1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

 
RENTGEN ChIQARISh SPEKTRLARI YoRDAMIDA ANALIZ 
Sifat analizi. Atom elektron sathlari energiyalarining farqi 
E

har bir element 
uchun xususiy bo’lganligi uchun ularning rentgen spektridagi chizig’ining joyiga, 
ya’ni to’lqin uzunligiga qarab elementni topish mumkin. Emission rentgen 
spektridagi (REA, RFA) chiziqning o’rnini Mozli qonunidan foydalanib baholash 
(topish) mumkin
)
1
1
(
)
(
2
2
1
2
0
2
2
4
2
n
n
h
Z
e
m
h
E
e








(7.1) 
bu yerda 

- rentgen spektridagi chiziqning chastotasi, 
e
m
- elektronning massasi, 
ye - elektronning zaryadi, h - Plank doimiysi, Z - elementning atom nomeri, 

- 

---

60
ekranlanganlik doimiysi, 
0
n
va 
1
n
- boshlang’ich va oxirgi holatlarning bosh kvant 
sonlari. 
Rentgen nurining chastotasi va to’lqin uzunligi quyidagicha bog’langan. 


1

c
(7.2) 

- rentgen nurining to’lqin uzunligi, s - yorug’likning vakuumdagi tezligi. 
Ma’lumki 
R
c
h
e
m
e

3
2
4
2

(7.3) 
ifoda Ridberg doimiysiga teng. (7.2) va (7.3) ifodalarni hisobga olib (7.1) ni 
quyidagicha o’zgartirib yozish mumkin. 








2
2
2
1
2
1
1
1
n
n
RZ

(7.4) 
Tajribada olinadigan rentgen nurining to’lqin uzunligiga teskari bo’lgan kattalik 
(ya’ni 
c
/

) tegishli elektron o’tishning turiga va atom nomerining kvadratiga to’g’ri 
proporsional bo’ladi. Bu bog’lanish Mozli qonunining matematik ifodasidir. 
Tegishli elektron o’tishga mos keluvchi (masalan, 
K
M
K
L

 ,
va hokoza) 
rentgen nurining to’lqin uzunligini (7.4) orqali aniqlab namunaning tarkibiga kiruvchi 
elementlarni atom nomerlarini topish mumkin, ya’ni sifat analizi o’tkazish mumkin. 
Masalan, namunaning spektrida to’lqin uzunliklari 0,2102 va 0,2106 nm bo’lgan 
1

K
va 
2

K
spektr chiziqlar bo’lsa, to’lqin uzunliklari bo’yicha tuzilgan jadvaldan (7.1-
jadval) bu chiziqlarni tartib nomeri 25 bo’lgan atom, ya’ni marganes 
chiqarayotganligi ma’lum bo’ladi. 
Ba’zi elementlarning rentgen fluoressent analizda ishlatiladigan analitik 
chiziqlari quyidagi jadvalda keltirilgan. 
7.1-jadval. Elementlarning rentgen fluoressent usulda ishlatiladigan analitik 
chiziqlari. 
Atom nomeri 
element 
1

K
, nm 
2

K
,nm 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
19 
20 
21 
22 
23 
24 
25 
26 
27 
Alyuminiy 
Kremniy 
Fosfor 
Oltingugurt 
Xlor 
Argon 
Kaliy 
Kalsiy 
Skandiy 
Titan 
Vanadiy 
Xrom 
Marganes 
Temir 
Kobalt 
0,8339 
0,7125 
0,6154 
0,5372 
0,4727 
0,4191 
0,3741 
0,3358 
0,3031 
0,2748 
0,2503 
0,2289 
0,2102 
0,1936 
0,1789 
0,8340 
0,7128 
0,6157 
0,5375 
0,4730 
0,4194 
0,3744 
0,3361 
0,3034 
0,2752 
0,2507 
0,2293 
0,2106 
0,1940 
0,1793 

---

61
28 Nikel 
0,1658 
0,1662 
Rentgen fluoressent usul bilan sifat analizi o’tkazganda rentgen trubkasidan 
chiqayotgan polixromatik (har xil to’lqin uzunlikka ega bo’lgan nurlar) nurlarning 
energiyasi analiz qilinayotgan namunaning tarkibiga kiruvchi elementlarning K - 
elektronlarini urib chiqarish uchun kerak bo’ladigan energiyadan katta yoki unga teng 
bo’lishi zarur. Shunday holda ikkilamchi rentgen nurlarining spektri yuqoridagi 
jadvalda keltirilgan xarakteristik rentgen chiziqlariga ega bo’ladi. 
Yutilish chegarasining joyi ham har bir element uchun xarakterlidir. Shuning 
uchun, namunadan o’tgan yutilish chetlarini chegaralovchi ikkita to’lqin uzunlikdagi 
nurlarning intensivliklarini o’lchash RAA da elementning nima ekanligini aniqlash 
uchun yetarlidir. Bu usullar bilan aniqlash chegaralari quyidagicha; RSMA da -0,001 
% mass. va RFA da -(0,1 - 1,0) mkg/g.