1- ma’ruza kirish

Nazorat savollari 
1.Elektr eroziya deb nimaga aytiladi? 
2. Elektroerozion ishlov berish turlari nechta? 
3.  Elektroerozion  usulda    detalni  shakllantirish  necha  xil  sxemada  amalga 
oshiriladi?      
4.Elektrod deb nimaga aytiladi? 
 
16-MA’RUZA 
CHIZIQLI ELEKTR MOTORLAR 
Reja 
16.1 Ularning asosiy  konstruktiv tuzilishlari 
Chiziqli motor - magnit tizimning elementlaridan biri ochilgan va kengaytirilgan 
o'rashga ega bo'lgan elektr motor, bu esa magnit maydonni yaratadi, ikkinchisi u 
bilan o'zaro ishlaydi va dvigatelning harakatlanuvchi qismining chiziqli harakatini 
ta'minlaydigan qo'llanma shaklida amalga oshiriladi. Hozir chiziqli elektr 
motorlarining ko'plab turlari (turlari) ishlab chiqilgan, masalan: 
chiziqli asinxron elektr motorlar (LAD), 
chiziqli sinxron motorlar 
chiziqli elektromagnit motorlar 
chiziqli magnetoelektrik motorlar, 
chiziqli magnitostriktiv motorlar, 
chiziqli piezoelektrik (elektrostrikativ) motorlar va boshqalar. 
Asinxron,  sinxron  yoki  to'g'ridan-to'g'ri  oqim  kabi  chiziqli  motorlarning 
ko'pgina  turlari  mos  keladigan  aylanma  harakat  motorlarini  harakat  tamoyiliga 
muvofiq  takrorlaydi,  boshqa  turdagi  chiziqli  motorlar  (magnetostrictiv, 
piezoelektrik  va  boshqalar)  aylanma  harakatlantiruvchi  motorlar  kabi  amaliy 
dizaynga  ega  emas.  Tarmoqdan  elektr  energiyasini  oladigan  chiziqli  elektr 
motorining  statsionar  qismi  stator  yoki  asosiy  element  deb  ataladi  va  statordan 
energiya  oladigan  dvigatelning qismi  ikkinchi darajali  element  yoki  armatura deb 
ataladi  ("rotor"  nomi  chiziqli  motorning  qismlariga  taalluqli  emas,  chunki  "rotor" 

