0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi: Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent 2005

ahamiyat berdgan? 
a
) eramizdan 
oldin; b) arablar istilosi davrida(VIIIasr); v) Mo'g'ullarning 0‘rta 
Osivoga 
xujum i davrida (XIII 
asr); g) 
Ulug' vatan urushidan key in. 
]4. Xo ‘raki uzum yetishtiriladigan asosiy mamlakaglar - bu: 
a) Italiya; b) Turkiya; v)AQShg) noto'g'rijavobyo'q. 
15. Dunyo bo ‘yicha har yili qancha mayiz yetishtiriladi? 
a) 1 m ln. t.; b) 2 m ln. t.; 
v) 
3 m ln. t.; g) 5 m ln. t. 
16. 0‘rta Osiyo respublikalarida bir yilda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan uzum miqdori 
(o'rtacha) - bu: 
a) 15-30 kg; b) 10-12 kg; v) 35-40 kg; g) 40-45 kg. 
17. 0‘zbekisgonda eng ko‘p tokzorlar bo‘lgan viloyat - bu: 
a) Surxondaryo; b) Samarqand; v) Qashqadaryo; g) Toshkent; 
18. 0‘zbekistonda 2004yildayetislitirilgan uzum miqdori-bu: 
a) 600m ingt.;b) 700 m ing t.; vj 500 m ing t.; g) 577 m ing t. 
19. 0‘zbekistonda 2004yilda gektaridan yetislitirilgan o‘rgacha hosildorlik
 - 
bu: 
a) 60 s.: b) 55 s.; v) 63 s.;g) 70s. 
20. 0‘zbekistondagi barcha tokzorlar maydoni (2005.01) - bu: 
a) 90,9 m ing ga; b) 110,8 m ing ga; v) 116,1 ming ga; g) 120,0 m ing ga.

---

TOK UMUMIYBIOLOGIYASI 
Re ja: 
Tokdoshlar oilasi 
Tok biologiyasi 
Tokning tuzilishi va rivojlanishi 
2. TOKDOSHLAR (VITACEAE JUSS) OILASI 
T ok Vitaceae Juss oilasining Vitis turkumiga mansub qadimiy gulli yoki 
yopiqurugli o'simlik. Dunyoning mo
l
‟tadil, subtropik hamda tropik mintaqalarida 
uchraydi. 
T ok o„simligi doim yashil tropik o'rmonlarda, shuningdek, daryo sohillari 
hamda tog„ yonbag„irlarida, asosan yovvoyi holda o„sadi. T ok chirmashib o„suvchi 
liana shaklidagi o„simlik bo„lib, jingalaklari yordamida atrofdagi daraxt va 
daraxtsimon o„simliklarga chirmashib o'zining barcha poya va barg hajmini 
ularning yuqori qismida joylashlirgan. Davrlar o'zgarishi, iqlimning umumiy sovib 
ketishi, doim yashil o„rmonlarning asta sekin nobud bola borishi oqibatida tokning 
o'sish tarzi, shakli ham o„zgarib, u ochiq maydonlarda yer bag„irlab o„suvchi 
shaklga kirgan. 
Mevasining shifobaxsh va to'yimliligi, tokning boshqa sharoitlarda ham о„sib 
oson ko'paya olish xususiyati o„troq xalqlar tomonidan uni ekib o„stirishga sabab 
boigan. 
T okning serhosil, mevasi chiroyli, shirin boigan xillari uzoq yillar 
davomida 
tanlanib 
ekilgan. 
Parvarish 
qilish 
usullari 
ishlab 
chiqilib, 
takomillashtirilga n va oxir - oqibatda uzumning turli xil navlari yetishtirilgan. 
Ayrim tarixiy ma‟lumotlarga qaraganda tok taxminan bundan 5 -6 ming yil 
ilgari 0„rta Osiyo, Kavkazorti, Suriya, Mesopotamiya, Misrda, 3 ming yil ilgari 
Qora dengiz va O'rta Yer dengizi sohillaridagi mamlakatlarda, Xitoyda, keyinroq 
Fransiyada ekib o'stirilgan i ma‟lum. 
T okdoshlar oilasining nomi ase ae suffiksining vitis turkumi nomi asosiga 
qo„shilishidan hosil boigan. T okdoshlar oilasi 14 turkum, 1000 ga yaqin turlarni 
o„z ichiga oladi. Ular o'zlarining morfologik belgilari, biologik xususyatlari va 
ishlatilishiga qarab bir-biridan farq qiladi. T okning yovvoyi turlari, asosan Afrika 
va Osiyoda, 6/1 qismi Amerikaning tropik va subtropik mint aqalarida joylashgan. 
Markaziy Osiyo hamda boshqa hamdo„stlik mamlakatlari hududlarida tokning 
Vitis, Ampelopsis hamda Partenosissus turkumlarining turlari chirmashib o'suvchi, 
ba‟zan buta va uncha katta bolmagan daraxt
18 

---

ko„rinishida 
o„sadi. 
Barglari, 
novdalarning 
shoxlanishi, 
to'pguli, 
gullari, 
g„ujumlari, urug„i har xil ko„rinishda bo'lgan turlari ham bor. Vitaceae oilasiga 
nomni ingiliz olimi Lindli (1830) bergan bo'lasada, ammo uning muallifi faransuz 
olimi A.L. Jyussyo hisoblanadi (1789).Chunki u birinchi bo„lib oilaga viniferae 
nomi bilan botanik ta‟rif bergan. T okdoshlar oilasi sistematikasini dastlab fransuz 
botanigi J.Planshon (1887) ishlab chiqqan va keyinchalik buni rivojlantirishda 
fransuz ampelografi P. Viala va V. Vermorel (1901 - 1910), rus olimlari 
A.M.Ncgrul (1946), D.I. Sosnovskiy (1949), V.V.Shulgina (1958), D.P.Vorobyov 
(1968), Sh.G.T opole (1983) va boshqala r katta xissa qo'shgan.
T ok tartibot (sistematikasi)ini o„rganish bo„yicha XX asrda olib borilgan 
tadqiqotlar tokning yangi-yangi tur va turkumlarini ochishga:, shuningdek, ayrim 
taksonlarni muhim taksonomik belgilari orqali u yoki bu tur yoki turkumga 
mansubligini 
aniqlash 
imkonini 
beradi. 
Vitaceae 
oilasining 
o„zida 
ham 
o„zgarishlar yuz berib, undan Leeoideae Clarke oilachasi alohida botanik oila 
(Leeaceae Dumortier) sifatida ajratildi. Shuningdek, Akareosperma va Pterosissus 
turkumlari 
aniqlanib 
tokdoshlar 
oilasiga 
qo'shimcha 
qilib 
kiritildi. 
Yangi 
turkumlarni aniqlash, eskilari sistematikasini qayta ко'rib chiqish va boshqa 
о„zgarishlar natijasida tokdoshlar oilasi 14 turkumdan tashkil topgan. T okdoshlar 
oilasidan 
birinchi 
bo„lib 
Vitis 
turkumi, 
keyinchalik 
Cissus, 
Ampelopsis, 
T etrastigma va boshqa turkumlarga ta‟rif berildi. T okdoshlar oilasiga mansub 
barcha turkumlar ichida eng ko„p o„rganilgani va xalq xo„jaligi uchun ahamyatlisi 
Vitis turkumidir.