01 умичт ўқув қул

Tayanch so’z va iboralar: mistsella, distillyatsiya, ekstraktsiya moyi, yopiq 
bug’, ochiq bug’, kontsentratsiy, tindirish, quyqa, rotatsion diskli filtr, purkash usuli, 
plyonkada distillyatsiyalash, qatlam, dastlabki bosqich distillyatori, panjara, 
spiralsimon, kondensat, separator, quyuqlashtirilgan mistsella, dezodoratsiya 
kamerasi, ekonomayzer, rektifikatsion kollonna. 
Nazorat savollari: 
1.Mistsellani qayta ishlashdan maqsad. 
2.Mistsellani tozalash usullari. 
3.Mistsellani filtrlash qurilmalarda tozalash. 

---

173 
4. Mistsellani distillyatsiya qilish jarayoni. 
5.Distillyatsiya jarayonining nazariy asoslari. 
6.Distillyatsiya jarayonining usullari. 
7.Distillyatsiya bosqichlari. 
8.НД-1250М liniyada mistsellani distillyatsiyalash. 
9.MEZ ekstraktsion liniyaning distillyatsiyalash qurilmalari. 
10.“Ekstexnik” ekstraktsion liniyaning distillyatsiyalash qurilmaning sxemasi. 
79-rasm.“Ekstexnik” ekstraktsion liniyaning distillyatsiyalash qurilmaning sxemasi. 
1-tindirgich, 2-filtr, 3-sig’im, 4,5,8,9,11,12,15-nasos, 6,7-yupqa plyonkali bug’latgich, 10-plyonkali 
bug’latgich, 13-vakuum rektifikatsion kollonna, 14-plastinali issiqlik almashinuv qurilmasi, 
16,17,18-havo kondensatori. 
Х
I-bob: SHROTNI QAYTA ISHLASH USKUNALARI 
11.1.Shrot tarkibidagi erituvchini bug’latish jarayoni 
Ekstraktordan chiqayotgan moysizlantirilgan material - shrot yuqori ozuqaviy 
xususiyatlarga ega bo’lib oziq-ovqat sanoatida va chorvachilikda ozuqa sifatida 

---

174 
ishlatiladi. Shrot tarkibida oqsil moddalari (35...50%), fosfatidlar, mineral moddalar 
(6...7%), B guruh vitaminlar borligi uchun fiziologik ahamiyatga ega bo’lgan to’yimli 
ozuqa mahsulot hisoblanadi. 
Shrotning sifat ko’rsatkichlari uni qayta ishlash usuli va rejimlariga bog’liq.
Ekstraktordan chiqayotgan shrot tarkibida 25...40% cha erituvchi va suv bo’ladi. 
Uning yuqori ozuqalik xususityalarini saqlab qolish va uzoq muddatda sifatini 
buzmasdan saqlanishini ta‘minlash, tashishda va saqlashda xavfsizlikni ta‘minlash 
maqsadida shrot tarkibidagi erituvchi ajratilib shrot namlik va harorat bo’yicha 
konditsiyalanadi.
Tarkibidagi erituvchi ajratib olingan shrot quyidagi sifat ko’rsatkichlarga javob 
berishi kerak: saqlashga jo’natilayotgan shrotning harorati 35-40
0
C dan yuqori 
bo’lmasligi, namligi 7-10 %, tarkibidagi qoldiq erituvchi miqdori 0,05% bo’ladi. 
Shrotni qayta ishlash jarayonida uning tarkibidagi erituvchi bug’latish yo’li 
bilan ajratiladi. Shrotning ozuqa qiymatini oshirish maqsadda erituvchini haydash 
bilan birga namlik va issiqlik bilan ishlov beriladi. Bu jarayonning asosiy maqsadi 
erituvchini yo’qotish va shrot tarkibidagi zaharli va oziqa bо‘lmagan moddalarni 
(soya shrotidan - soin, paxta shrotidan - gossipol, kanakunjut shrotidan – ritsin 
moddasini) inaktivatsiya qilish talab etiladi.
Shrot tarkibidagi erituvchi (benzin) va namlikning umumiy miqdori benzin-
namlik sig‘imi deyiladi. Benzin-namlik sig‘imi, ekstraksiyaga kelayotgan 
materialning ichki va tashqi strukturasiga (tuzilishiga), erituvchining tarkibi, 
xossalariga, hamda ekstraktor turiga bog‘liq. Erituvchi shrot bilan kimyoviy, fizik-
kimyoviy va mexanik bog‘langan holatda bо‘lishi mumkin. 
Erituvchining asosiy miqdori shrot bilan fizik-kimyoviy va mexanik bog’langan 
holda bо’ladi. 
Shrot uchun alohida bog’lanish shakli – bu ekstraktsiyadan sо’ng shrot tarkibida 
qolgan moyni benzin bilan bog‘lanishidir. Shrot tarkibida qolgan moy 
kontsentrlangan mistsella kо’rinishida bо’lib, undan erituvchini ajratib olish juda 
qiyindir.

