1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

2. Otlarning belgilariga karab xarakteristika berish formasi.

Tart №	Belgilar	Ta’rifi
1.	Kashka
2.	YUlduzli
3.	Tasmali

Topshiriklar
1.Plakat va albomlardagi rasmlardan foydalanib, kursatilgan otlarning tusi va belgilarini anik va kiska kilib ishchi daftaringizga yozing.
2. Jadvalda nomlari kursatilgan otlarning tuslarini daftaringizga kuchirib, xar kaysisini aloxida ta’riflab tuldiring (4-jadval).
3. Otlarning kuyidagi belgilarini ish daftaringizga yozib, xarakteristika bering (5-jadval).
4. Oeklaridagi belgilarga kiskacha xarakteristika bering.
5. MDX dagi ot zavodlariga berilgan tamgalarni chizib urganing.


5-Mashgulot. Otlarning yoshini aniklash.
Darsning maksadi otlarning tishiga karab eshini aniklash.
Kerakli jixozlar: mashgulot auditoriyada, ot zavodlarida mustakil utkaziladi. Unda tabiiy kirkuvchi tishlar kolleksiyasi, tishlar mulyajlari, plakatlar, ukuv kullanmalaridan foydalinadi.
Otlarning jinsi va yoshiga kura tishlarining soni, bulinishi, xar kaysi gruppav tishlarning nomlanishi, anatomik tuzilishi, sut tishlari va doimiy tishlarda kuzatiladigan uzgarishlar urganilib, ish daftariga eziladi.
Darsning mazmuni. Studentlar darsda tekshirilaetgan otdan eki skeletdan ogiz bushliklarini kurib, tishlarini kuzdan kechiradilar va uning yoshini aniklaydilar.
Otlarning yoshini xujjatdagi yozma ma’lumotlarga asoslanib aniklash eng tugri usul xisoblanib bu usuldan ot zavodlaridagi naslchilik ishlariga doir ma’lumotlarda xam foydalinadi. Lekin uni xamma xujaliklarda kullab bulmaydi, chunki yilkilar uyurda bokilganda kulunlarning tugilganligi tugrisida yozma xujjatlar bulmasligi xam mumkin. Bunday xollarda otning yoshi uning tishiga karab aniklanadi.
Otning yoshini tishiga karab aniklash uchun otning chap tomonida turib uning ogziga ung kulni (tishsiz tomonidan) kiritib kursatkich va urta barmoklar Bilan tili tortiladi. CHap kul Bilan burunni lab kismlari bilan ushlab, balandga kutariladi. Tishlar yakkol kuringach ularga karab otning yoshi aniklanadi.
Aygirlarda 40, biyalarda 36 ta Tish buladi. Xayvonlar ichida eng murakkab tuzilgan Tish – ot tishidir. Tishlar kurinishiga kura kirkuvchi, yirtkich va jag tishlarga, jag tishlar uz navbatida mayda va katta jag tishlarga bulinadi. Jag tishlari ozikni maydalash va ezish uchun xizmat kiladi. Kirkuvchi tishlar pastki va yukori jagning oldingi kismida joylashib, utni erdan uzib olish uchun xizmat kiladi. Xar jagda 3 juftdan, xammasi bulib olti juft tish buladi. Kirkuvchi tishlarning urtadagi bir jufti ombur, uning ikki enidagi bir jufti urta tish, nixlyat, uning chekkasidagi juft tish chetki tish deb ataladi. Kirkuvchi tishlarning ichki tomoni til yuzasi, tashki tomoni esa lab yuzasi deb ataladi. Jag tishlar pastki va yukorigi jagda 12 tadan, xammasi bulib 24 ta buladi. Yirtkich tish fakat aygirlarda bulib, u ximoya va xujum vazifasini utaydi. U bir jagda 2 tadan, 4 ta bulib, jag tishlar Bilan kirkuvchi tishlar oraligida joylashadi. Tishni shartli ravishda uch kismga bulish mumkin: tanasi, buyni va ildizi. Anatomik tuzilishiga karab tish:
tish bushligi, dentin, emal, sementdan iborat (11-rasm).
Xar bir tish maxsus tish chukurchalarida joylashadi. Tish bushligi tishni oziklantirib turuvchi kon va nerv tolalaridan tashkil topgan, uni pulpa deyiladi. Pulpa dentin moddasini ishlab chikaradi. Tish bushligi suyaksimon dentin moda bilan tulgandan sung tish batamom usishdan tuxtaydi. Emal tishning ustki eng kattik koplovchi katlami bulib, u tishni tashki ta’siridan saklaydi. Tish ildizini sement katlam bilan kin ichida mustaxkamlab turadi. Tish ildizida teshik bor, bu teshik bushligi bilan tutashib ketgan. YUkori jagning kirkuvchi tishlar kosachasining chukurligi pastki jag kirkuvchi tishlari kosachasi chukurligiga nisbatan kengrok buladi.
Tish tanasining ustida til va lab tomonlari bulib, ularning urtasidagi chukurcha tish kosachasi deb ataladi.
Otlarning tishi boshka xayvonlarning tishlaridan fark kiladi. Otning tishlari yiliga taxminan 2 mm emirilsa, 2 mm usib chikadi. Kuy va koramollarning tishi esa usmaydi, utmas tunka bulib koladi. Aygir bilan biya tishlarining joylashish formulasini kuyidagicha ifodalash mumkin:

YUkori jagn K Y MJ KJ

Aygirda=------------------------------------- 40
Pastki jag K Y MJ KJ

YUkori jag K MJ KJ

Biyada= ------------------------------ 36
Pastki jag K MJ KJ

MJ- mayja jag tishlar; K – kirkuvchi tishlar;

Katta jag tishlari; Y – yirtkich (kozik) tishlar.

