1 -§. Turkistonda istiqlol uchunkuraslining g'oyaviy asoslari

8-§. TURKISTON XALQLARINING MILLIY DAVLATCHILIK YO'LI DAG I HARAKATLARI VA MUQOBIL JARAYONLAR

Davlatchilik muammosiva ijtimoiy hayot jarayonlari

Turkistonda sodir bo'lganhokimiyat o'zgarishlari, siyosiy beqarorliklarga qaramas-dan tub aholi doiralari o'lkada barqarorlikni joriy qilish, ijtimoiy hayotni yo'lgaqo'yishga kirishdilar. Qishloqlar, daha-mahallalardaoqsoqollar, miroblar jamoa ishlariga rahabarlikni davomettirdilar. Ammo qozixonalar yopilgan, fuqarolarningnizoli ishlari chiqib qolganda, ular yangi shaharlargaborib sudga murojaat qilishlari kerak edi. Bu til jihatdan va boshqa noqulayliklarni keltirib chiqarardi.

Aholi boshqaruv idora-malikamalarini tuzishga asoShmanfaatdorlik bilan yondaslidi. Mahalliy boshqaruv ido-ralariga faol, obro'-e'tiborli, savodli vakillarni ko'rsatibsayladilar. Milliy ziyolilar ilgari surgan g'oyalar asosidamaktab-maorif, matbuot, boshqa sohalarda amaliy ishlarboshlab yuborildi. Sovetlar tortib olgan (ekspropriatsiyaqilgan) katta turar joy — hovlilarda, shu kabi idoralardayerli aholi bolalari uchun maktablar, internatlar, shifo-xona (poliklinika)lar ochildi, yerli aholi tillarida gazeta-lar, jurnallar chiqardilar, qator bosmaxonalar ishlayboshladi. Milliy ziyolilar samarali faoliyat ko'rsatdilar.Ular maktab-madrasa, shuningdek, rus-tuzem mak-tablari, boshqa o'quv yurtlarida bilim olgan xalqningongli farzandlari edi. Ular moddiy ahvolning og'irligi,taslikiliy qiyinchiliklarni sabr-bardosh bilan yengib ish-ladilar. Aholi maorif maskanlarini ta'mirlasli, moddiyta'minlasli ishiga o'z hissasini qo'shib bordi. MunavvarQori, Abdulla Avloniy, Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdu-rauf Fitrat va boshqa qator taniqli ziyolilar maorif-madaniyat idoralarida samarali xizmat qildilar.

Xalq ommasidan qator siyosatchi davlat arboblariyetishib chiqdi. Turor Risqulov Turkiston MIK raisi,keyinchalik Turkiston XKS raisi, Nazir To'raqulov (1892-1939) Turkiston Kompartiyasi MK kotibi,Qayg'usiz Otaboyev (1887-1937) Turkiston XKS raisi, so'ngra Buxoro respublikasi nozirlar sho'rosi rais muovi-ni, Abdulla Rahimboyev (1896-1938) Turkiston MIKraisi, Inomjon Xidiraliyev (1891-1929) Turkiston MIKraisi, O'zbekiston yer ishlari komissari lavozimlarigako'tarilib, xalq ommasi manfaatlari uchun xizmatlariniayamadilar. Sovet hokimiyati bilan hamkorlik qilganyerli xalq vakillari ijtimoiy adolat, erkinlik shiorlarigaishondilar. Zo'ravonliklar, xalqni talasliga barharn be-rishga bel bog'ladilar va bu yo'lda kurasli olib bordilar.

Rossiyada qurg'oqchilik va ocharchilik bo'ldi.Turkiston aholisi oziq-ovqat xayriya yordamini yubordi,o'lkaga kelgan 160 ming qochoq ochlarni qabul qildi,ularni o'limdan qutqardi. Turkistonning o'zida hamoziq-ovqat yetishmas, xo'jalik og'ir ahvolda edi.

Turkiston bolsheviklari Markaz hokimiyatiningmadadiga tayanib o'lka aholisining ijtimoiy-davlatchilikfaoliyati oldini olish, so'ndirish choralarini ko'rib bordilar.

Turkiston Muxtoriyatining qurolli yo'l bilan tor-moretilishi, Qo'qon aholisining ommaviy qirg'in qilinishibolsheviklarning asl maqsad-mohiyatlarini ochib taslila-di. Ularning yerli xalqlar milliy davlatchiligiga tish-tirnog'i bilan qarshi ekanligi ochiq ko'rindi. Bolshe-viklar mintaqada hukmronlikni o'rnatish, mustalikamlabborish uchun siyosatning boshqa yo'llarini ham ishlatishga kirishdilar. Bu mahalliy aholining ko'pchilikqatlamlarini ijtimoiy-siyosiy hayot maydoniga yo'lat-maslik, ular o'rtasida adovatni keltirib chiqarish va shukabilar edi.