---

175 
Erituvchining asosiy miqdori shrot bilan fizik-kimyoviy va mexanik bog’langan 
holda bо’ladi. 
Shrot tarkibidagi benzinni uch xil usul bilan haydab ajratib olinadi:
1.qatlamda haydash usuli; 
2.qisman muallaq holda haydash usuli; 
3.muallaq holda haydash usuli. 
Qatlamda haydash tosterlarda amalga oshiriladi. Toster apparatida bu usulda 
shrotga issiqlik va yuqori bosimda (0,98 MPa gacha) yopiq bug’ beriladi. 
Jarayonning unumdorligini oshirish maqsadida vakuum ostida aralashtirish yо’li 
bilan ochiq bug’ beriladi. Ochiq bug‘ berish xom ashyoni tez qizdirib, erituvchini 
haydashni tezlashtiradi. Tosterdan chiqayotgan shrot tarkibidagi benzin miqdori 
0,05% dan oshmasligi kerak. 
Qisman muallaq holda haydash usuli shnekli bug’latgichlarda amalga oshiriladi. 
Bunda ham issiqlik xuddi tosterdagidek beriladi. Jarayonni tezlatish uchun ikkinchi 
bosqich vakuum ostida olib boriladi. 
Shrotdan erituvchini muallaq holatda haydash usuli “Ekstexnik” qurilmalarida 
amalga oshiriladi. Bu usul bо’yicha shrot yopiq aylanuvchi sistemada shrotdan uchib 
chiqayotgan erituvchi bug’lari oqimida harakatlantiriladi va qizdiriladi. Bu haydash 
jarayoni tez boradi. Shu sababdan oksidlanish, gidrolitik jarayonlar, oqsil 
moddalarning denaturatsiyalanishi kam miqdorda sodir bо‘ladi. 
Ekstraktsiya jarayonida erituvchi bir necha marta ishlatiladi. Erituvchining 
asosiy qismini shrot va mistsella tarkibidan bug’latish va konditsiyalash usuli bilan 
ishlab chiqarishga qaytariladi. Hosil bо‘lgan aralashma (erituvchi bilan suv) ularning 
zichligidagi farqiga asosan suv ajratgichda ikkita komponentga ajratiladi. Erituvchi 
uzluksiz qayta ishlatiladigan erituvchiga mо’ljallangan rezervuarga yuboriladi. 
Erituvchini qaytadan yig‘ib olish jarayoni regeneratsiya deb ataladi. Biroq yuza 
kondensatorlarida erituvchi tо’la kondensatsiyalanmaydi va havo bilan aralashma 
hosil qiladi. Bundan tashqari, tarkibida kam miqdorda erituvchi bug’i bor 
aralashmalar turli mistsella yig’ichlarda, erituvchi uchun rezervuarlarda ham hosil 
bо’ladi. Erituvchi bug’i havo bilan hosil qilgan aralashmadan (erituvchi 

---

176 
konsentratsyasi 15-20% gacha) erituvchi ajratib olish jarayoni rekuperatsiya deb 
ataladi. 
Shrotdagi erituvchini haydash jarayonini jadallashtirish uchun ochiq bug‘, 
vakuum va aralashtirishdan foydalaniladi. Ochiq bug‘ materialni kerakli haroratgacha 
tez isishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, bug‘ning qо’llanilishi material yuzasi 
ustidagi erituvchi bug’larining konsentratsiyasini kamaytiradi (bu ularni haydashni 
tezlashtiradi).
Jarayonni jadallashtirish uchun haydashning birinchi davrida, ya’ni shrotdagi 
erituvchi konsentratsiyasi yuqori bо’lganda, materialga bug’ning berilishi muhim 
hisoblanadi. Oxirgi bosqichlarda (shnekli bug’latgichlarning pastki seksiyasiga va 
tosterning pastki qasqonlariga bug‘ berilganda) beriladigan bug’ apparatdagi 
erituvchi bug‘ oqimining ma’lum bir yо‘nalishini hosil qiladi.
Haydash jarayonida apparat ichida vakuumning hosil bо‘lishi material yuzasi 
ustidagi erituvchi bug‘larining parsial bosimini kamaytiradi, bu haydash jarayonini 
jadallashtiradi. Shrotni aralashtirish natijasida zarrachalarning isishi tezlashadi va 
undagi erituvchining bug‘lanish tezligini oshiradi.
Kunjara va shrot saqlanayotganda ularning yuzasida katta miqdorda 
mikroorganizmlar paydo bо’lishi mumkin. Shu bilan birgalikda mog’orlashi ham 
mumkin. Saqlash vaqtida namlik ortib ketsa mahsulot о’z-о’zidan qizib ketadi. Bu 
esa mahsulotning sifatini bо’zilishiga olib keladi.
Kunjara va shrotlarning notо’g‘ri saqlanishi kuygan ta’m va noxush hid berishi 
mumkin. Bunday jarayonlar yog’ kislotalarning oksidlanishi natijasida sodir bo’ladi. 
Ularni oldini olish uchun kunjara va shrot saqlashdan oldin namlik va harorat 
bо’yicha konditsiyalanadi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga quyidagi talablar qо’yiladi: 
qо‘shimcha moddalar bо’lmasligi kerak (mog’or, kuygan moddalar va 
chirindilar, qum, tuproq); 
yog’ning ma’lum miqdori; 
protein va kulning miqdori; 
mahsulotning harorati (35-40
o
C ) dan oshmasligi kerak; 

---

177 
shrotdagi benzin miqdori 0,1% dan kо‘p bо‘lmasligi kerak. 
Saqlash uchun kelayotgan shrot quyidagi optimal parametrlarga ega bо’lishi 
kerak: harorati<40
o
C, namligi kungaboqar shroti uchun -7...9%; soya shroti uchun -
8...10%; paxta chigiti shroti uchun -7...8%. 
Shrotni konditsiyalashdan asosiy maqsad erituvchi miqdorini kamaytirishdan 
iboratdir. Kondintsiyalangan shrotdagi erituvchi miqdori 0,1% dan oshmasligi kerak.