1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

ASOSIY TEBRANIShLAR VA ULARNING SIMMETRIYaSI. 
Atomlar soni N bo’lgan molekulani qaraymiz. Har bir atomning o’rnini uning 
uchta koordinatasini aniqlash orqali topish mumkin (masalan, to’g’ri burchakli 
koordinat sistemasida x, u va z koordinatalari). Koordinata qiymatlarining to’liq soni 
3N bo’ladi va shuningdek, uning har bir koordinatasi boshqalariga bog’liq bo’lmagan 
holda berilgani uchun molekula 3N erkinlik darajasiga ega deb aytish mumkin. 
Molekulaning hamma 3N koordinatasini aniqlash uni to’liq aniqlash ya’ni, kimyoviy 
bog’larning uzunligini, ular orasidagi burchaklarni, egallagan joyining o’rnini topish 
imkoniyatini beradi. 
Molekula uch o’lchamli fazoda o’z konfigurasiyasini o’zgartirmasdan bir butun 
bo’lib erkin harakat qilayotgan bo’lsin. Molekulaning har lahzadagi bunday harakati 
uning og’irlik markazini holati bilan aniqlanadi, buning uchun esa uning uchta 
koordinatasini bilish kifoya. Boshqacha qilib aytganda, molekulaning ilgarilanma 
harakati 3N erkinlik darajasining uchtasi bilan xarakterlanadi va bu qolgan 3N - 3 
darajasiga tegmaydi. Chiziqli bo’lmagan molekulaning har qanday aylanishini o’zaro 
perpendikulyar bo’lgan uchta o’qqa nisbatan aylanishlarining yig’indisi shaklida 
ifodalash mumkin. Shunday qilib aylanishni bayon qilish ham uchta erkinlik 
darajasini talab qiladi va shundan so’ng molekulada 3N - 6 erkinlik darajasi qoladi. 
Molekula harakatining yana bir oxirgi shakli uning ichki tebranishlaridir. Chiziqli 
bo’lmagan N atomdan tashkil topgan molekula 3N - 6 ta har xil ichki tebranishga ega 
bo’ladi. 
Demak, chiziqli bo’lmagan molekula 3N - 6 ta har xil asosiy tebranishga ega 
Ikkinchi tomondan, agar molekula chiziqli bo’lsa uning o’z o’qi atrofidagi 
aylanishini hisobga olmasa ham bo’ladi va bunday molekula ikkita aylanish 
erkinligiga zga bo’ladi. Chiziqli molekulalarda tebranish uchun 3N - 5 ta erkinlik 
darajasi qoladi, bu chiziqli bo’lmagan molekulanikidan bitta ko’pdir. 
Demak, chiziqli molekulada 3N - 5 ta asosiy tebranish xili bor. 
Ikkala holda ham N atomdan iborat siklik bo’lmagan molekula N - 1 ta 
kimyoviy bog’ga ega va N - 1 ta tebranish shu bog’lanishlar bo’ylab yo’nalgan 
bo’ladi. Bunday tebranishlar valent (inglizcha stretching) tebranishlar deb ataladi va 
yunon alfavitining 

(nyu) harfi bilan belgilanadi. Qolgan 2N - 5 (chiziqli bo’lmagan 
molekulalar uchun) yoki 2N - 4 (chiziqli molekulalar uchun) tebranishlar bu bog’larni 
egiltiradi, shuning uchun ular deformasion (inglizcha bending) tebranishlar deb 
ataladi va yunon alfavitining 

(delta) harfi bilan belgilanadi. 
Misollar qaraymiz. Yuqorida ko’rib o’tilgan ikki atomli molekula (u albatta 
chiziqli) bittagina asosiy tebranishga ega chunki, bu yerda N = 2 va 3N - 5 =1. Shuni 
qayd qilish lozimki, 3N - 5 qoidasi obertonlarga tegishli chastotalarda o’tish 
bo’layaptimi yoki yo’qmi va ularning intensivligi haqida hyech qanday ma’lumot 
bermaydi. 
Suv molekulasi uch atomli chiziqli bo’lmagan molekuladir. Quyidagi 4.7 - 
rasmda suv molekulasining hamma 3N – 6 = 3 mumkin bo’lgan tebranishlarining xili 

---

39
tasvirlangan, strelkalar bilan yarim tebranish davrida ro’y beradigan atomlar 
harakatining yo’nalishi ko’rsatilgan. Valent tebranish atomlarni birlashtiruvchi bog’ 
bo’ylab sodir bo’ladigan davriy harakatdan iborat bo’lib, uning natijasida atomlar 
orasidagi masofa uzayadi yoki qisqaradi. Umumiy atomga ega bo’lgan valent bog’lar 
hosil qilgan burchakning o’zgarishiga sabab bo’luvchi harakat va bir-biriga nisbatan 
siljimaydigan bir guruh atomlarning, molekulaning qolgan qismiga nisbatan qilgan 
harakati deformasion tebranishlarga kiradi.
O
O
O
O
H
H
H
H
H
H
H
H
C
2
a. Valent simmetrik
sm

1
-1
b. Deformatsion sim.

2
= 1595,0
-1
sm
c. Valent antisim.

3
-1
sm
= 3755,0
4.7- rasm. Suv molekulasining simmetriyasi va uch xil asosiy tebranishlari. 
Kislorod atomi molekula og’irlik markazining yaqinida joylashgan va shuning 
uchun uning harakatini hisobga olmasa ham bo’ladi; a - valent simmetrik 
tebranish 
1
7
,
3651

