0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi: Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent 2005

Vitis (Vitis L.) turkumi 70 turni o„z ichiga olib, ikkita turkumcha: Euvitis 
planch (Euvitis Planch) hamda Muskadinia planch (Muscadinia Planch) ga 
bolinadi. 
Euvitis planch turkumchasi 68 turni, Muskadinia planch esa 2 turni o„z ichiga 
oladi. 
Euvitis planch vitis turkumining asosiy turkumchasi hisoblanib, uning deyarli 
barcha turlarini o„z ichiga oladi. Kelib chiqishi, botanik hamda morfologo -
anatomik belgilari va xususiyatlariga ko„ra uchta: Yevropa - O siyo (faqat bitta 
vitis vinifera turini o„z ichiga oladi); Sharqiy - O siyo (39 turni o„z ichiga oladi) va 
Ame rika (28 turni o„z ichiga oladi) guruhlar iga bolinadi. 
Birinchi guruhdagi madaniy navlardan tashkil topgan vitis vinifera, ikkinchi 
guruhda vitis amurenzis (amur toki), uchinchi guruhda esa Vitis labruska, vitis 
ripariya, vitis rupestris va vitis berlandier i turlari ahamiyatli hiso blana di. 
Muskadinia planch turkumchasi Shimoliy Amerikadan kelib chiqqan vitis 
rotundifolia va vitis munsoniana turlarini o„z ichiga oladi. Ular 
19 

---

AQShning janubiy-sh ar qiy rayonlari, subtropik va tropik mintaqalar da o'sadi.
Uzumchilik 
amaliyotida 
eng ahamiyatli hisoblangan Yevropa-Osiyo tokini 
Vitis vinifera L. (lotincha vino beruvchi uzum) sifatida shved tabiatshunosi K. 
Linney aniqlagan (1753). Shvesariya botanigi O. Dekondol uni ikki turchaga: 
Silvestris (ssp. Silvestris Gmel) yoki yovvoyi tok hamda Sativa (ssp. Sativa DC) 
yoki madaniy tokga ajratgan. 0„rta Osiyo, Kavkazorti, Yaqin Sharq, Qora va 0„rta 
Yer dengizlar iga tutash mamlakatlarda tarqalgan. 
Yovvoyi tok Atlantikadan Kopet -Dog„gacha bo„lgan oraliqda tarqalgan. Asosan 
ikki uyli o„simlik. Ayrim o'simliklaming to'pguli faqat erkak gullar, boshqalari esa 
faqat urg'ochi gullarga ega. Madaniy turchaga mansub o'simliklari, asosan qo'sh 
(ikki) jinsli yoki funksional urg'ochi gularga ega. T ok turlari va navlarini atroflicha 
o'rgangan 
olimlar 
(S.I. 
Korjinskiy, D.N.Sosnovskiy, V.V.Shulgina, A.M.Negrul, 
Ya.F.Kas, Sh.G.T opole va boshqalar) yovvoyi tokning turli noqulay sharoitlarga 
chidamliligini va aksincha Vitis vinifera turiga mansub aksariyat navlar zamburug' 
kasalliklari 
(oidium, 
antraknoz, 
dog'li 
nekroz, 
kul 
rang 
chirish 
va 
h.k.), 
zararkunandalar (ayniqsa filloksera)ga hamda sovuqqa chidamsiz, immuniteti past 
bo'lishi to„g„risida deyarli o'xshash fikr bildirganlar. Shu tufayli qimmatli biologik 
belgilarga ega bo'lgan donor o'simliklarni t okdoshlar oilasiga mansub boshqa 
turlari orasidan qidirib topish tokchilik fani va amaliyotida muhim vazifalardan 
biri hisoblana di. 
T aniqli rus ampelograf olimi, akademik A.M.Negrul fikricha tok o'simligini 
madaniy holda o'stirish bundan 7-9 ming yil avval mavjud bo'lgan. Markaziy 
Yevropa hududi muzlik davridan chiqib, iqlim sharoitlari tok o'sishi uchun noqulay 
bo'lgan. Shuning uchun tok o'simligini madaniy holda ekib o'stirish jarayoni 
dastlab G'arbiy Osiyoda, ya‟ni Kaspiy va Qora dengiz sohillari, Kavkazorti, O'rta 
va Kichik Osiyo, Suriya, Mesopotamiya hamda Eronda boshlangan. Keyinchalik 
tokchilikning ahamiyati osha borib Yevropa mamlakatlarida o'stirila boshlagan. 
Ayrim 
tadqiqodchilar 
fikriga 
ko'ra 
madaniy 
tok 
O'rta 
Yer 
dengizi 
sohili 
mamlakatlarida ham o'stirilgan degan taxmin bor. Ammo, hozirgi kungacha vitis 
viniferaga mansub madaniy tokning bir yoki birnecha avloddan kelib chiqqanligi 
to'g'risida aniq fikr yo'q. Ammo, olimlarning uzoq yilar olib borgan tadqiqotlari 
madaniy tok (V.vinifera L. ssp. sat iva DS)ning yuksak polimorfliligi (turli- 
tumanligi)ni ko'rsatadi. Ayrim maT umotlarga ko'ra dunyo kolleksiyalaridagi uzum 
navlarining umumiy soni 30ming 300dan ko'pligi ma‟lum. 
20 

---

T okning kelib chiqishi, tarqalishi hamda madaniy holda o„stirilishini yanada 
oydinlashtirish maqsadida N.I.Vavilov ularning quyida gi markazlarini aniqlagan :