1 -§. Turkistonda istiqlol uchunkuraslining g'oyaviy asoslari

5-§. TURKISTONDA BOSHQARUV TIZIMINING TUZILISHI VA IQTISODIYOT SOHALARIDAGI O'ZGARISHLAR

Bolshevikcha boshqa-ruv-ma'muriy tizimningtaslikil qilinishi

So'1-bolshevistik guruhlar o`lkaning yevropaliklar yaslia-gan joylarida o'z hokimiyat-larini o'rnatganidan so'nginqilobiy aqidalar asosida boshqaruv-ma'muriy idoralartizimini taslikil qilishga kirishdi. Oldingi amaldorlarhokimiyatdan mahrum qilinib, malikamalar yopildi.Turkiston komissarlari soveti tuzilib, u inqilobiy dekret-lar — majburiy qoidalar chiqarib bordi.

1918-yil bahor-yozidan Turkiston sovet respublikasi e'lon qilinishi bilan hukumat tuzildi, qator komissarlik-lar, jumladan, icliki ishlar, yer ishlari, maorif, millatlarishlari komissarliklari barpo qilindi. Sovet hokimiyatidushmanlari bilan kurasli olib boruvchi Clik(Chrezvichaynaya komissiya — Favqulodda komissiya)o'z faoliyatini amalga oshira boshladi. Siyosiy vaziyat keskinlasliishi munosabati bilan tribunallar, siyosiybo'limlar, uchliklar ham tuzilib, faohyat ko'rsatdilar.Xo'jalikni boshqaruvchi idoralar taslikil etildi.

Farg'ona, Sirdaryo, Samarqand viloyat boshqaruvidoralari, komissarliklar, boshqa markaziy ma'muriyidoralarning bo'limlari barpo qilindi, shuningdek,uyezdlar va volostlar ma'muriyatlari taslikil etildi. Aholiijtimoiy hayoti tartib-intizomini yo'lga qo'yish tadbirlarijoriy etib borildi.

Qator muddat davomida sovet boshqaruvi, uningsiyosati barcha joylarni qamrab ololmay keldi. Asosanshaharlar va atroflardagi joylar bu jarayonga tortildi.Markazlardan olislardagi joylardan esa vaqti-vaqti bilansovet hokimiyati amaldorlari qurolli kuch hamrohligidapaydo bo'lib, oziq-ovqat, yem-xasliak, otlar, boshqadehqonchilik mahsulotlarini yig'ib ohb qaytganlar.

Siyosiy vaziyat murakkablasligan joylarda, jumladan,Farg'ona viloyatida inqilobiy hokimiyatning favquloddaorgani — inqilobiy qo'mita (revkom)lar harbiy sharoitqoidalari bo'yicha hokimiyatni boshqarganlar.

Turkiston o'lkasi, viloyatlar va mahalliy ishchi, soldatsovetlariga saylovlar o'tkazilib, ularning qurultoylaridaturli masalalar muhokama qilingan. Umumturkistonsovetlarining 12 ta qurultoyi o'tgan. O'lka bolsheviklarisiyosiy muxoliflarini chetlaslitirgandan so'ng Turkistonsovetlarining so'nggi oltita — VII—XII qurultoylari mut-tasil ular rahbarligida o'tdi. Sovetlar qurultoyidan oldino'lka bolsheviklarining qurultoyi o'tkazilib, muhimsiyosiy ko'rsatmalar tasdiqlab olingach, sovetlar qurul-toyiga ko'rsatma sifatida tavsiya etilgan. Turkiston kom-partiyasining sakkiz qurultoyi bo'lib o'tdi.

Sovetlar hukmronligi boshlanishi bilan vaqf mulkla-rining davlat ixtiyoriga olinishi e'lon qilindi. 1918—1920-yillarda ko'plab joylarda bu narsa amalga oshirildi.

1919-yil iyun oyida qoziliklar yopildi. Bular milliyan'analarga hujumning bir qismi edi va xalq ommasiningnoroziligiga sabab bo'ldi.

1919-yil kuzida Rossiya markazidan kelgan Turk-komissiya favqulodda va cheklanmagan, siyosiy-par-tiyaviy hamda davlat hokimiyati vakolatlarini amalgaoshirdi. U Turkiston Kompartiyasi MK, Turkiston MIKva XKS ustidan qattiq nazorat o'rnatdi, lozim topgandaularni tarqatib yubordi, tarkibini o'zgartirdi. Icliki vatasliqi siyosat, iqtisodiyot, armiya, kadrlar masalasini o'zqo'liga olib markazlaslitirdi. Rossiyadan yuborilganmoddiy resurslar, harbiy qismlar, bolshevik kadrlarTurkkomissiya ixtiyoriga kelar edi.

