1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

Topshiriklar

1. 
   Otlar tishining uzgarish konuniyatlarini urganing.
   
2. 
   Tugilganidan to 23 yoshgacha bulgan davrda tishlarida kuzatiladigan uzgarishlarni sxema shaklida tuzing (6-jadval).
   
3. 
   Tishi buyicha yoshini aniklash sxemasini chizing.
   
4. 
   Xar xil yoshdagi 3 ta ot (kulun, toy, katta yoshdagi)ni tishiga karab yoshini aniklang va xujjatlar bilan solishti
   
5. 
   rib kuring (7 jadval).
   

6.Otlarning tishlarida kuzatiladigan uzgarishlar.

Ot yoshi	Tishi orkali uzgarishi
	1.kirkuvchi sut tishlarning yorib chikishi 2.kirkuchi sut tishlar kosachasining emirilishi. 3.kirkuvchi sut tishlarining doimiy kirkuvchi tishlarga almashinishi. 4.doimiy kirkuvchi tishlar kosachalarining emirilishi.
a).pastki jagda b). yukori jagda
	5.doimiy kirkuvchi tishlar yuza shaklining uzgarishi
12 yoshda 13 yoshda 14 yoshda 15 yoshda 16 yoshda 17 yoshda 18 yoshda 19 yoshda 20 yoshda 21 yoshda 22 yoshda 23 yoshda

7.Otlarning tishiga karab yoshini aniklash va xujjatlar bilan solishtirish

Otning zoti va lakabi	YOshi aniklanadigan ot tishining belgilari	Otning yoshi
		Studentning achik tashicha	Xujjat buyicha

6 – Mashgulot.
Kulun va toylarni usish va rivojlanish konuniyatlari xamda ularni asrash va oziklantirish.
Darsning maksadi. Kulun va toylarni emadian va sutdan ajratish davrida usish va rivojlanish konuniyatlarini urganish xamda ularni asrash va ozilantirish shart-sharoitlari bilan tanishi.
Kerakli jixozlar: studentlar bu mashgulotda kitobdan, sxema va topshiriklardan foydalanadilar. Amaliy mashgulot ukuv ishlab chikarish praktikasida, ukuv-tajriba xujalik otxonalarida, ot sporti klublarida, ot zavodlarida eki ilgor xujaliklarda utkaziladi. Studentlar otbokarlar bilan birgalikda toy va kulunlarning usishi va rivojlanishini kuzdan kechiradilar, parvarishlash sharoitlari bilan tanishadilar.
Darsning mazmuni. Amaliy mashgulot darsida usish va rivojlanish xamda mutlok va nisbiy usishi tugrisida kiskacha tushuncha beradigan topshiriklarni ishlaydiar. Xujaliklardagi kulun va toylarning usishi va rivojlanishi ona kornidan boshlanadi va tugilgandan sung davom ettiriladi. Organizm massasining oshib borishi tananing uzunligiga, eniga, kengligiga oshishi – uning usishi deyiladi. Organizm funksiya va strukturasining murakkablashib, takomillashuviga rivojlanishi deyiladi.
Usish va rivojlanish ikki davrga bulinadi: ona kornida va tugilgandan keyingi davri.
Tugilganda kulunlarning tirik vazni ona tirik vaznining 10% ini tashkil kiladi. 7-8 kunligigacha esa yangi tugilgan davri deyiladi. Tugilgandan 1-2 soat vakt utar-utmas u mustakil xarakat kila boshlaydi.
YOsh otlarning tana tuzilishi katta yoshdagi otlardan keskin fark kiladi. Oeklari uzun, gavdasi ixcham va katta, kukragi yuzarok buladi. Agar bugoz biyalar emon oziktirilsa xomilaning usishi sustlashadi, trubkasimon suyaklar usishdan tuxtaydi, natijada kulun oeklari kata bulib tugiladi va xaetining oxirigacha bu nukson saklanib koladi (embrionalizm).
Kulun 2-3 oylik bulganda uning organizmi kayta tiklana boshlaydi. Bu davrda u xam eniga, xam buyiga usa boshlaydi. Agar u tuyimli oziklar bilan oziktirilmasa, skeleti yaxshi usmaydi va rivojlanmaydi, kattalashganda oeklari uzun, orkasi tor, gavdasi kata, kukragi tor bulib shakllanadi. Tana tuzilishi yosh otlarni eslatadi (infantilizm).
YAngi tugilgan kulunlarda tana temperaturasi, yurak puls iva nafas olishi tez buladi, 2-3 oyligidan boshlab bu kursatkichlar pasaya boradi. YOshining oshib borishi bilan, usish va rivojlanish tezligi susayadi, konining morfolgik tarkibi uzgaradi. Eritrotsitlar soni va gemoglobin konsentratsiyasi pasayadi.
6-8 oylikdan 12-18 oylikkacha bulgan davrda yosh otlar jinsiy jixatdan etiladi. Bu davrda ularning tanasi tez kattalashadi, kukragi kengayadi, tanasi eniga va buyiga usadi. Etilish davri oxirida usish tezligi, nafas olish va tomir urish pulsi sustlashadi, tana temperaturasi pasayadi, kondagi eritrotsitlar va gemoglobin mikdori oshadi.
Otlarda usish 5 yoshgacha davom etadi. Bu davrda gavda tulishadi, fiziologik kursatkichlar normaga keladi, xamma sut tishlari doimiy tishlar bilan almashinadi.
YOsh kulunlarni va toylarni usish va rivojlanishini tekshirish uchun ular tarozida tortib kuriladi. Xayvonlar usishining asosiy kursatkichi mutlok va nisbiy buladi. Xayvonning muayyan vakt (kun, oy, kvartal, yil) mobaynida tirik vaznining ortishiga mutlok usish deb aytiladi va u kuyidagi formula bilan ifodalanadi:
O-D
M=--------------
T
M- mutlok usish, O – xayvonning xozirgi vazni, D – dastlabki vazni, T – ikala vazn urtasidagi vakt.
Masalan, kulunning xozirgi tortish vaktidagi ogirligi 69 kg, tugilganidagi ogirligi 39 kg.