---

96 
 
so'zi  tom  ma'noda.  "aylanish"  degan  ma'noni  anglatadi,  lekin  chiziqli  motorda 
burilish mavjud emas). 
Transportda  eng  keng  tarqalgan  va  katta  chiziqli  harakatlar  uchun  asenkron  va 
sinxron  chiziqli  motorlar  mavjud,  ammo  chiziqli  shahar  motorlari  va  chiziqli 
elektromagnit  motorlar  ham  ishlatiladi.  Ikkinchisi  ko'pincha  ishchi  jismlarning 
kichik  harakatlarini  olish  uchun  ishlatiladi  va  shu  bilan  birga  yuqori  aniqlik  va 
sezilarli tortishni ta'minlaydi. 
Chiziqli  indüksiyon  vosita  qurilmasining  g'oyasini  stator  va  rotorni  odatiy 
asenkron motorning o'qi generatrix bo'ylab eksa bo'ylab o'ralgan va uni tekislikda 
joylashtirish  orqali  aql  bilan  kesish  orqali  erishish  mumkin.  Olingan  tekis  dizayn 
chiziqli motorning sxematik diagrammasi. Agar hozirda bunday dvigatelning stator 
sargilari  uch  fazali  o'zgaruvchan  tok  tarmog'iga  ulangan  bo'lsa,  magnit  maydon 
hosil  bo'ladi,  uning  o'qi  besleme  zo'riqishining  chastotasiga  va  t  qutb  bo'linishi 
uzunligiga mutanosib V tezlik bilan havo bo'shlig'i bo'ylab harakatlanadi: V = 2pf. 
Bo'shliq bo'ylab harakatlanadigan bu magnit maydon rotor sargının o'tkazgichlarini 
kesib o'tadi va ulardagi EMFni qo'zg'atadi, uning ta'siri ostida o'rash orqali oqimlar 
oqadi.  
Oqimlarning  magnit  maydon  bilan  o'zaro  ta'siri,  Lenz  qoidasiga  ko'ra, 
magnit maydonining harakat yo'nalishi bo'yicha harakat qiladigan kuchning paydo 
bo'lishiga  olib  keladi.  Rotor  -  kelajakda  biz  uni  allaqachon  ikkinchi  darajali 
element  deb  ataymiz  -  bu  kuch  ta'siri  ostida  harakatlana  boshlaydi.  An'anaviy 
indüksiyon motorida bo'lgani kabi, elementning harakati S = (V - v) / V maydoniga 
nisbatan ba'zi bir siljish bilan sodir bo'ladi, bu erda v - elementning tezligi. Chiziqli 
dvigatelning nominal slipi 2-6% ni tashkil qiladi. [1] Chiziqli dvigatelning ikkinchi 
darajali  elementi  har  doim  o'rash  bilan  ta'minlanmaydi.  Chiziqli  indüksiyon 
motorining  afzalliklaridan  biri  shundaki,  oddiy  metall  plastinka  ikkinchi  darajali 
element sifatida ishlatilishi mumkin. Ikkilamchi element ikkala stator o'rtasida yoki 
stator  va  ferromagnit  yadro  o'rtasida  joylashgan  bo'lishi  mumkin.  Ikkilamchi 
element  mis,  alyuminiy  yoki  po'latdan  yasalgan  bo'lib,  magnit  bo'lmagan 
ikkilamchi  elementdan  foydalanish  ferromagnit  elementlar  orqali  magnit  oqimni 
yopadigan  struktura  sxemalarini  ishlatishni  o'z  ichiga  oladi.  Chiziq  shaklida 
ikkinchi  darajali  elementli  chiziqli  motorlarning  ishlash  printsipi  an'anaviy 
asenkron  motorning  massiv  ferromagnit  yoki  ichi  bo'sh  magnit  bo'lmagan  rotor 
bilan  ishlashini  takrorlaydi.  Chiziqli  motorlarning  stator  sargilari  an'anaviy 
asenkron  motorlar  bilan  bir  xil  ulanish  sxemalariga  ega  va  odatda  uch  fazali  AC 
tarmog'iga  ulanadi.  Chiziqli  motorlar,  ko'pincha  ikkinchi  darajali  element 
harakatsiz  va  stator  harakatlanayotganda,  teskari  harakat  deb  nomlanadigan 
rejimda  ishlaydi.  Harakatlanuvchi  stator  motor  deb  nomlanuvchi  bunday  chiziqli 
vosita,  xususan,  elektr  transportida  keng  qo'llanilishini  topadi.  Masalan,  stator 
avtomobilning tagiga mahkam o'rnatiladi, ikkilamchi element esa relslar orasidagi 
metall  tasma,  ba'zan  relslarning  o'zlari  ikkinchi  darajali  element  bo'lib  xizmat 
qiladi.  Chiziqli  indüksiyon  motorlarining  turlaridan  biri  naychali  (koaksiyal) 
vosita.  Bunday  dvigatelning  statori  quvur  shaklida  bo'ladi,  uning  ichida  magnit 
pallaning  bir  qismi  bo'lgan  intervalgacha  tekis  disk  lasanlari  (stator  sargilari)  va 

---

97 
 
metall yuvgichlar joylashgan. Dvigatel bobinlari guruhlarga ulanadi va motorning 
alohida fazalarining sargilarini hosil qiladi. Ferromagnit materialdan tayyorlangan 
naycha  shaklidagi  ikkinchi  darajali  element  ham  stator  ichiga  joylashtirilgan. 
Stator  sargilari  tarmoqqa  uning  ichki  yuzasi  bo'ylab  ulanganda,  uning  aylanasi 
bo'ylab  yo'naltirilgan  ikkinchi  darajali  element  tanasida  oqimlarni  keltirib 
chiqaradigan  harakatlanuvchi  magnit  maydon  hosil  bo'ladi.  Ushbu  toklarning 
motorning  magnit  maydoni  bilan  o'zaro  ta'siri  trubka  bo'ylab  harakatlanadigan 
ikkilamchi  elementga  kuch  hosil  qiladi,  bu  esa  bu  yo'nalishda  ikkilamchi 
elementning  harakatlanishiga  sabab  bo'ladi.  Chiziqli  motorlarning  naychali 
dizayni, magnit oqimi radial yo'nalishga ega bo'lgan tekis chiziqli motordan farqli 
o'laroq,  ikkilamchi  elementdagi  magnit  oqimning  eksenel  yo'nalishi  bilan 
tavsiflanadi.