Turkiston kompartiyasi a'zolarining soni kam bo'lib,tez-tez o'zgarib turardi. Masalan, 1920-yil oxirida 58mingga yaqin a'zo bo'lsa, partiya faoliyatining oxirgiyili — 1924-yil o'rtalarida uning qatorlarida 6 ming a'zobor edi. Chunki kommunistlar xalq o'rtasida obro'-e'ti-borga ega emasdilar.

Asossiz va real voqelikdan yiroq bo'lgan boshqaruvjarayoni uzluksiz siyosiy to'qnasliuvlar va g'oyaviymuxoliflikni keltirib chiqarar edi. Bularga javoban bol-shevik rahbarlar sovet idoralarida, ijtimoiy taslikilotlarda,kompartiyaning o'zida ham tez-tez tozalasli (chistka)laro'tkazib bordilar.

Inqilobiy hokimiyat tub o'z-garishlar shiorlari va dab-dabali dasturni e'lon qilibginaqolmasdan, Turkistonda ular-ni amalda tadbiq qilishga ham kirishdi. Dastlab barcha bank muassasalari, ularda-gi mablag' va boyliklar, shuningdek, temir yo'l, aloqavositalari natsionalizatsiya qilindi. Sanoat va tog'-konkorxonalarida ishchilardan boshqaruvni, ishchi nazorati-ni amalga oshirish e'lon qilindi, lekin bundan natijachiqmadi. Ikkinchi bosqichda sanoat korxonalari,so'ngra boshqa ob'ektlar (mehmonxonalar, restoranlar,tamaddixonalar), hunarmandchilik ustaxonalari va shukabilar musodara (natsionalizatsiya) qilindi.

Sanoat bo'yicha sanoat, savdo, qishloq xo'jaligi va boshqa komissarliklar tuzilib, ish olib bordi. Turkistonrespublikasining Xalq xo'jaligi Kengaslii (1918-yil aprel),uning joylardagi taslikilotlari xo'jalik faoliyatiga rahbar-lik qildilar. Tadbirkorlik bilan shug'ullanib kelgan jami-yatlar tarqatib yuborildi, xususiy mulk egalari tekin-xo'rlar deb e'lon qilinib, fuqarolik huquqlaridanmahrum qilindi. Buning ustiga ularga tez-tez kontribut-siyalar (tovon, jarima) solindi, ular majburiy mehnatgajalb qilindilar.

Xususiy mulk yo'q qilinib, egasiz qolgan iqtisodiyotshiddat bilan talon-taroj bo'ldi. 1917-yilda o'lkada 326ta paxta tozalasli, yog'-sovun zavodlari bor edi. Ularningsoni qisqarib borib, 1918-yilda 69 taga, 1919-yilda 43taga, 1920-yilga kelib esa 37 taga tushib qoldi. Paxtayog'i, sovun ishlab chiqarish, tosliko'mir va neft qazibolish nihoyat darajada pasayib ketdi. Temir yo'lda ishla-mayotgan parovozlar, vayron bo'lgan vagonlar soni tezortib bordi.

1917-yilda Turkistonda 91242 hunarmand bo'lib,ulardan 52796 tasi shaharlarda, 38446 tasi qishloqlardafaoliyat ko'rsatgan. Farg'ona, Samarqand viloyatlari,Toslikent shahri va atrofida 31353 ta hunarmandchilik korxonalari bo'lib, ular hunarmandlarning xususiy mulkibo'lgan. Ular davlat mulki deb e'lon qilindi. Hunar-mandchilik ustidan qattiq nazorat o'rnatildi, mahsulotlarhokimiyat tomonidan taqsimlanadigan bo'ldi.

O'lkada savdo-sotiq buzildi, oziq-ovqat tanqiShginatijasida hamma bozorlar yopildi, non bilan ta'minlasli,g'alla davlat idoralari ixtiyorida markazlaslitirildi.

Iqtisodiy qiyinchiliklarni bartaraf qilish uchunTurkiston XKS pul emissiyasiga zo'r berish yo'lini tan-ladi. 1918-yil yoziga kelganda pul-moliya tangligi pul-ning o'ta qadrsizlanishiga olib keldi. O'lka hukumati o'zpul qiymati — Turkiston bonlarini chiqara boshladi,ba'zi joylarda o'z kredit biletlari chiqarildi.

Ishchilarning moddiy ta'minoti buzildi, ishlab turgankorxonalarga ishchilar yetishmay qoldi. 1919-yil yozidan16 yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan aholi yalpi majburiymehnatga tortildi. 1920-yilda paxta tozalasli sanoati,so'ngra irrigatsiya tarmoqlari ishchilari harbiy holatgako'chirildilar. Shuningdek, ba'zi harbiy qismlar mehnatqismlariga aylantirildi.

Ko'rilgan chora-tadbirlar o'lka xalq xo'jaligini og'irahvoldan — jiddiy inqirozdan qutqara olmadi.