O-D 69-39

M= ----------- = ---------- = 1 ga teng ekan.
T 30
Demak kunlik, ya’ni usish 1 kg ekan.
Nisbiy usish – xayvonning muayyan vakt (kun, oy, kvartal, yil) mobaynida ortgan vaznining dastlabki vazniga nisbatan farkining protsent xisobiga aytiladi.
O-D
K=-------- 100
D
Bunda
K- nisbiy usish, O – oxirgi vazni, D – dastlabki vazn

69-39 30.100

K=--------- 100=--------76,9%
39 39
Nisbiy usish 76,9 % ga teng ekan.
Maxalliy zotga oid kulunlar, tugilgandan keyin juda tez usadi. Dastlabki oyda uning tirik vazni sutkasiga 1-2 kg dan oshib boradi. YAngi tugilganda onasini sutkasiga 50-60 martagacha emadi. Bu davrda tirik vaznining 1 kg oshirish uchun 10 l sut iste’mol kiladi.
Uyur sharoitida kulunlarning usishi baxorgi va kuzgi mavsumda jadallashadi, kishki mavsumga utgandan keyin susayadi. Uch oyligida kulunning tirik vazni tugilgandagiga karagandap 3 marta ortadi, 6 oyligida bu kursatkich kata yoshdagi otlar vaznining 45% ini, 1 yoshda esa 62-65%ni va 2 yoshligida 85-90% ni tashkil kiladi. Kulun 3-4 kunligigacha maxsus bulimlarda saklanadi sungra onasi Bilan matsionga chikariladi va kun sayin sayr kilish muddati uzaytirib boriladi.
Biyalar 5-7 kunlik kulunlari bilan kichik-kichik gruppa kilib asraladi, 10-15 kunlik bulganda esa umumiy biyalar tudasiga utkaziladi. Kulunlar 1-1,5 oyligidan boshlab xar xil utlarni eya boshlaydi. Uchinchi oydan boshlab konsentrat oziklarga urgatila boradi. Dastlab ular 200-300 g dan, sungra esa bu norma onasidan ajratish davriga kadar oshirib boriladi. Kulunlar otxonada asralganda 6-7 oyligida onasidan ajratiladi. Ular uyur kilib bokiladigan yilkichilikda esa 8-9 oyligida eki kuzga borib ajratiladi. SHu davrning uzida aygirchalar biyachalardan ajratiladi. Ajratishdan oldin ularning tuslari va belgilari aniklanib ta’riflanadi. Kulunlarni onasidan ajratishning eng yaxshi muddati avgust, sentyabr, oktyabr oylari xisoblanadi. Onasidan ajralgan kulunlar bittadan eki ikkitadan kilib bulinmalarga kuyiladi. Bunda xar bir kulun uchun ajratilgan joy 9 m² dan kam bulmasligi, kuruk va erug bulishi zarur. Tannarxni pasaytirish maksadida ularni gruppa-gruppa kilib bulmalardap asrash mumkin. Onasidan ajratilgan kulunlar sifatli pichan v aut uni Bilan oziklantirilishi lozim, ularga utga boy bulgan yaylovlar ajratiladi. Konsentrat oziklardan poxolpoya, suli, ARPA kepagi beriladi. Ratsionda kalsiy moddasi etishmasa konsentrat oziklarga xar bir bosh xisobiga 20-30 g dan bor kushib beriladi. YOsh kulunlar sutkasiga 4 marta oziklantiriladi: konsentrat oziklar ertalab, tushlikda va kechkurun beriladi. Ozik berishdan oldin kulunlar oxurga boglanadi (kuchlari, kuchsizlarini sikib chikarmasligi uchun). Sutkasiga 3 marta pichan 2 marta shirali oziklar beriladi. CHala va nimjon tugilgan kulunlarning asosiy ratsioniga sutkasiga 3-8 l dan xar bir bosh xisobiga obrat eki issik suvga aralashtirilgan sigir suti kushib beriladi. Bunda xar litr sut xisobiga 20-25 g dan kand xam kushiladi. Kulunlar bir-birlariga yaxshi urganib ketgunga kadar muntazam kuzatib boriladi. YAylovda yaxshi utlashi uchun ularning tudasiga axta kilingan kari ot kushib kuyiladi. Aygirchalar biyasalarga nisbatan sifatli ozik talabchan buladi, yaxshi oziklanish sharoitida aygirchalar biyachalarga nisbatan kuprok rivojlanadi va kup et kushadi. SHuning uchun aygirchalarni oziklantirish normasi biyachalarnikidan oshikrok bulishi kerak. Bunday xolat ular 2 yoshga tulgunga kadar davom etadi. Intensiv mashk kildirish davriga kelganda aygirchalar va biyachalarning oziklantirish normasi deyarli bir xil buladi. Oktyabrdan yanvar oyigacha aygirchalarga xar 100 kg tirik vazniga 2,8, biyachalarga 2,5 ozik birligi sarflanadi. Bunda xar bir ozik birligiga 105-106 g xazmlanadigan oksil, 6,5-7,5 g kalsiy, 5,5-6,0 g fosfor va 20 mg karotin tugri kelishi kerak. Dastlabki oylarda kulunlar ratsionining 50-60% ni (tuyimliligi buyicha) konsentrat oziklar tashkil etadi. Ratsiondagi dagal oziklar mikdori asta-sekin oshib boradi. YOz kunlari kulunlar kuni bilan yaylovda bulib, fakat kun juda isib ketgandagina ularni otxonaga xaydab konsentrat oziklar bilan bokiladi.
Kulun va toylarning usish va rivojlanishiga biyalarning kulunlash mavsumi xam ta’sir kursatadi. Erta tugilgan kulunlar mart, aprel, may oyida yaxshi rivojlanadi.

