1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

Molekulyar lyuminessent analizda ishlatiladigan asboblar va texnik 
vositalar 
Lyuminessent analiz o’tkazish uchun mo’ljallangan asbobning prinsipial 
sxemasi 6.4-rasmda tasvirlangan. Lyuminessent spektrometrni boshqalardan ajralib 

---

90
turadigan alohida xususiyati shundan iboratki, unda ikkita analizator (monoxromator) 
bo’lishi mumkin. Ularning biri tashqi yorug’lik manbaidan kelayotgan yorug’lik 
oqimidan, ma’lum spektral oraliqdagi nurlarni ajratish uchun, ikkinchisi esa namuna 
chiqarayotgan lyuminessensiya nurlanishining ma’lum qismini ajratish uchun xizmat 
qiladi. Kirish analizatorining to’lqin uzunligini o’zgartirib lyuminessensiya 
qo’zg’atuvchi, chiqish analizatorining to’lqin uzunligini o’zgartirib lyuminessensiya 
spektrlari qayd qilinadi. 
6.5-rasm. Lyuminessent spektrometrning blok-sxemasi: 
1-qo’zg’atuvchi yorug’lik manbai; 2-birlamchi yorug’lik analizatori; 3-
namunalar qo’yiladigan kyuvetalar bo’lmasi; 4-lyuminessent nurlanish analizatori; 5-
nurlanishni qabul qilgich; 6-elektr signalini kuchaytirgich; 7-qayd qiluvchi asbob. 
Spektrofotometriyadan farqli lyuminessent analizda tashqi nurlanish manbaining 
monoxromatlik darajasi, konsentrasiya bilan analitik signal orasidagi bog’lanishning 
shakliga ta’sir qilmaydi. Shuning uchun yoritish manbai bilan namuna orasidagi 
analizator bo’lmasligi ham mumkin. 
Lyuminessent analizda ishlatiladigan yorug’lik manbalariga ikkita asosiy talab 
qo’yiladi. Birinchidan ular namuna tomonidan yutiladigan oraliqdagi nurlarni 
chiqarishi kerak. Ikkinchidan, bu nurlar yetarli darajada katta intensivlikka ega 
bo’lishi kerak, chunki analitik signal, ya’ni lyuminessensiya nurlanishining 
intensivligi 

I
yorug’lik manbaining intensivligi 
0
I
ga to’g’ri proporsionaldir [(6.4) 
formulaga qarang]. Aynan shu hol, lyuminessent analiz usullarining, yutilishga 
asoslangan usullardan asosiy farqini ko’rsatadi. Yutilishga asoslangan usullarda 
analitik signal, ya’ni optik zichlik, nisbiy kattalik bo’lib u yorug’lik manbaining 
intensivligiga bog’liq emas.
Odatda, lyuminoforlar UB va ko’rinuvchi yorug’likning qisqa to’lqinli (“ko’k” 
rangli) sohasiga to’g’ri keluvchi yorug’lik nurlarini yutadi. Shuning uchun nurlanish 
manbai sifatida, aynan shu sohalarda intensiv yorug’lik chiqaruvchi, uzluksiz yoki 
chiziqli spektrga ega bo’lgan manbalar qo’llaniladi. Volframli cho’g’lanish lampalari, 
yoy razryadi hosil qiluvchi ksenon lampalari, gaz razryadli simob lampalari bunday 
manbalarga misol bo’ladi. Chastota analizatorlari sifatida spektrofotometriyada 
ishlatiladigan yorug’lik filtrlari, difraksion panjaralar va prizma (kam hollarda) kabi 
analizatorlar ishlatiladi.
Lyuminessent analiz ko’pincha eritmalar bilan o’tkaziladi. Eritmalar, 
spektrofotometriyada ishlatiladigan kyuvetalarga o’xshash tuzilishga ega bo’lgan 
kyuvetalarga quyiladi. Odatda, namunaning lyuminessent nurlanishi, qo’zg’atuvchi 
yorug’likning yo’nalishiga nisbatan 90 gradus burchak bilan qayd qilinadi. Bunga 
sabab qo’zg’atuvchi manbaning yorug’ligini detektorga (fotoelement, fotodiod, FEK) 
tushmasligini oldini olishdan iborat.

---

91
Lyuminessensiyani o’lchashga mo’ljallangan asboblarda namunani yoritish va 
spektrni qayd qilishning uchta usuli ishlatiladi 1) to’g’ri burchak ostida; 2) frontal; 3) 
bir yo’nalishda yoritish va qayd qilish. Birinchi usul eng ko’p tarqalgan. Bu usulda 
boshqalariga qaraganda asbobning yorug’lik qabul qilgichiga, kyuveta devorlarini 
qaytarishi va uning lyuminessensiyasi hisobiga paydo bo’ladigan yorug’likning 
tushishi eng kam bo’ladi. Lekin, to’g’ri burchak ostida yoritish faqat yorug’likni kam 
yutuvchi eritmalar uchungina yaraydi. Yorug’likni ko’p yutuvchi eritmalar uchun 
qo’zg’atuvchi yorug’lik va lyuminessensiya spektrlari, ichki filtr va nurlanishni qayta 
yutish hodisalari hisobiga yanglish natijalarga olib keladi. Namuna frontal 
yoritilganda bu hodisalar spektrga kam darajada ta’sir qiladi. Bu usul qattiq jismlarni 
va muzlatilgan eritmalarni analiz qilishda ishlatiladi. Bir yo’nalishda yoritish va qayd 
qilish usuli juda kam ishlatiladi. U asosan, yorug’likni ko’p yutuvchi eritmalarni 
analiz qilganda ishlatiladi.