Turkiston aholisining 80 % - dan ortig'ini dehqonlar taslikil qilardi. Shuning uchun yer-suv (agrar) munosabatlari va ular bilan bog'liq bo'lgan sanoat uchun xom asliyo, oziq-ovqat muammolari jiddiyahamiyat kasb etdi. Rossiyada oktabr to'ntarishi kuniyoqpomeshchik (yirik) yer egaligini yo'q qilish to'g'risidadekret e'lon qilindi, yerlar qaslishoq dehqonlargataqsimlab berildi. Bu tadbirni Turkistonda ham o'tkaz-moqchi bo'ldilar. Lekin bu yerda sharoit, ya'ni dehqonlar ommasining urf-odati, kayfiyati boshqacha edi. Lekinsovet hokimiyati qishloqda o'z ta'sirini o'tkazishga qarorqildi.

1917-yil 9-dekabrda Turkiston XKS yerni sotish vasotib olishni man qiluvchi, yerni ijara berishni chek pullovchi qaror qabul qildi. Ammo u qog'ozda qoldi. 1918-yil boshidan XKS hamda yer ishlari komissarligi o'zi mehnat qilmagan egalar ixtiyoridagi bog' va uzumzor-larni natsionalizatsiya qilish hamda bunday shaxslarningyer-suv, uy-joy sharoitlari, qoramollarini ro'yxatga olishto'g'risida buyruq va ko'rsatma chiqardi. Bu ishlarniamalga oshirish uchun yer-suv komitetlari tuzilib, ulartarkibiga kambag'al dehqonlar, batraklar kiritilishi ko'z-da tutildi. 1918-yil avgustida Sirdaryo va Samarqandviloyatlarida 74 ta volost yer-suv kornitetlari ish ko'rgan.Yil oxirida bular kambag'allar komiteti (KOM6e«bi) vakambag'allar uyushmasi (soyuzi bednoti) deb ataldi.

Lekin yirik dehqonlar yer egaligini surunkali tuga-tishga qaratilgan harakatlar natija bermadi. Dehqonlarommasi bunga qat'iy qarshi chiqdi. 1918-yil 11-yanvar-da Qo'yliqda Toslikent uyezdi vakillarining qurultoyibo'ldi, unda 586 vakil qatnaslidi. Qurultoy sovethokimiyatiga, yer-suv komitetlarining tuzilishiga qarshichiqdi, inqilobiy agrar tadbirlarni rad etdi. Shu yilsentabr oyida Farg'ona viloyatining Vodil qishlog'idato'plangan dehqonlar majlislari kambag'allar uyushmasi-ni tuzish, yer maydonlarini natsionalizatsiya qilishgaqarshi chiqdilar. Bu hoi Asaka volostida, boshqa joylar-da ham bo'ldi. Tuzilgan yer-suv kornitetlari esa inqilobiychoralarni amalga oshirmas edi.

Shunday qilib, yer to'g'risidagi dekret bajarilmadi,dehqonlar agrar masalaning Turkistonda inqilobiy zo'ra-vonlik bilan qayta ko'rilishiga yo'l qo'ymadilar.

¹ bon — mayda pul sifatida vaqtincha oborotga chiqarilgan kam qiymatli qog'oz pul

Agrar tadbirlar asosan o'lkadagi yevropalik mulkdor-lar va dehqonlarga nisbatan amalga oshirildi. 1918-yilboshida ko'pchilik imeniye (yevropacha agrar maj-mua)lar, bog'lar va yirik xo'jaliklar natsionalizatsiyaqilindi. Faqat natsionalizatsiya qilingan bog'lar va uzum-zorlar maydoni 13.361 desyatinadan iborat edi.

Bolsheviklar holdmiyatining buzg'unchilik tadbirlari-ni tobora avj oldirishi, zrroatchilikni talasli, buning ustigajahon urushi zug'umi Turkiston qishloq xo'jaligiga kattazarar yetkazdi. Chunonchi, 1915-yilda Turkistonda 3,5mln (bundan 2,4 mhi sug'oriladigan) desyatina ekin maydoni bo'lgan. Biroq u 1917-yil oxiriga kelib yarmiga,1918-yilda uchdan ikki qismga qisqargan. O'lkaninguchta o'zbek viloyatlarida 1917-yilda 8440 ming boshqoramol bo'lsa, 1920-yilda ular 3440 ming boshni taslikilqildi. Paxtachilikdagi inqiroz surunkali tus oldi. 1915-yili542 ming desyatina yerda paxta yetishtirilib, uning yalpihosili 831 ming tonnani taslikil etgan bo'lsa, 1921-yili buraqamlar 76 ming desyatina va 15 ming tonnani taslikiletdi. Yung, pilla yetishtirish va qishloq xo'jaliginingboshqa sohalarida ham mahsulot hajmi pasayib ketdi.