1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

(3.10 - rasm) 
taqqoslash bunga yaqqol misol 
bo’la oladi. Bu spektrlarni «barmoq izlari» sohasida bir-biriga aynan o’xshashligi 
sintez yo’li bilan olingan timidinni tabiiysiga aynan o’xshashligini ko’rsatadi. 
Xarakteristik guruhning tebranish chastotasi umuman olganda molekulaning 
tuzilishiga bog’liq emas va ko’pincha ularning chastotalari gavda tebranishlari 
chastotasidan ancha katta yoki ancha kichik sohada joylashgan. Quyidagi jadvalda 
ba’zi bir molekulyar guruhlarning xarakteristik chastotalari berilgan 
5.1- jadval. Ba’zi molekulyar guruhlar valent tebranishlarining 
xarakteristik chastotalari. 
Guruh Chastotaning 
taqribiy qiymati, 
sm
-1
guruh
Chastotaning 
taqribiy qiymati, 
sm
-1
OH
NH
2
CH
aromat-H 
CH
2
CH
3
CH
2
3600 
3400 
3300 
3060 
3030 
2970 (valent 
assimm) 
2870 (valent 
simmetr) 
1460 (deform asim) 
1375 (deform 
C
C
C
N














O
C
N
C
C
C
C
S
C
F
1650 
1600 
1200 - 1000 
1100 
1050 

---

43
SH
C
N
C
C
C
O
simmet) 
2930 (valent 
asimmet) 
2860 (valent 
simmetr) 
1470 (deform) 
2580 
2250 
2220 
1750-1600 
C
Cl
C
Br
C
I
725 
650 
550 
Jadvaldan ko’rinib turibdiki molekulaning oxirida joylashgan va tarkibida yengil 
atomlari bo’lgan (masalan, —CH
3
, —OH, —C═N, >C═O …) guruhlarning tebranish 
chastotalari kattadir. Og’ir atomlar (masalan, —C—Cl, —C—Br, metall-metall) dan 
iborat guruhlarning tebranish chastotalari kichkinadir. Molekulyar guruhlarning 
tebranish chastotalari xuddi shuningdek, ularning spektrlari nihoyatda xarakterlidir, 
shuning uchun, ularning bu belgisidan analizda foydalaniladi. Masalan, —CH
3
guruhsi uchun C—H bog’ning simmetrik valent tebranishi natijasida hosil bo’ladigan 
yutilish polosasining chastotasi doimo 2850 bilan 2890 sm
-1
orasida yotadi, shu 
bog’ning antisimmetrik valent tebranishining chastotasi 2940 - 2980 sm
-1
oraliqda 
joylashgandir. Simmetrik deformasion tebranishning chastotasi 1375 sm
-1
(«ochiq 
yopiq zont»), 
C
H
H
H
antisimmetrik deformasion tebranishning chastotasi esa 1470 
sm
-1
atrofida joylashgan bo’ladi. O’z navbatida >C═O guruh o’rinbosarning xiliga 
bog’liq bo’lgan 1600 - 1750 sm
-1
oraliqda joylashgan yetarli darajada aniq va 
intensivligi katta bo’lgan yutilish polosasini beradi. Xarakteristik chastotalardan 
foydalanib molekulaning tuzilishini aniqlashni quyidagi spektrni o’rganish orqali 
ko’rsatamiz. Spektrda (3.11 - rasm) bitta kislorod atomi oltingugurt bilan 
almashtirilgan sirka kislotasining IQ spektri tasvirlangan. Bu spektr molekulaning 
qaysi tuzilishiga CH
3
CO—SH gami yoki CH
3
CS—OH ga tegishli ekanligini 
aniqlaymiz. Spektrda aniq ko’rinayotgan va chastotalari 1730 sm
-1
va 2600 sm
-1
bo’lgan polosalar >C═O va —SH guruhlarning borligidan dalolat beradi. 
3500 2500 1800 1400 1200 1000 900
C O
CH
3
SH
CH
3
sm
-1
5.2 - rasm. Tiosirka (CH
3
COSH) kislotaning infraqizil yutilish spektri. 

---

44
Spektrda 1100 sm
-1
atrofida polosaning yo’qligi molekulada >C═S guruhning 
yo’qligidan dalolat beradi. 
Har xil molekulyar guruhlarning o’zaro ta’siri natijasida xarakteristik 
guruhlarning chastotalari siljishi mumkin. Masalan, spirtlarda —OH guruhning 
xarakteristik chastotasi bu guruhlar hosil qiladigan vodorod bog’lanishning 
energiyasiga bog’liqdir chunki, vodorod bog’lanish —OH bog’ni uzaytirib uni 
kuchsizlantiradi va buning natijasida uning tebranish chastotasi kamayadi. Agar, 
vodorod bog’lanish –OH va karbonil guruhsi o’rtasida bo’lsa buning natijasida 
karbonil guruhsining ham tebranish chastotasi kamayadi 
Tebranish chastotalarining shunga o’xshash siljishi moddaning fizik holati 
o’zgarganda ham sodir bo’ladi, bu ayniqsa molekula dipol momentiga ega bo’lsa 
yorqin ko’rinadi. Odatda modda qattiq holatda bo’lsa uning molekulalarini tebranish 
chastotasi gaz holatdagi molekulalarining tebranish chastotasidan kichik bo’ladi 
ya’ni,
qattiq
eritma
suyuq
gaz







.
Masalan, qutbli molekulalardan iborat HCl gaz holatdan suyuq holatga o’tganda 
uning tebranish chastotasi 100 sm
-1
, suyuq holatdan qattiq holatga o’tganda esa yana 
20 sm
-1
kamayadi. 
Yuqoridagi jadvalning natijalarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, xarakteristik 
guruhlarning chastotalarini baholash uchun