'llaniladigan to 'rt qiirali yog'och ferma- 
laming havonlari pastga yo'nalgan yog'och, yuqori belbog'i yc^'och, quyi belbog'i 
yog'och yoki p o 'la t, ustunlari esa po 'lat sterjenlardan iborat bo'ladi. Bu turdagi 
fermalar soddaligi bilan ajralib turadi. Ular