5 yoshida otning sut tishlari doimiy tishlarga almashinib buladi, ular doimiy tishlardan shakli, kata-kichikligi va rangi bilan fark kiladi. Kirkuvchi sut tishlari doimiy tishlarga nisbatan keng kupaksimon, rangi okishrok, ustki kismi yalpok, ustidagi kosachalari kichik buladi.

Kulunlarda kupincha kirkuvchi tishlar bulmaydi. Tishsiz tugilgan Kulunda 7-14 kun ichida ombur shaklida sut tishlari, 15-45 kun ichida urta sut tishlari, 6-7 oyligida cheka kirkuvchi sut tishlari chikadi. Kirkuvchi sut tishlar kosaalarining emirilishi 10-24 oyligiga tugri keladi. Kulunlarni 10-12 oyligida ombur shaklidagi sut tishlari kosachalari, 12-14 oyligida urtadagi, 15-24 oyligida chetki kirkuvchi sut tishlarning kosachalari emiriladi. Otlarning 2,5 eshdan 5 yoshgacha kirkuvchi sut tishlari doimiy kirkuvchi tishlarga almashinadi (12-rasm).
Otning 2,5 yoshida ombur shaklidagi sut tishlari tushib, doimiy ombur tishlar chika boshlaydi va 3 yoshida boshka tishlar bilan tenglashadi. 3,5 yoshda urta sut tishlari tushib, doimiy urta tishlar chikadi va 4 yoshida boshka tishlar bilan tenglashadi. 4,5 yoshda chetki sut tishlari tushib, doimiy chetki tishlar chikadi va 5 yoshida boshka tishlar bilan tenglashadi. Aygirlarning yirtkich tishlari 4 yoshida chikib, 5 yoshida voyaga etadi. Yirtkich tishlar pastki jagda 2-3 oy oldin chikadi.
Doimiy kirkuvchi tishlar kosachalarining emirilishi pastki jagdan boshlanib, keyinchalik yukori jagga utadi. CHunki pastki jagdagi doimiy kirkuvchi tishlar kosachasining nmirilishiga sabab, pastki jagdagi doimiy kirkuvchi tishlar kosachalarining chukurligi 6 mm, bulsa yukori jag kirkuvchi tishlarniki 12 mm keladi. SHuning uchun xam avval pastki kirkuvchi tishlar kosachalari, keyinchalik yukorigi kirkuvchi tishlar kosachalari emiriladi. Emirilish ombur tishdan boshlanib, sungra urta va chetki tishlarga utadi. 6 yoshda ombur, 7 yoshda urta, 8 yoshda chetki tishlarning kosachalari emiriladi. 9 dan 12 yoshgacha yukori jag doimiy kirkuvchi tishlarining kosachalari emiriladi. 9 yoshda ombur, 10 yoshda urta, 11 yoshda chetki doimiy kirkuvchi tishlarning kosachalari emiriladi. Kosachalari emirilib bulgandan sung tishlarning izi koladi, bu «izlar» tish satxidan sal balandrok bulib, tishning emirilib borishi Bilan shaklan uzgaradi. SHuni aytish kerakki, emirilish tufayli dentin moddasi Bilan tulgan ildiz kanali ochilib koladi. Ildiz kanalining rangi sargishrok bulib, u ba’zan «ildiz yulduzcha»si deb xam aytiladi (13-rasm).
«Ildiz yulduzcha»sining rangi tish emirilgan sari koramtir tus olib, 6-8 yoshida tor, 9-10-11 yoshida kalta va keneg, iz shaklida buladi. 12-13-14 yoshida tuxum, 15 yoshida echsa ildiz yulduzchasi ovalsimon bulib koladi.
Doimiy kirkuvchi tishlar yuza kismi shaklining uzgarishi. Pastki kirkuvchi tishlarda 11 yoshdan yukori, 12 yoshdan ombur, 13 yoshda urta, 14 yoshda chetki tishlarning yuza kismining shakli aylanasimon buladi. 15 yoshda ombur, 16 yoshda urta, 17 yoshda chetki tishlar yuza kismining shakli uchburchakni eslatadi. 18 yoshda ombur, 19 yoshda urta, 20 yoshda chetki tishlar yuza kismining chuzikrok eki uchburchak shaklida sargaygan buladi. 21 yoshda ombur, 22 yoshda urta, 23 yoshda chetki tishlarning eyilishi oldingi uchburchak shakliga nisbatan deyarli ikki baravar kuprokdir (14-15 – rasmlar).
Tishning shakli va kengligining uzgarishi ot yoshining utib borishiga boglik. Tishlarning almashinishi va emirilishida iklim sharoiti, doimiy dagal oziklar bilan oziklanishi, bugozlik davri, sogligi ta’sir kiladi. YOshini aniklashda sharoitlarni xam xisobga olgan xolda sinchiklab kurishga tugri keladi.