Bolshevik siyosatdonlar yerli aholi, uning ko'zgako'ringan namoyandalari, ayniqsa, milliy ziyolilargaxusumat bilan qaradilar. Islom dini ruhoniylariga qarshidushmanlik siyosati yurgizildi, masjid-madrasalar,vaqflar ta'qib ostiga olindi. Ochilgan maktablar, internatlar moddiy ta'minlanmadi, natijada ko'plari ishinito'xtatdi. Shu sabablarga ko'ra gazeta-jurnallar tez-tez yopilib turdi.

Tub yerlik xodimlar, jumladan, yuqori lavozimlardagi arboblar faoliyati qattiq nazorat qilindi. Ular asossizravishda almaslitirib turildi, ishlariga to'siqlar qo'yildi.

O'lkaning tobeligini kuchaytirish uchun Markazdan bol-shevik kadrlar yuborildi, 1920—1932-yillarda Turkistonga 1400 ta yevropalik bolshevik keldi. Bularningko'pchiligi eng yuqori lavozimlarni egalladilar.

Xalq ommasi manfaatIan, milliy qadriyatlarni himoya qilish tadbirlari

Bolshevik rahbarlar mahalliy sharoit hamda aholi vakillari , fikr-mulohazalarmi nazar-pisand qilmasdan ish yuritdilar. Natijada o'lkada ahvol og'irlasliib bordi. Aholi, uningvakillari buning oldini olish uchun jiddiy harakat qildilar.Turkiston XKS raisi Q.Otaboyev katta yig'inda kelgindiyevropaliklar mahalliy sharoitni, yerli xalq tilini bilmay-di, shuning uchun o'lkada foydali ish qilmayapti, debochiq gapirdi. T.Risqulov Turkiston XKS raisi qilibtayinlanayotganda yerli xalqlar qobiliyatli kadrlariniishga faol jalb qilish shartini qo'ydi.

O'lkada diktaturani amalga oshirishda Turk-komissiya, uning a'zolari Peters, G.Safarov va boshqalarjiddiy norozilikka sababchi bo'ldilar. Ayj olib ketgang'oyaviy-siyosiy kuraslining sabablarini xolisona tahlilqilish, to'g'ri qaror va ko'rsatmalar qabul qilish o'rnigaMarkaz rahbarlari o'lkada amalga oshirilgan shovinistikyo'nalishni ma'qulladilar. O'lka rahbar idoralariningfaoliyati yanada chalkaslidi va izdan chiqdi. Iqtisodiy-xo'jalik inqiroziga siyosiy inqiroz ham qo'shildi.Bolshevik rahbar doiralar muayyan choralar ko'rishgamajbur bo'ldi. Olib borilgan jiddiy kurasli natijasida«siyosiy yon berishlar» deb atalgan tadbirlar amalgaoshirildi: islom diniga hujum, vaqflarni yo'q qilish,masjid-madrasalar, eski maktablarning yopilishito'xtatildi, qoziliklar tiklandi va hokazo.

Markaz Turkkomissiyadan tasliqari o'lkada hukm-ronlik qiluvchi organ sifatida RKP(b) Turkiston byurosi(Turkbyuro)ni ham taslikil qildi. Tez orada bu byuroO'rta Osiyo byurosiga aylantirildi. Turkiston bolshe-viklari homiyligi va amaliy yordami bilan tuzilganXorazm, Buxoro Kompartiyalari O'rta Osiyo byurositarkibiga kiritilib, uning ko'rsatmalari bo'yicha ish olib bordilar.

Jiddiy xo'jalik taqchilligiga qaramay, bolsheviklar sinfiy tabaqalaslitirish choralarini ko'rishga kirishdilar.Ijtimoiy notinchlik, an'anaviy xo'jalik munosabatlarigabarham berish masalasi ilgari surildi. Mulkdorlartabaqasini yo'q qilish aholi o'rtasida adovatni keltiribchiqardi. Yerli xalq vakillari bunday buzg'unchilikkaqarshi chiqdilar. Turkiston MIK raisi etib tayinlanganA.Rahimboyev o'lkada asosiy maqsad «ochlik va mus-tamlakachilikka qarshi kurasli bo'lishi kerak, shundankeyingina o'z boylarimizga qarshi kuraslimog'imizlozim», degan fikrni ilgari surdi.