12. 
    Madaniy zotga mansub kulun va toylarning usish shkalasi.
    

YOshi,oy	Karchigay balandligi, sm	Gavdaning kiya uzun-ligi, sm	Aylanvsi,sm		Karchigay balandligi		Gavdaning uzunligi		Aylanasi, sm			Tirik vazni, kg
			kukragi	kafti					Kuk-ragi	Kaf-ti		erkagi		Urgochisi
Yurtoki orlov va rus zotlari
6	134-133	125-124	132-130	16,5-16,5	132-131	125-124		132-131			125-124		132-130		16,0-16,0
12	147-145	143-142	154-152	18,5-18,0	145-143	143-142		154-152			18,0-17,5
18	152-151	151-150	168-166	19,2-18,7	150-149	151-150		168-166			18,7-18,7
24	156-155	156-155	173-172	19,7-19,2	154-153	156-155		174-172			19,2-19,2
30	158-157	159-158	180-178	20,0-19,7	156-155	159-158		180-178			19,5-19,2
36	159-158	160-159	185-182	20,2-20,0	157-156	160-159		184-186			19,7-19,5
Ogir yuk tortuvchi rus zoti
3 kun-likda	97	77	86	13,5	96	77		87			13,5		57		57
1 oy	104	90	103	14,5	103	90		87			14,25		97		97
2 oy	110	100	115	15,5	109	100		115			15,25		135		135
3 oy	114	106	123	16,5	112	105		123			16,0		170		170
6	128	122	136	18,0	126	120		136			17,0		250		250
12	139	138	103	20,0	137	138		161			18,5		350		370
18	145	146	176	21,0	143	144		175			19,0		440		420
24	148	152	184	21,5	146	150		180			19,0		490		470
36	150	160	195	22,0	148	160		190			20,5		600		550
Ogir yuk tortuvchi Sovet zoti
3 kun-likda	103	80	91	15,0	102	80		92			14,75		70		70
1 oy	111	98	107	15,7	110	98		106			15,2		130		125
2	121	110	118	17,2	120	110		116			16,7		190		155
3	126	117	138	18,5	124	117		132			18,0		245		225
4	136	150	159	22,5	145	150		177			22,0		540		525
12	147	158	154	23,7	151	158		177			22,0		540		525
18	153	164	195	24,5	155	164		188			23,0		650		625
	156	165	200
24	157	166	204	25,0	157	166		195			23,7		725		695
30	158	168	205	25,0	159	168		197			24,0		740		700
36	160		208					200			24,25		770		720
Sof konli salt miniluvchi zot
6 oy	136		140	16,5	134			138			16,0
12	148		155	18,0	146			155			17,7
18	116		165	19,0	154			165			18,5
24	158		173	19,2	156			173			18,7
30	159		178	19,7	157			178			19,0
36	160		180	20,0	158			180			19,2

16. Kulunlarning turli oylarda mutlok va nisbiy usishini aniklash.