Yerli xalqlar, milliy rahbarlarTurkiston milliy davlatchiga enshish uchun jiddiy kurasli olib bordilar. 1920-yilda u yana keskin tus oldi. Mustaqillik harakatiningoldini olish, Turkistonni Markazga batamom qaram qi-lish maqsadida mart oyida «Turkiston avtonomiyasito'g'risida nizom» tayyorlandi. Turkkomissiya undankelib chiqib TSRning yangi Konstitutsiyasi loyihasiniishlab chiqdi. Bu hujjatlarda Turkiston tasliqi aloqalarolib borish, o'z armiyasiga ega bo'lish, temir yo'l,pochta, xalq xo'jaligini mustaqil boshqarish huquqlari-dan mahrum etildi. Bular, shuningdek, soliqlar ta'sisetish, o'lka byudjetini tuzish, sud ishlari, qonunlargao'zgarishlar kiritish, amnistiya berish RSFSR tasarruflgao'tishi belgilandi. Yerli rahbarlar bularga Turkistonxalqlari mustaqilligining batamom yo'q qilinishi, debqarab, qat'iy qarshi chiqdilar. Turkiston SovetRespublikasini Turkiston respublikasi deb o'zgartirishmasalasini ilgari surdilar hamda Turkistonni boshqarishNizomi, Turkiston respublikasi Konstitutsiyasi loyihala-rini tayyorladilar. Milliy davlatchilik, mustaqillik g'oya-lari nufuzli yig'inlarda, shuningdek, keng jamoatchiliktomonidan qizg'in ma'qullandi. O'lka yerli xalqlario'zini idora qilib, taraqqiyot sari borolmaydi, ulargaRossiya rahbarlik qilishi kerak, degan shovinistikg'oyalarga qarama-qarshi mintaqa xalqlariningmushtarakligi, mustaqil davlatchilik an'analari, imkoni-yatlari ta'kidlandi. 1920-yil 1-martda bo'lgan yig'inda Turkiston MIK raisi T.Risqulov yevropalik Turk-komissiya a'zolariga qarata, yerli xalq o'zini-o'zi idoraqilishni istaydi, kelgindilar rahbarligini rad qiladi, deb ta'kidladi.

G'oyaviy-siyosiy kurasli keskinlaslidi. Turkkomissiyayerli rahbarlar loyihalarini muhokama qilishga yo'lqo'ymadi. Bundan norozi bo'lib, may oyida T.Risqulov,S.Tursunxo'jayev, N.Xo'jayevlar Markazda mintaqaxalqlari davlatchiligi, mustaqilligini asoslasli, himoya qi-lishga harakat qildilar. Hay'at shu bilan birga Turkkomissiyasini tugatish, Turkfront RVS (inqilobiy harbiykengasli) huquqlarini cheklasli, qizil armiya qismlariniTurkistondan chiqarish yoki qurolsizlantirishni qat'iytalab qildi. Shuningdek, tasliqi aloqalar, tasliqi savdo vaharbiy masalalarni RSFSR tasarrufidan Turkiston MIK tasarruflga o'tkazish masalalari qo'yildi.

Kompartiya va RSFSR rahbariyati Turkiston vakillariloyihalarini qat'iy rad etdi. Milliy rahbarlar sinfiy pozitsiyalardan chekinishda, milliy burjuaziya manfaatlaritomonga og'machilikda ayblandi. T.Risqulov TurkistonMIK raiShgidan bo'shatildi, qator boshqa rahbarlar hamishdan chetlaslitirildi. Turkistonda inqilobiy rejimniyanada kuchaytirish choralari ko'rildi.

1920-yil sentabrda qabul qilingan Turkiston respub-likasining yangi Konstitutsiyasida TSR nomi TSSR debo'zgartildi. Milliy davlatchilik, mustaqil rivojlanishgaqaratilgan Xorazm va Buxoro respublikalarining intilish-lariga ham Markaz, bolsheviklar qarshi choralarniko'rdilar. Respublikalarni RSFSRga tobe qilishgaqaratilgan bitimlar tuzildi, siyosat amalga oshirildi.Bunda ham ulug' davlatchilik xalq ommasi va milliyrahbarlarning noroziligini keltirib chiqardi.

RSFSR rahbariyati, bolsheviklar mintaqani siyosiy-ma'muriy qaramlikda tutish bilan birga, bundagi boylik-larga egalik qilishga asosiy e'tiborni qaratdilar. O'zbe-kiston hududining xom asliyo boyliklarini talon-torojqilishda davom etish ko'zda tutildi. Bosh malikamalariMoskvada joylasligan(glavxlopkom) paxtachilik qo'mitasi (shelkotrest), pillachilik tresti va shu kabi

taslikilotlar taslikil qilindi. 1923-yilda O'rta OsiyoIqtisodiy Kengaslii (SredazEkoso) tuzildi, uning 1-konferensiyasi 1923-yil 5-martda o'tkazildi. Rasmanuchta respublika iqtisodiyotining hamkorlik yo'lida bir-lasliuvi e'lon qilindi. Amalda esa mintaqa xo'jaligi ustidan Markaz nazorati o'rnatilishi, boyliklariga amaliyegalik qilish yo'li ochildi.

Xalq ommasi davlatchiligi, mustaqilligi va asriyhuquqlarining inkor qilinishi, yerli rahbarlar tasliab-buskorligiga qarshi choralar, ulug' davlatchilik, shovinis-tik boshqaruv amaliyotlari mintaqadagi iqtisodiyotga,ijtimoiy-siyosiy muhitga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Bu hoiyig'inlarda, matbuotda ochiq e'tirof etib borilgan.